თარგმნა ეთერ ვიბლიანმა
მკითხველმა უნდა მაპატიოს, თუ ჩესლავ მილოშზე საუბარს პირადი მოგონებებით დავიწყებ. მთელი ჩემი შეგნებული სიცოცხლე იმ ქალაქში გავატარე, სადაც ახალგაზრდობის წლებში ცხოვრობდა და პოეტად ჩამოყალიბდა მილოში. ჩვენ, მეოთხედი საუკუნის განსხვავებით, ერთი და იგივე უნივერსიტეტი გვქონდა დამთავრებული. ეს იყო პოლონური უნივერსიტეტი, რომელიც მოგვიანებით ლიტვური და თანაც, საბჭოური გახდა, მაგრამ შეინარჩუნა თავისი შენობა და მასთან ერთად სურნელი ძველი ტრადიციებისა. დასანანია, მაგრამ ხშირად ეს ტრადიციები იკარგება ისტორიული კატაკლიზმების გამო. თვითონ ქალაქი კი ერთ-ერთი უმშვენიერესი ქალაქია და არა მხოლოდ აღმოსავლეთ ევროპაში. მილოში მას უწოდებდა: “ბაროკოს არქიტექტურის მსგავსი ღრუბლების ქალაქს და ჩამოწოლილი, სქელი ღრუბლების მაგვარი ბაროკოს არქიტექტურის ქალაქს”. გორაკები აქ ისეთივეა, როგორც ბერკლიში, სადაც ცხოვრობს და მოღვაწეობს მილოში, ოღონდ აქ უფრო მწვანე და ტენიანია. ქალაქს სამი სახელი აქვს: ლიტველები მას ვილნიუსს უწოდებენ, პოლონელები – ვილნოს, ხოლო რუსები უწინ ვილნას (Vilna) ეძახდნენ. ვილნიუსში არიან ადამიანები, რომელთაც კარგად ახსოვთ პოეტი მილოში. სწორედ აქ წავიკითხე მეც პირველად მისი წიგნი. ეს იყო “მშობლიური ევროპა”, რომელმაც საოცარი გზით შემოაღწია ვილნიუსში – მას წერილებთან ერთად ცალკეულ ფურცლებად აგზავნიდნენ დასავლეთიდან. მართალია, საფოსტო “მოგზაურობა” წელიწადნახევარს გაგრძელდა, მაგრამ წიგნმა სრულად შემოაღწია, ორი გვერდიღა დააკლდა. წიგნი სულმოუთქმელად წავიკითხე. იგი, გარდა იმისა, რომ კარგადაა დაწერილი, ეხება ორ უმნიშვნელოვანეს თემას – ლიტვას და ჩვენს ეპოქას და ორთავე მათგანზე ბევრი საინტერესო და მნიშვნელოვანი რამ არის ნათქვამი. წიგნს საგანგებოდ ვარიდებდი უცხო თვალს და ისევ და ისევ ვკითხულობდი გვერდებს, სადაც მოთხრობილი იყო 1940 წელს ვილნიუსში საბჭოთა არმიის შეჭრის შესახებ: “მდინარისკენ დავეშვი და სკამზე ჩამოვჯექი, ვაკვირდებოდი გარუჯულ ბიჭუნებს, რომლებიც ბაიდარებზე, პატარა გემებსა და ერთნიჩბიან ფერად ნავებზე ჩანდნენ. გული მტკიოდა ჩემი ქალაქის გამო, რადგან აქ ყოველი ქვაც კი ნაცნობი და ახლობელი იყო ჩემთვის. კარგად ვიცოდი გზები, ტყეები, ტბები თუ სოფლები იმ ქვეყნისა, რომლის ადამიანები და ბუნება ისე იყო განწირული, როგორც მარცვალი დოლაბქვეშ… ელექტროსადგურის წინ ქვიშიან მეჩეჩზე მყოფი ანკესიანი ბავშვები, მდინარის დინება თუ ცა ჩემს თავზე – თითქოს ყველაფერი საბოლოო განაჩენს მიცხადებდა”. თავი ავწიე და მზერა მიმოვავლე. ჩემს წინ ჩანდა იგივე ელექტროსადგური, იგივე ქვიშიანი მეჩეჩი, სხვა ბავშვები სხვა ანკესებით. ასევე სხვა, მაგრამ იმნაირივე ნავები. მიუხედავად იმისა, რომ ბევრი რამ შეცვლილიყო ადამიანებშიც და ენებშიც, ხოლო ელექტროსადგურის გვერდზე სტანდარტული საბჭოური სპორტდარბაზი წამოჭიმულიყო – მდინარიდანაც და ციდანაც გაურკვეველი იმედის სხივი მოდიოდა. იმედს იძლეოდა წიგნიც და ისიც, რომ ეს წიგნი თავის ქალაქს დაუბრუნდა.
მოგვიანებით პოლონეთში საშუალება მომეცა, მილოშის სხვა წიგნებიც წამეკითხა. იქ ამ წიგნებს კითხულობდა და კითხულობს ყველა, ხოლო მილოშის ციტატები მრავალი ადამიანის საურთიერთო კოდი გახდა. რუსეთში ასეთ საიდუმლო კოდად მანდელშტამი იქცა, ლიტვაში – ხან ბრაზჯენისი, ხან რადაუსკასი. ქვეყნიდან განდევნილი მილოში კვლავაც რჩება თავისი სამშობლოს ყველაზე დიდ და ყველაზე ცოცხალ პოეტად. თუ ქვეყნიდან გაძევებას მივიჩნევთ არა უბედურებად, არამედ ბედისწერად და ამოცანად, მაშინ აღმოჩნდება, რომ მილოშმა ეს ამოცანა ისევე კარგად გადაჭრა, როგორც მე-19 საუკუნის პოლონელმა პოეტებმა – ნორვიდმა და მიცკევიჩმა.
აღსანიშნავია, რომ ამ სახელს აერთიანებს ლიტვა. ლიტველები დაუზარებლად იძლევიან ახსნა-განმარტებებს, მაგრამ ხშირად ვერ ახერხებენ იმ ურთულესი კულტურული ამალგამის განმარტებას, რომელიც არსებობდა ე.წ. ისტორიულ ლიტვასა და ვილნიუსის მხარეში. მილოში ამას სხვებზე უკეთ აკეთებს. კაცმა რომ თქვას, სწორედ ამას ეძღვნება ჩვენს მიერ დასახელებული მისი წიგნი მთლიანად და ბევრი რამ სხვა წიგნებიდანაც. ამ მხარის ყოველი მკვიდრი ვერ ერკვევა იმ ფაქიზ ნაზავში – ენების, ტრადიციების, ქცევის კონგლომერატში, გენეტიკურ კონგლომერატში, რომელიც წარმოშობს დიდ პოეტებს და რომელსაც ძნელად მოეძებნება ანალოგი დასავლეთ ევროპაში. ირლანდიის ანალოგია ვერ იქნებოდა შესაბამისი. უფრო ზუსტი, ალბათ ალექსანდრიასთან შედარებაა. აქ კულტურები ერთმანეთს ეჯახებოდა, ერთმანეთში პროეცირდებოდა, ხშირად ერთმანეთს ანადგურებდნენ, მაგრამ ამდიდრებდნენ კიდეც. ყველაზე უძველესი, სუბსტრატული და ამავე დროს ყველაზე ახალგაზრდაც – საბოლოოდ მე-20 საუკუნეში ჩამოყალიბებული კულტურა იყო – ლიტვური; ყველაზე მძლავრი და შთამბეჭდავი რამდენიმე საუკუნის მანძილზე – პოლონური; რაღაც დროის განმავლობაში მათი ურთიერთობა აბსურდული, ანტაგონისტური იყო, რომელიც ახლა თითქმის უკვე დაძლეულია. ამ არცთუ ისე მარტივ სიტუაციას კიდევ უფრო ართულებდა დამპყრობლების, ახლო თუ შორეული მეზობლების კულტურები. ჩესლავ მილოშის მასწავლებელი (როგორც პოეტის) და უფრო ნათესავი ოსკარ მილოში არის სიმბოლო კულტურათა გადახლართვით წარმოქმნილი სირთულისა: შორეული წინაპრებით ლუჟიცელი სერბი, დედის მხრიდან ებრაელი, დაბადებით ბელორუსი, აღზრდით პოლონელი, არჩევანით ლიტველი – დიდი ფრანგი პოეტი გახლდათ. თანაარსებობდნენ არა მხოლოდ ენები, არამედ ეპოქებიც. ვიღაცა მე-20 საუკუნეში ცხოვრობდა, სხვა – მეცხრამეტეში, მესამე კი – მეთოთხმეტეში. დავამატებდი, რომ მოგვიანებით ამ მხარის ადამიანებმა შეიმეცნეს ის “ნამდვილი მეოცე საუკუნე”, რომლის შესახებაც ლაპარაკობს ახმატოვა და აღიქვეს დროის საზღვრების სრული გაქრობაც.
კულტურათა მონაცვლეობა, მათი ურთიერთგადაკვეთა და შეზრდა, მათი შეუვალობა და განსხვავებული რიტმი ბევრ რამეს გვასწავლის. ამ ყველაფერმა მილოშს პირველ რიგში ჩამოუყალიბა დისტანციის გრძნობა, რაც ჩვენი დროის პოეტისთვის ფრიად მნიშვნელოვანია. ცივილიზაციათა სივრცობრივმა თანაარსებობამ მას შესაძლებლობა მისცა, ცოცხლად წარმოედგინა დროსთან მათი მიმართება. როგორც ცნობილია, ცივილიზაციებმა იციან, რომ მოკვდავნი არიან. აღმოსავლეთ ევროპის მცხოვრებისთვის ვალერის ეს ფრაზა არ არის მხოლოდ ფრაზა. ამავდროულად, ცივილიზაციები (უფრო სწორად, კულტურები) ფლობენ გადარჩენის და აღორძინების უნარს, რომლის შესახებაც ხშირად თავადაც არ იციან. ყურადღებიანი დამკვირვებელი უთუოდ შენიშნავს, რომ ზოგიერთი კულტურული არქეტიპი ისეა გადაჯაჭვული კაცობრიობის ყოფასთან, რომ მისი მოსპობა შეუძლებელია. იგი მეორდება ისევე, როგორც მეორდება მდინარისა თუ ცის სურათი, ხედი. საქმე ისეთი პოეზიის დაწერაა, რომელიც ადეკვატური იქნება როგორც კულტურათა გამანადგურებელი კატასტროფებისა, ასევე იმ განსაცვიფრებელი უნარისა, რაც კულტურათა გადარჩენას იწვევს. ასეთი პოეზიის დაწერა შესაძლებელი ხდება კულტურების მიმართ ცხოველი თანაგრძნობის შემთხვევაში, რაც განუყოფელია ადამიანებისადმი ასევე ცხოველი თანაგრძნობისგან. გულაგის ეპოქაში ეს თანაგრძნობა მილოშმა ყველაზე ძლიერად გამოხატა. საილუსტრაციოდ შეიძლება გავიხსენოთ მისი შესანიშნავი სტრიქონები ბალტების შესახებ “დამონებულ გონებაში”, სადაც პირდაპირ ამბობს: “ბალტების პრობლემა ბევრად უფრო მნიშვნელოვანია ყოველი თანამედროვე პოეტისთვის, ვიდრე სტილის, მეტრისა და მეტაფორის საკითხები”. ტოტალიტარული მანქანის საფქვავში მოხვედრილი ადამიანებისა და ხალხების ბედზე თუ ბალტების ხვედრზე ფიქრს პოეტი ერთადერთ შესაძლო და სწორ დასკვნამდე მიჰყავს: “ბოლოს და ბოლოს, უნდა არსებობდეს რაღაც ნორმა, რომლის გადალახვასაც ვერავინ გაბედავდა, რათა მომავლის ნაყოფი დამპალი არ აღმოჩნდეს. თუ მე დღეს ასე ვფიქრობ, ეს იმიტომ, რომ ბოლო ორი ათასწლეულის განმავლობაში არსებობდნენ არა მხოლოდ ყაჩაღები, დამპყრობლები და ჯალათები, არამედ ისეთი ადამიანებიც, რომელთათვისაც ბოროტება იყო ბოროტება და მას ბოროტება უნდა რქმეოდა”. ადამიანმა რომ წარმოიდგინოს ბოროტებათა ჯამი ისტორიის მანძილზე, “მას ან თმა უნდა გაუჭაღარავდეს ამ საშინელებისგან, ან სრულიად გულგრილი გახდეს”. როგორც ჩანს, აქ მესამე არ არსებობს. მიუხედავად ამისა, მილოში გვთავაზობს მესამე გზას. გვასწავლის, როგორ ვიცხოვროთ ადამიანთა შეუქცევადი ტანჯვისა და უდიდესი ბოროტების არსებობის პირობებში, როცა კულტურათა მოკვდავობაც გაცნობიერებული გვაქვს. და ყველაფრის მიუხედავად, ვიცხოვროთ და გადავლახოთ ისტორიის სასტიკი ავტომატიზმი.
არა მგონია, აქ საჭირო იყოს მილოშის ლექსების ციტირება. მოაზროვნე ადამიანი და კულტურის ისტორიკოსი გვაწვდის ფორმულებს, სადაც შეკუმშულადაა მოცემული მრავალი გვერდის შინაარსი. აზრის ამგვარად გამოხატვის განსაკუთრებული უნარითაა დაჯილდოებული მილოში. მაგრამ მისი ლექსების მხოლოდ კითხვაა საჭირო, ან, უკეთეს შემთხვევაში, მათი გადაწერა. ლექსში მნიშვნელოვანია მასალა, ცალკეულ ნაწილებს შორის თანაფარდობა, ინტონაციის ცვლა და ენის ბუნდოვანება თუ სიკაშკაშე. და კიდევ ერთი, ლექსის წაკითხვა და გადაწერა უნდა ხდებოდეს ორიგინალში. ლექსის კარგი თარგმანიც ლექსია, ოღონდ უკვე სხვა. ყოველ მკითხველს აქვს თავისი, მისთვის მნიშვნელოვანი ლექსები. ამასთან, არ არის აუცილებელი, ეს ლექსები საყოველთაოდ იყოს აღიარებული (ჩემთვის ასეთი ლექსია მილოშის “Mittelbergheim”, რომელიც კრებული “დღის სინათლის” კოდად მიმაჩნია). რამდენიმე სიტყვა შეიძლება ითქვას იმის შესახებ, როგორ იქმნებოდა ეს პოეზია, როგორია მისი გეზი და მიმართულება. ცნობილია, რომ მილოშს საკუთარი გზის არჩევა რამდენიმე ძლიერ ტრადიციას შორის მოუხდა. ჩვეულებრივ, პირველ რიგში, საუბრობენ სკამანდრიტებისა და ავანგარდისტების შესახებ. ამათგან პირველმა მიმდინარეობამ ცოცხალი პოეზია შექმნა, მაგრამ ამ მიმდინარეობას გარკვეული ტემპის უკმარისობა ჰქონდა და მალე დაძველდა. ხოლო მეორენი, როგორც ირკვევა, საუკუნის სიღრმისეულ სტრუქტურებს ვერ სწვდებოდნენ და ზედაპირული მოვლენებით კმაყოფილდებოდნენ. როგორც ჩანს, ყველაზე მნიშვნელოვანი პოლონეთის წარსულის მაგიური სახელები იყო. ვილნიუსში გაზრდილ მილოშს მათთან განსაკუთრებული ურთიერთობა და დამოკიდებულება ჰქონდა. მილოშმა ადრევე იპოვა საკუთარი ხმა. პირველივე დღეებიდან მის ხმაში იგრძნობა საზეიმო ცეცხლიც და ის გაოცებაც, საიდანაც, როგორც ამბობენ, იწყება ფილოსოფია. საუკუნესთან მისი ურთიერთობის საშუალებები იყო არათანაბარი რიტმი, ელიპტიკური სახეები და თავისებური ვიზიონერობა.
მილოში ყოველთვის გამოირჩეოდა ადამიანებისადმი განსაკუთრებული თანაგრძნობითა და “დროის ხმიანობისადმი” მიყურადებით. ამ ხმაში კი უკვე ისმოდა ყველაფერი, რაც მოგვიანებით მოხდა. მილოში ანტიფორმალისტი და მორალისტი იყო. ფორმალიზმი – საგანგებო ენის შექმნა განდობილთათვის (რაც ხშირ შემთხვევაში უბრალო ესპერანტო აღმოჩნდა), ლამის მთავარ საცდურად იქცა თანამედროვე პოეზიისთვის. თავად მილოშის შეფასებით ტოტალიტარიზმი მზად იყო ნებისმიერი ავანგარდული ახირების შესასრულებლად, ოღონდაც კი პოეტი რაღაცით ყოფილიყო დასაქმებული და არ ჰქონოდა რეალობაზე ზემოქმედების მცდელობა. მართალია რუსეთში (და თავის დროზე გერმანიაშიც) ტოტალიტარიზმს ეს არ ჰქონდა გაცნობიერებული, მაგრამ გაცნობიერებული ჰქონდათ იგი აღმოსავლეთ ევროპის ბევრ ქვეყანაში და მათ შორის თანამედროვე ლიტვაშიც. მილოშს ყოველთვის სურდა და ახლაც სურს ლექსით მოახდინოს ზემოქმედება რეალობაზე და საკუთარი ადგილი მოიპოვოს დროულ სივრცეში ისე, რომ დროის მსახურად არ იქცეს. პოეტი არის თავისი ეპოქის იარაღი (იგი ასევე არის ენის იარაღიც); ეპოქა და ენა “აზროვნებენ პოეტით”; ამასთან, ამ ნააზრევმა გავლენა უნდა იქონიოს ეპოქასა და ენაზე. ამისთვის კი აუცილებელია შეხედულებათა საგანგებო სიცხადე, პატიოსნება და თვითკონტროლის უნარი. დასაწყისში მილოშის ინტერესი მიმართული იყო მემარცხენე იდეოლოგიისკენ, “მსოფლიოს გადაკეთების” მარქსისტული მოძღვრებისკენ. ჩვენს დროში შეხედულებათა ასეთი ტალღა შესაძლოა სასარგებლოც იყოს პიროვნების მომწიფებისთვის. ამ გზის გავლა მოუწია უმრავლესობას და მის მიერ ქვეცნობერში დატოვებულმა კვალმა დამატებითი გამოცდილება შესძინა. მაგრამ მან, ვინც სამუდამოდ “მემარცხენედ” დარჩა, რაღაც ძალიან მნიშვნელოვანი ვერ გაიგო. მილოშმა კი გაიგო უმთავრესი რამ: პოეტი სამყაროს სინდისი უფროა, ვიდრე მისი გარდამქმნელი.
ამასთან, პოეტი არის ტრადიციებისა და სიტყვის მცველი, ქომაგი. მილოშმა ტრადიციებისა და სიტყვისადმი ინტერესი ადრეულ ასაკშივე გამოამჟღავნა, მაგრამ ეს ინტერესი განსაკუთრებით ომის გამოცდილებამ, ოკუპაციისა და ომისშემდგომი წლების პერიოდმა გაუღვივა. ტოტალიტარიზმი და ისტორიის მთელი ქაოსი პირველ რიგში კაცობრიობის დროულ განზომილებას უქმნის საფრთხეს. თუ გვინდა, რომ მომავალი გვქონდეს, აუცილებლად უნდა გვქონდეს წარსული. ნგრევადმა და დანგრეულმა მსოფლიომ ახალი მთლიანობა უნდა შეიძინოს აზროვნებაშიც და ლექსშიც. აქედან მომდინარეობს მილოშის ინტერესი ადამიანის მიჯაჭვულობისადმი დროსა და სივრცესთან. აქედან იღებს სათავეს პოეტის სიყვარული “მატერიის შეუპოვრობისადმი”, იშვიათი უნარი, რამდენიმე სიტყვით გამოხატოს მისი პარადოქსულობა. აქედან მოდის სიყვარული კულტურისადმი. მილოში მას აღიქვამს, როგორც ცოცხალსა და მთლიანს, როგორც შუასაუკუნეობრივ “რეალიას” (ზოგადად იგი რეალისტია შუასაუკუნეობრივი გაგებით, ნომინალიზმის საპირისპიროდ). ამასთან, იგი იცნობს და აფასებს ევროპული კულტურის იმ მხარეებს, რომელთა შესახებ ძალიან ცოტამ თუ იცის, მაგრამ თავისთავად ძალიან მნიშვნელოვანია. მან ისიც კარგად იცის, რომ სვედენბორგსა თუ მე-17 საუკუნეში ტრინიტარიებსა და ანტიტრინიტარიებს შორის არსებულ დავას პირდაპირი კავშირი აქვს ჩვენს დღევანდელ პრობლემებთან.
მილოშს და აღმოსავლეთი ევროპის მწერალთა უმრავლესობას ბედმა არგუნა ისტორია ენახათ იქ, სადაც სინამდვილეში მიმდინარეობდა და ესქატოლოგიური მასშტაბი შეიძინა. ამ კატაკლიზმებს ვერც პოლიტიკური დოქტრინები გადაურჩა და ვერც პოეტური – არც შეიძლებოდა გადარჩენილიყვნენ. მაგრამ თავად პოეზია გადარჩა, როგორც უმაღლესი არაპოლიტიკური პოლიტიკა. თავის ფილოსოფიურ პუბლიცისტიკაში მილოშმა ასე ჩამოაყალიბა თავისი შეხედულება: “ომის წლებმა მასწავლა, ადამიანმა საწერი არ უნდა აიღოს ხელში მხოლოდ იმისთვის, რომ სხვებს გადასცეს საკუთარი სასოწარკვეთილება და მარცხი”. დღეს ერთადერთი, რომელიც პოეზიის სახელს ამართლებს, ესქატოლოგიური პოეზიაა. იგი უკეთესობისკენ ცვლილების იმედით უარყოფს არსებულ არაადამიანურ სამყაროს”. ესქატოლოგია აქ უნდა გავიგოთ არა ფიგურალური, არამედ პირდაპირი, ბიბლიური მნიშვნელობით. თავის დროზე ოსკარ მილოშმა ახალგაზრდა ჩესლავს სკეპტიკური დამოკიდებულება ჩაუნერგა საუკუნის პოეტური გამოცდილებისადმი. განუმარტა, რომ პოეზია, საზოგადოდ, დიდი იშვიათობაა. სრული სახით იგი ადამიანებმა მხოლოდ ბიბლიაში იხილეს. მას შემდეგ გამონაკლისების სახითღა გამოკრთება. ჩესლავ მილოშის ლექსები სწორედ ასეთი გამონაკლისია. საჭირო იყო პასუხის გაცემა ისეთ საკითხებზე, რაზეც პასუხს ვერ იძლევა ადამიანი; წერო, როცა წერა უაზროდ და დაუშვებლად, მაგრამ გარდაუვალ საქმედ გეჩვენება. ამ სიტუაციაში პოეტს ყველაფრის გამოყენება შეუძლია, რაც ხელთ მოხვდება. ასეთი შეიძლება იყოს: ძველი და გაცვეთილ ფრაზები, ფოლკლორის, ბაროკოს, რომანტიზმის ანარეკლი, პრიმიტიული სილაბური ლექსები, საგანმანათლებლო ტრაქტატები თუ ბერძნული ტრაგედიები. პოეტური სამყარო კულტურის ნამსხვრევებისგან იქმნება. როგორც ლევი-სტროსი აღწერდა, ეს სტრუქტურულად bricolage-ს – მითის შექმნის პროცესის მსგავსია. ემიგრანტობის პერიოდში კი განუზომლად ძლიერდება bricolage-ს ტენდენცია. ამასთან მილოშმა მითისთვის დამახასიათებელი სიმაღლე და შთამაგონებლობა შეინარჩუნა. მისი ლექსები თავისუფალია ყოველგვარი სენტიმენტალობისგან, ეგზალტაციისა და უღირსი ირონიულობისგან. გამოირჩევა სიზუსტითა და ადამიანის შესახებ დიდი ცოდნით. ხშირად ეს თავშეკავებული სასოწარკვეთილებაა. გონებით განათებული სასოწარკვეთილება, რომელსაც აქვს ზომა და რიტმი. აზრისა და ხედვის ზომიერება ლექსის ერთადერთი ფორმაა, ასეთი ფორმა კი პოეტის ერთადერთი მადლი.
ლექსის ძირითადი მიზანი სასოწარკვეთილების გადალახვაა, ენთროპიის დაძლევა. ამგვარი მიზანი რამდენად მიღწევადია, ამას ნაკლები მნიშვნელობა აქვს. ეს მიზანი თუ ამოცანა დედამიწის ნებისმიერ წერტილში იჩენს თავს პოეტის წინაშე. გამოცდილების დაგროვებასთან ერთად იცვლება პოეზიის სივრცობრიობა. მილოშის შემთხვევაში ეს ცვლილება იყო მკვეთრი და კარდინალური. იგი იძულებული გახდა, ემიგრაციაში წასულიყო, რადგან წინააღმდეგი იყო და არის ნებისმიერი სახის ტოტალიტარიზმისა. სოციალური ექსპერიმენტის წარმატებულობა ვერასოდეს ამართლებს საშუალებას (მაშინაც კი, თუ ეს წარმატება ნამდვილად მიღწეულია). დარჩენილიყო ქვეყანაში, სადაც ამ სახის ექსპერიმენტები მიმდინარეობდა, თუ დაეტოვებინა იგი – მეტად რთული პრობლემა იყო და ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში თავისებურად გადასაწყვეტი. იმ დროში, როცა მილოშს უხდებოდა არჩევანის გაკეთება, დარჩენა თავის გაწირვას – ფიზიკურ განადგურებას ნიშნავდა, ან მასზე უარესს – “კეტმანს”. ეს არაბული სიტყვა, რომლის განმარტებასაც მთელი თავი ეძღვნება “დამონებულ გონებაში”, მიახლოებითღა შეიძლება გადმოიცეს ევროპულ ენებში ისეთი სიტყვებით, როგორიცაა “კონფორმიზმი” და “ფარისევლობა”. მრავალი აღმოსავლეთევროპელი ხელოვანი საკუთარი სურვილით თუ (ხშირად) იძულებით დღესაც ტოვებს სამშობლოს. მილოშმა ეს გზა ოცით წლით ადრე განვლო. იგი ჯერ კიდევ მაშინ იცნობდა და საუბრობდა გულაგურ ცივილიზაციაზე, მის ორ – გერმანულ და რუსულ ვარიანტზე. გაუთავებლად ლაპარაკობდა ადამიანის უფლებების შესახებ მაშინ, როცა “დისიდენტობა” არ განეკუთვნებოდა მოდის სფეროს. მაშინ მოუწია შეჯახება მემარცხენე ინტელექტუალებთან, ვიწრონაციონალისტურ, პროვინციულ ემიგრაციასთან, უბრალო გაუგებრობასთან და ბევრი რამ დაძლია კიდეც.
მილოში ამბობს, რომ სამშობლო ქვეყნიდან მოშორებით მისმა ცოდნამ ნელ-ნელა თეორიულ სფეროში გადაინაცვლა. მაგრამ მისივე მაგალითი უარყოფს ამ სიტყვების ჭეშმარიტებას. ძალიან ცოტა ადამიანი მინახავს ისეთი, ვინც ასე კარგად შეიგრძნობს თანამედროვე პოლონეთის მაჯისცემას. და არა მხოლოდ პოლონეთის. იგი მთელი აღმოსავლეთი ევროპის სასიცოცხლო რიტმს აღიქვამს და ყველას მაგივრად ამბობს სათქმელს, მათ შორის, რა თქმა უნდა, ლიტველების სათქმელსაც. აღმოსავლეთი ევროპა თავისი კულტურების კონგლომერატით (სადაც კულტურები ერთმანეთს არ მსჭვალავს, მაგრამ ერთმანეთს ამდიდრებენ) მილოშს თანამედროვე მსოფლიოს მოდელად ესახება. ის გზა, რომელიც ტანჯვით გაიარა აღმოსავლეთ ევროპამ, ადვილი შესაძლებელია, მთელი მსოფლიოსთვისაც გახდეს გასავლელი. ამ ბედუკუღმართობასაც ძალიან ბევრზე ადრე მიხვდა ჩესლავ მილოში.
მილოშის პოეზია რამდენიმე ათწლეულის განმავლობაში არ ჩამოდის მწვერვალიდან. მის ნაწერებში იმის გარჩევაც ჭირს, რომელია უკეთესი და რომელი უარესი. მხოლოდ ერთეულები აღწევენ ისეთ დონეს, როცა მათ შემოქმედებაში, ღირებულების თვალსაზრისით, იერარქიისთვის ადგილი არ რჩება. ამასთან, მისი პოეზია შეიცვალა. შესაძლოა, სამყაროს მისტიკური ხედვისა და სიმბოლიზმისკენ მიდრეკილებამ იმძლავრა, მაგრამ ეჭვგარეშეა, რომ იგი დაიწმინდა და მოღონიერდა, ლექსიკა უფრო არქაული გახდა. როგორც თავადვე შენიშნავს – სივრცე გაორდა და პოეტის ხედვამ ღრმა სტერეოსკოპულობა შეიძინა. სამყაროს საკრალური ცენტრი – ლიტვა და ბავშვობა – კალიფორნიის პერსპექტივაში იკვეთება, ხოლო მთელი თანამედროვე მსოფლიო – ლიტვის პერსპექტივაში. ვილნიუსი და ლიტვის პროვინცია პოეტის შემოქმედებაში იმგვარსავე გამოძახილს იწვევს, როგორც პრუსტის შემთხვევაში მარტენვილი და კომბრე. ეს განსაკუთრებით თვალშისაცემია მილოშის პროზაში, კერძოდ “ისას დაბლობში”. მეჩვენება, რომ ეს რომანი თეორიულად დასაშვებ, იდეალური ლიტვური ლიტერატურის სფეროს განეკუთვნება. მსგავსი მოტივები და ტიპები ჩვენში ნამდვილად მოიპოვება, შეხვდებით მსგავს პეიზაჟებსა (დონალაიტისთან) და წელიწადის დროებს, მაგრამ ისეთი რომანი, სადაც ეს ყველაფერი ერთ მთლიანობაში იყოს თავმოყრილი და წარმოდგენილი, სამწუხაროდ, სხვა არა გვაქვს ლიტვურ სინამდვილეში. რომანი უფრო პოლონურ ლიტერატურას მიეკუთვნება. თუმცა, გარკვეული თვალსაზრისით, ეს ნაკლებად მნიშვნელოვანია.
კიდევ არის ერთი რამ, რამაც ცვლილება განიცადა მილოშის პოეტიკაში. ადრეც ვახსენე, რომ პოეტი პოეტური სამყაროს შექმნას უმეტესად ნამსხვრევებისგან ცდილობს, იმ მასალისგან, რაც “ხელთ მოხვდება”. ამის საუკეთესო ნიმუშია პოემა “სად ჩადის მზე და სად უჩინარდება”, რომელიც შეიძლება არის კიდეც მილოშის magnum opus. ეს არის ფიქრი დროის შესახებ, თანამედროვე ადამიანის პასუხისმგებლობისა და პირველ ყოვლისა, ენის არსებობისა და მისი წარმავლობის შესახებ. ენის რეგისტრები და უბრალოდ, ენები – პოლონური, ლიტვური, ძველი რუსული, ინგლისური, ბერძნული, ლათინური მონაწილეობენ შუასაუკუნეობრივ დისპუტში. აქ ერთმანეთს ეჯახება ლექსი და პროზა, მიამიტი ეპიგრამა და ფსალმუნი, ფოლკლორი და XIX საუკუნის ისტორიული თხზულება, ძველისძველი ანდერძი და თანამედროვე ენციკლოპედია, დიდი პოეტის ციტატა და ნახევრადპაროდიული სამეცნიერო ტექსტი. ნაწარმოებში, რომელიც არ არის მოკლებული კარნავალურობას, არის კულტურათა გადაძახილი. პეიზაჟები, ადამიანები, ტყუილი და მართალი. “შემოქმედი ცნობიერება თითქოს ენებისა და სტილთა მიჯნაზე დგას”. ისე, როგორც ბორხესთან ალეფში, ერთ წერტილში იყრის თავს ყველაფერი. ამგვარად, მილოში კიდევ ერთხელ უბრუნდება ლიტვურ-პოლონურ ტრადიციათა ამალგამას, რათა მუდმივად მოახდინოს მისი გადაფასება მომავალი აღდგომისათვის და უდიდესი სიმამაცით შეხვდეს საკუთარ ბედისწერას – ზომიერ სასოწარკვეთილებასა და განუსაზღვრელ მადლს.
ჩესლავ მილოშის მაგალითი იმედს გვინერგავს. მან გააკეთა ის, რისი გაკეთებაც მოუწევთ იმ ადამიანებს, ვისაც აღმოსავლეთი ევროპის ქვეყნების დატოვება უხდება – შეინარჩუნა სულიერი მთლიანობა და ხმა მიაწვდინა საკუთარ სამშობლოს. ერთხელ რაიმეს გაკეთება კი იმას ნიშნავს, რომ მისი გაკეთება შესაძლებელია ზოგადად.
© არილი