ირმა რატიანი: “ქართული მწერლობა და მსოფლიო ლიტერატურული პროცესი”, თბილისი, თსუ-ს გამ-ბა, 2015 წ.
როდესაც შენი ქვეყანა ევროპის საპარადო სადარბაზოსაა მიჩერებული და “აღთქმული” კარის გაღებას ელოდება, საქართველოს ევროპული ორიენტაციის დამადასტურებელი ყოველი გამოკვლევა თუ არტეფაქტი ათმაგ მნიშვნელობას იძენს. დღევანდელ კონტექსტში ასეთი აქტუალობა შეიძინა ირმა რატიანის მონოგრაფიამ “ქართული მწერლობა და მსოფლიო ლიტერატურული პროცესი”. აქვე უნდა აღვნიშნო, რომ ჩვენს ხელთაა ძალზე აქტუალური, ოღონდ ნამდვილად არაკონიუქტურული წიგნი, რომლის ერთი მთავარი ღირსება ისაა, რომ მისი საკვლევი სივრცე არა პოლიტიკური, არამედ ესთეტიკური, ეთიკური და ფილოსოფიური კოორდინატებით განისაზღვრება.
“პოლიტიკა” აქ მხოლოდ კულტურული ორიენტაციის ვექტორს გულისხმობს და მთელ გამოკვლევას გასდევს სიღრმისეული დაკვირვება ბინარულ ოპოზიციაზე ქართული კულტურის აბსორბაციისა და რეზისტენტულობის უნარებს შორის.
მონოგრაფიაში თავმოყრილი გამოკვლევებისა და ესსების უმეტესობა გამოქვეყნებული იყო ჩვენს ბოლოდრიოინდელ სამეცნიერო და ლიტერატურულ ჟურნალებში. მაგრამ ერთმანეთის გვერდიგვერდ, ინტელექტუალური ნარატივის სიუჟეტურ მთლიანობაში, მათ ახალი განზომილება და ხარისხი შეიძინეს.
ავტორისეული ყურადღება აქ კონცენტრირებულია “ქართულ ნაციონალურ ლიტერატურულ კანონზე”, რომელიც შუა საუკუნეებში “ქრისტიანობის პოლიტიკური და იდეოლოგიური მარკერებითაა მოტივირებული”, ხოლო “რომანტიზმის ეტაპზე… დასავლურ კონცეპტუალურ-ესთეტიკურ ველში ჩაბრუნებასა და ეროვნული თვითგამორკვევის ახალ საფეხურს აღნიშნავს…”.
“ქართული ლიტერტურული კანონის” ევოლუციის თვალმიდევნებისას ავტორი მუდმივ ფონად წარმოსახავს მსოფლიო ლიტერატურულ პროცესს, “რომელთან თანხმობასა ან წინააღმდეგობაშიც [ეს კანონი] ყალიბდება… ნაციონალური იდენტობის დაცვის აუცილებელი პირობით”.
აქ, ირმა რატიანი, როგორც წესი, არ კმაყოფილდება მხოლოდღა აღწერილობითი ასპექტით და გზადაგზა მკითხველს ლიტერატურის თეორეტიკოსის თვალით დანახული ჟანრობრივი ნოვაციებისა თუ სიღრმისეული მეტამორფოზების (ძველი ქართული მწერლობიდან დაწყებული) “თანამონაწილედ” ხდის. აქ იგი ეყრდნობა ისეთი ავტორიტეტის მეთოდოლოგიას, როგორიც თანამედროვე ნარატოლოგიის დამფუძნებელი ჟერარ ჟენეტი გახლავთ (კერძოდ, ჟენეტის 1988 წელს გამოქვეყნებულ ნაშრომში – “ნარატიული დისკურსის გადასინჯვა” განვითარებულ თვალსაზრისს).
ვიდრე რომანტიზმის ეპოქაზე დაიწყებდეს საუბარს, “ქართული მწერლობისა და მსოფლიო ლიტერატურული პროცესის” ავტორი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ ჩვენი მწერლობის მიერ საუკუნეთა განმავლობაში არჩეული გზა“- ეს იყო გზა ევროპისაკენ, იმ ლიტერატურული და სააზროვნო მოდელისაკენ, რომელსაც დასაბამიდან ბუნებრივად ეკუთვნოდა არსობრივად ქრისტიანული ქართული მწერლობა”.
XIX საუკუნის “ქართული ლიტერატურული ისტორიის” (რომელსაც მონოგრაფიის მესამე თავი ეთმობა) დომინანტა სათაურშივეა გამოტანილი: “ქართული რომანტიზმი და რეალიზმი. ბრძოლა ახალი ქართული იდენტობისათვის და მისი ფორმორება”. მონოგრაფიაში ცალკე ქვეთავი ეთმობა რომანტიზმის ეპოქას, რომელშიც უკვე მკაფიოდ გამოიკვეთა ქართული კულტურის ევროპული ორიენტაცია (“რომანტიზმის ხანა. ახალი იდენტობის სათავეებთან”).
“ეპოქა”, რაღა თქმა უნდა, ხმამაღალი განაცხადია… თუ ქართული რომანტიზმის შეფასებაში ჭეშმარიტი რეალისტები ვიქნებით, უნდა ვაღიაროთ, რომ ევროპელ რომანტიკოსთაგან განსხვავებით, მათ ქართველ კოლეგებს არც უფიქრიათ, რომ ერთი რაიმე იდეით გაერთიანებულნი არიან ლიტერატურულ მიმდინარეობასა თუ სკოლაში. მათ არ ჰყოლიათ არც გზის გამკვალავი ფილოსოფოსები და არც მეგობარი ესსეისტები. ეს არის რამდენიმე, გამორჩეული ნიჭით დაჯილდოვებული ადამიანის “ლიტერატურული სიმარტოვე” სამხედრო არისტოკრატიისა და “მოხელე ინტელიგენციის”გარემოცვაში, რომელიც, გამობრძმედილი რუსული ადმინისტრაციის პირისპირ დარჩენილი, არშემდგარი ამბოხის შემდეგ (1832 წ.), სახიფათო სისწრაფით კარგავს ოდინდელ რეზისტენტულ უნარს.
რაც მთავარია, ალექსანდრე ჭავჭავაძეც, გრიგოლ ორბელიანიც, ვახტანგ ორბელიანიც, ნიკოლოზ ბარათაშვილიც ამ სოციუმის ორგანულ ნაწილს წარმოადგენენ და მხოლოდ სიკვდილს შემდეგ მოინათლებიან “რომანტიკოსებად”. მაშინღა გამოიკვეთება მათი გამაერთიანებელი იდეებიც, მათი მემკვიდრეობის მნიშვნელობაც და მათი “ლიტერატურული სიმარტოვის” ჭეშმარიტი დრამატიზმიც.
ამიტომაც, როდესაც ჩვენს თავს ვეკითხებით – მაინც როგორ ამოიზარდა რომანტიზმის ობოლი ნერგი იმდროინდელ მწირ ინტელექტუალურ ნიადაგზე, ისევ მალარმე თუ დაგვეხმარება, რომელმაც დაღონებულ დეგას შეჩივლებაზე – “იდეები მაქვს, მაგრამ არაფერი გამომდისო” (დიდ მხატვარს, დროდადრო, პოეტური მუზაც ეძალებოდა), უპასუხა: “ლექსები, ძვირფასო დეგა, იდეებისაგან არ იქმნება. მათ სიტყვები ქმნიან”.
არ არის გასკვირი, რომ ამ “სიტყვების ბიოგრაფიას” ირმა რატიანი ნიკოლოზ ბარათაშვილის შემოქმედების მაგალითზე წარმოგვიდგენს. ბარათაშვილი, რომლის რომანტიკოსობა (მცირერიცხოვან კოლეგათაგან განსხვავებით), ყოველთვის ეჭვმიუტანელი იყო, თავისი “მგრძნობიარე ინტელექტით” (მონოგრაფიის ავტორის თქმით: “რომანტიკული ეპოქის ჭეშმარიტად მსაზღვრელი მეტაფორა”), მართლაც თვალნათლივ “აფართოვებს რომანტიზმის გეოგრაფიულ რუკას ქართული ნაციონალური მოდელის მიმართულებით”.
თხრობა “სიტყვების ბიოგრაფიაზე” ბუნებრივად გადაიზრდება თხრობაში მწერალთა (ზოგჯერ – პერსონაჟთა) ბიოგრაფიებზე და ირმა რატიანი (რომელიც ხმამაღლა არ ამბობს, მაგრამ, ემოციურად გვმუხტავს რწმენით, რომ ქართული რომანტიზმი – ესაა ბარათაშვილი! რაშიც სავსებით ვეთანხმები), რაღა თქმა უნდა, შეგვახსენებს ბარათაშვილის საყვარელი ისტორიული და ლიტერატურული გმირის – სოლომონ ლიონიძის ერეკლე მეორისადმი მიმართულ სიტყვებს:
სახელმწიფოსა სჯულის ერთობა
არარას არგებს, ოდეს თვისება
ერთა მის შორის სხვადასხვაობდეს.
ვინ იცის, მაშინ როგორ მოუხდეს
რუსეთის ძალი ქართლს აწინდელი:
ვით შეითვისოს რუსმა ქართველი,
ვით შეიწყნაროს რუსთ მეფობამა,
რაც მოისურვოს ქართველობამა?
ავტორი მაქსიმალურ ემოციურ რეგისტრს აღწევს იმ პოეტზე საუბრისას, რომლის შემოქმედება “გამსჭვალულია რუსეთის იმპერიის მარწუხებში მოქცეული საქართველოს ბედ-იღბალზე ფიქრითა და დარდით, იმ სულიერ გაორებაზე წუხილით, რომელშიც უხდებათ ცხოვრება მის თანამემამულეებს!”
რაღა თქმა უნდა, ასეა. მაგრამ ახლა ერთ სენსიტიურ თემას მივადექით, რაც ციტირებულ პასაჟში ვერ გაიჟღერებდა სწორედ იმ, თავდაპირველი “Forte”-ს გამო. საქმე ისაა, რომ თავიდანვე დასმულმა იგივეობის ნიშანმა “ბედი ქართლისას” ავტორსა და მის პათეტიკურ პერსონაჟს შორის, უბრალოდ, გამორიცხა რაიმე კითხვის ნიშანი და ინვექტივა. მაგრამ სოლომონ ლიონიძე და ნიკოლოზ ბარათაშვილი მარადიული თანამოაზრენი ნამდვილად არ არიან. ამის დასტურია ბარათაშვილისავე “საფლავი მეფის ირაკლისა” თავისი ოპტიმისტური ფინალით (“აჰა, აღსრულდა ხელმწიფური აწ აზრი შენი / და ვსჭამთ ნაყოფსა მისგან ტკბილსა აწ შენნი შენი.”),რასაც საინტერესო გამოკვლევა მიუძღვნა მერაბ ღაღანიძემ (“რას გვაუწყებს დღეს ნიკოლოზ ბარათაშვილის “საფლავი მეფის ირაკლისა” (კრებ. “ქართული რომანტიზმი – ნაციონალური და ინტერნაციონალური საზღვრები”, თბ., 2012 წ.).
ორი ურთიერთგამომრიცხავი თეზა ბარათაშვილის პოეზიის ორ ნიმუშში, მკაფიოდ გვაგრძნობინებს მის პიროვნულ და შემოქმედებით დრამას – მის გაორებას, მის უცნაურ თანაცხოვრებას სოციუმში,რომლის განუყოფელი ნაწილიც თვითონ არის და რომლის მსხვერპლადაც მიიჩნევს თავს…
მენტალურად, შესაძლოა, ბარათაშვილი ამ სოციუმის უფრო ორგანული ნაწილი ყოფილიყო, ვინემ, ვთქვათ, სოლომონ დოდაშვილი, მაგრამ პოეტურმა გენიამ (სოციალური ფსიქოლოგიის ავლით) ისეთი პასიონარული ქარიზმა შესძინა ბარათაშვილის იერს, რომ თაობათა მეხსიერებაში იგი, რაღა თქმა უნდა, აღიქმება როგორც მერანის თავდაუზოგავი მხედარი და არა როგორც ერეკლე მეორის საფლავთან თავდახრილი, იმპერიის ლოიალური ქვეშევრდომი…
აქვე ვიტყვი, რომ რომანტიზმისათვის ესდენ დამახასიათებელი ეს პასიონარული მუხტი ბარათაშვილის არცერთ კოლეგას არ ახასიათებდა და კიდევ ამიტომაც აღვიქვამთ მას ქართული რომანტიზმის ჭეშმარიტ სიმბოლოდ.
ამ თემას ევროპულ რომანტიზმთან მიმართებაში შეეხო ბერტრან რასელი თავის კაპიტალურ “დასავლური ფილოსოფიის ისტორიაში”: “პროტესტის რომანტიკული ფორმა დიდად განსხვავდება რაციონალისტური ფორმისაგან, თუმცა, თავისი ფესვებით, ორივე ამოიზარდა საფრანგეთის რევოლუციიდან და თავის უშუალო წინამორბედ ფილოსოფოსებიდან. რომანტიკული ფორმა ბაირონთან ფილოსოფიური სამოსით არ გვევლინება, მაგრამ შოპენჰაუერისა და ნიცშეს სახით ის ფილოსოფიის ენაზე ამეტყველდა… პრაქტიკულ პოლიტიკაში ის მნიშვნელოვანია როგორც ნაციონალიზმის მოკავშირე”.
ახლა მივუბრუნდეთ ჩვენთვის საინტერესო “ობიექტს”, სადაც დეკორაციაც შეიცვალა და აქტორებიც და სადაც რომანტიკული მსოფლშეგრძნების გამომხატველი კანტისეულ ტრიადას – “ღმერთი, თავისუფლება და უკვდავება” ილიასეული “მამული, ენა, სარწმუნოება” შეენაცვლა.
ქართულ მწერლობაში რეალიზმის დამკვიდრებას, როგორც ორგანულ ნაწილს ევროპულ ლიტერატურაში მიმდინარე პროცესისა, ირმა რატიანი ზედმიწევნითი ყურადღებით უკვირდება და ზუსტად მიგნებული მეთოდოლოგიის (და, ლიტერატურული ალღოსი, ცხადია) წყალობით, ამჯერადაც, ახერხებს აიცდინოს ყველა, საბჭოური დროიდან აპრობირებული კლიშე. ამიტომაც, მზამზარეული სურათის “რესტავრაციის” ნაცვლად (რაც, სამწუხაროდ, არც თუ იშვიათია), იგი XIX საუკუნის მეორე ნახევრის ქართული რეალიზმის რეალისტურ პანორამას (ეს სიტყვათთამაში ქვეთავის სათაურშია გატანილი), გამოკვეთილად სუბიექტური თვალსაწიერიდან გვთავაზობს. ასეთი ხედვა იმდენადვე საინტერესოა, რამდენადაც – სარისკო. ამისათვის ავტორიც უნდა იყოს მზად და მკითხველიც. ამიტომაც მგონია, რომ კონცეპტუალური სიახლეებით სავსე წიგნი, რომლის არშიებზეც ძახილის ნიშნებს კითხვის ნიშნებიც არ ახლავს, გულგრილადაა წაკითხული.
“ლიბერალიზმის ეპოქისადმი” მიძღვნილ არცერთ გამოკვლევაში (ამავე სახელწოდების კოლექტიური მონოგრაფიის ჩათვლით, რომლის რედაქტორიც გახლავართ), არ შემხვედრია ასეთი კატეგორიული ფორმით ჩამოყალიბებული თეზა: “ეროვნული თვითმყოფადობის იდეა არის ქართული კრიტიკული რეალიზმის მთავარი იდეა, რომელიც მოიცავს და ფარავს მის გზაზე ამოსვეტილ მწვავე სოციალ-პოლიტიკურ პრობლემებს”.
ჩვენს წინაშეა კლასიკური ნიმუში იმისა, როგორ ცვლის საგანს ხედვის კუთხე: არც ქართულ კრიტიკულ რეალიზმს მიკუთვნებული ტექსტები შეცვლილა და არც რა ახალი ნაწარმოები აღმოგვიჩენია იმ პერიოდისა: “მგზავრის წერილები” კვლავ რჩება ილიას პრაქტიკულად ერთადერთ მხატვრულ ნაწარმოებად, რომელშიც ეროვნული თვითმყოფადობის იდეა არის წარმოჩენილი (მონოგრაფიის ავტორი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ პუბლიცისტიკა არ შედის მისი კვლევის სფეროში), აკაკისა და ვაჟას პატრიოტული ლირიკის ნიმუშები და ალექსანდრე ყაზბეგის პროზა… ყველაფერი დანარჩენი, რაც კი დაწერილა იმდროინდელი ქართველი რეალისტების კალმით, მცირეოდენი გამონაკლისით, სოციალური თანასწორობის დამკვიდრების პათოსითაა ნაკარნახევი. ისე რომ, “ლიტერატურული სტატისტიკა” ნამდვილად ვერ გაამყარებს მონოგრაფიის ავტორის ზემოთ მოყვანილ კატეგორიულ თეზას…
ემპირიული მასალა იგივე რჩება, მკვლევრები იცვლებიან. და იცვლება მათი ხედვის კუთხე. ირმა რატიანმა მიზნად დაისახა, თვალსაჩინოდ წარმოეჩინა ლიბერალიზმის ეპოქის მხატვრული მემკვიდრეობის “მცირედი” ნაწილის უდიდესი ხვედრითი წონა იმდროინდელი ქართული საზოგადოების ეროვნული თვითშემეცნების ჩამოყალიბებაში. და წარმატებით მიაღწია დასახულ მიზანს.
ეს დისკურსი, მეტ-ნაკლები სიმძაფრით, მონოგრაფიის მთელს შემდგომ თხრობას გასდევს, ხოლო იქ, სადაც XX საუკუნის საბედისწერო მოვლენებზეა ლაპარაკი, ცხადია, დომინანტურ მნიშვნელობას იძენს (“XX საუკუნის ქართული მწერლობა: მსოფლიო ლიტერატურული პროცესის წიაღში და მის მიღმა”).
“დემოკრატიული საქართველოს” სამწლიანი არსებობისას “თვისუფლების ჟანგბადით” განებივრებული (და თავბრუდახვეული) ქართული მწერლობა 1921 წლის თებერვლის ერთ საბედისწერო დღეს აღმოჩნდა სასტიკი ალტერნატივის წინაშე, რომელსაც მონოგრაფიის ავტორი ემოციური სიმძაფრით აღწერს: “დეგრადაცია განიცადა კულტურის მთლიანობის იდეამ: კულტურის დაქვემდებარება მასების გემოვნებისა და მოთხოვნილებებისადმი ზოგადკულტურული პროცესის დაკნინების მიზეზად იქცა – წარმოიქმნა კულტურის ორი მოდელი: ერთი მხრივ – მასების გემოვნებასთან გათანაბრებული კულტურა, რომელმაც გადაირჩინა თავი, მაგრამ დაკარგა ღირსება და მასთან ერთად ღირებულება, მეორე მხრივ – ელიტური კულტურა, რომლმაც მაღალი “კულტურის” კვარცხლბეკზე დგომა ირჩია, თუმცაღა საბოლოოდ ჩაიკეტა საკუთარ თავში და, როგორც ხალხისათვის (ამ სიტყვის ფართო გაგებით) უსარგებლო კულტურამ, ღრმად კრიზისულ ფაზაში შეაბიჯა”.
იქმნება სიტუაცია, რომელსაც ზუსტი ტერმინი მიუსადაგა ოსვალდ შპენგლერმა. მიუხედავად იმისა, რომ გასული საუკუნის დასაწყისის ეს საკულტო ფიგურა, დღევანდელი კულტუროლოგიური ავტორიტეტების “მჭიდში” არ შედის, სწორედ მან გადმოიტანა გეოლოგების მიერ აღწერილი მოვლენა “ფსევდომორფოზა” კულტურის სფეროში. ანუ: როგორ ხდება ექსტრემალურ გარემოებათა გამო, კულტურულ სივრცეში გამოცარიელებული პლასტების შენაცვლება იგივე ფორმის, მაგრამ დიამეტრალურად განსხვავებული სტრუქტურის/კონცეპტების ტექსტით თუ არტეფაქტებით.
მაგალითისათვის, აქ მახსენდება დემნა შენგელაიას მოთხრობა “კაც”, რომლის სიუჟეტიც საკმაოდ ემსგავსება ეგნატე ნინოშვილის “ჩვენი დროის რაინდსა” და მიხეილ ჯავახიშვილის “ჯაყოს ხიზნებს”, მაგრამ, სწორედაც რომ ამ ნაწარმოებთა ანტითეზაზეა აგებული: ტარიელ მკლავაძის “ბოლშევიკური ასლი” – კომისარი თაბაგარი (ტარიელ მკლავაძე/ჯაყო), თავისი განუყრელი მაუზერით, ავტორის აღტაცებას იმსახურებს, ხოლო ცოლწაგვრილი, უმწეო ანდრო რაშაძე მეტსახელს – “კაც”/”ბრინკა”, მაგრამ თანაგრძნობის მისხალსაც კი არა…
აი, მეტყველი დასტური იმისა, რომ: “საბჭოთა ლიტერტურულმა კანონმა ჩაანაცვლა უნივერსალური კანონი და ქართული ლიტერატურა დისტანცირდა საერთაშორისო ლიტერტურულ სივრცესთან”.
ამ “უნივერსალურ კანონში” უმთავრესი ღირებულება – ადამიანი იყო და “სანავარდოს” ავტორმა (რომელსაც ვერ მივაწერთ “პროლეტკულტელი” მწერლის პრიმიტიულ აღტაცებას “მაუზერიანი ბოლშევიკით”), ცხადია, იცოდა, რომ ღალატობდა ქართული პროზის იმ ჰუმანისტურ იდეალს, რომლის სიმბოლურ ნიშანსვეტად XX საუკუნეში, 1903 წელს, გაზეთ „ცნობის ფურცელში“ მიხეილ ჯავახიშვილის “ჩანჩურას” გამოქვეყნება იქცა…
როდესაც ირმა რატიანი საუბრობს, როგორ გამოვიდა ქართული მწერლობა “პოსტრევოლუციური შოკიდან” და, თანდათანობით, როგორ გამოძებნა თვითრეალიზაციის გზები და საშუალებანი, ყველაზე ღირსეულ მაგალითად ამ ურთულეს (და დანაღმულ) გზაზე, სწორედ მიხეილ ჯავახიშვილს სახავს. იმ ქართველ მწერალს, რომელიც, ავტორის თქმით: “დასახული ამოცანების მასშტაბურობითა და სიღრმით… თავისი თანამედროვე დასავლელი მოდერნისტი ავტორების ღირსული თანამოაზრეა (ფრანც კაფკა, მიხეილ ბულგაკოვი, ვლადიმირ ნაბოკოვი და სხვ.).
მიხეილ ჯავახიშვილის შემოქმედებას ავტორი თავისი მონოგრაფიის მეორე ნაწილშიც მიუბრუნდება (“ინტერპრეტაციული ცდები”), სადაც ტიპოლოგიურ დომინანტას ანალიტიკური ენაცვლება და ამასთანავე, უწყვეტ, ექსპრესიულ მონოლოგად აღიქმება. აქ ცალკე თავი ეძღვნება “ჯაყოს ხიზნებს” (“ტემპორალური ალტერნატივა მიხეილ ჯავახიშვილის რომანში “ჯაყოს ხიზნები”), რომელშიც, პრაქტიკულად, რომანის მთელი კონცეპტუალური ველია მიმოხილული.
ავტორის თვალსაზრისით: “სიკვდილისა და უკვდავების, დროისა და ზედროულობის პრობლემა “ჯაყოს ხიზნების” ძირეული პრობლემაა”. მაქსიმალური განზოგადებით, უთუოდ, ასეა – მიხეილ ჯავახიშვილის ნარატივში თვალსაჩინოდ ილუსტრირებული ბინარული ოპოზიციით: თეიმურაზი – ჯაყო.
აქ, ავტორის მაძიებელ მზერას არაფერი გამორჩენია: არც თეიმურაზ ხევისთავის მსგავსება აჰასფერის მითოლოგიურ არქეტიპთან, არც თეიმურაზისა და მისი “სარკისმიერი ლანდის” ფენომენი, არც რომანის ესქატოლოგიური ფინალი, არც მრავლისმეტყველი ონომასტიკა: “ნაშინდარი, ნაფუზარი, ნახუცარი, ნაუფლარი, ნამოურავალი”. თვითონაც წაუმატებს: “ნაკაცარი, ნაბატონარი, ნამოღვაწარი, ნავექილარი”…
ჩემი ღრმა რწმენით, მიხეილ ჯავახიშვილი, პირველ ყოვლისა, სწორედ ონომასტიკის მსხვერპლია და “ჯაყოს ხიზნების” გამოქვეყნება 1924 წელს ისეთივე “სუიციდალური აქტია”, როგორც პასტერნაკის შეფასებით – მანდელშტამის სატირა სტალინზე.
თუკი ჩვენ ვიცით, რა რისკს შეიცავს ჯივაშვილ/ჯუღაშვილის “ევფონიის” დაწყვილება “ნაოსარობასთან” (რამდენიმე წლის შემდეგ, სტალინის ეთნიკური წარმომავლობის თემას ჩაეჭიდება მისი ყველაზე საძულველი პოლიტიკური ოპონენტი ლევ ტროცკი), ცხადია, მიხეილ ჯავახიშვილმაც იცოდა. არა თუ რომანი არ დათმო, ამ ონომასტიკას და ეთნონიმსაც კი არ შეელია.
ბევრია ევროპულ ლიტერატურაში ისეთი მაგალითი, მწერლურმა თავმოყვარეობამ სიცოცხლის ინსტინქტს რომ აჯობოს?! მაგრამ, რომელიმე ევროპული უნივერსიტეტი თუ ვიცით, სადაც ეს ლიტერატურული და ზნეობრივი მაქსიმალიზმის ნიმუში და ეს ბიოგრაფია მანდელშტამის გვერდით მოიხსენიებოდეს?!
ირმა რატიანის მონოგრაფიის კითხვისას, გრჩებათ შთაბეჭდილება, რომ ავტორი ატაცებული იყო ბორხესისეული “ლიტერატურის უტოპიის” იდეით, რომელიც ყველა არსებული ტექსტის გვერდიგვერდ თანაარსებობას, ურთიერთკავშირსა და ურიერთშეღწევას გულისხმობს. რადგან მონოგრაფიის ავტორი, ამავე დროს, საკუთრივ ანტიუტოპიის მკვლევარიც გახლავთ და ქართულ ლიტერატურას სრულიად ბუნებრივად აღიქვამს სწორედ ამ “მსოფლიო ბიბლიოთეკის” ორგანულ ნაწილად, შეიძლება ითქვას, რომ “ბორხესისეული უტოპიის” განსახორციელებლად თავისი ახალი წიგნით მან კიდევ ერთი, წარმატებული ნაბიჯი გადადგა…
პოლიტიკოსების მოხიბვლა უფრო ადვილია, ვიდრე ინტელექტუალების, რომელთაც არ ინტერესებთ არც შენი გეოპოლიტიკური როლი, არც სატრანზიტო თუ ეკონომიკური რესურსები; არაფერი აინტერესებთ, გარდა შენი კულტურული პლასტის და მასზე დამკვიდრებული სულიერი პოტენციალისა. ამასთანავე, პოლიტიკოსებისაგან განსხვავებით, ინტელექტუალს უფრო გამძაფრებული აქვს ეთიკური კრიტერიუმები და მეტ ყურადღებას აქცევს ეთნოფსიქოლოგიას. ამიტომაც, ევროპულ სივრცეში ჩვენს ინტეგრირებასთან დაკავშირებით, სწორედ ინტელექტუალს თუ ემახსოვრება მამარდაშვილის სახელი, მაგრამ ემახსოვრება ქართველების დახასიათებაც ჰერდერის “კაცობრიობის ისტორიაში”: “კიდევ უფრო შესაბრალისია (სომხეთთან შედარებით – ზ.ა.) ქრისტიანული საქართველოს ბედი. აქ არის ეკლესიები და მონასტრები, პატრიარქები, ეპისკოპოსები, ბერები; ქართველი ქალები – ლამაზები არიან, კაცები – მამაცნი; და მაინც, მშობლები ჰყიდიან აქ თავიანთ შვილებს, ქმრები – ცოლებს, თავად-აზნაურნი – ყმებს, მორწმუნენი – მღვდელს. უცნაური ქრისტიანობა სუფევს ამ სულით მხნე და გულით არსანდო მოქურდო ხალხში”.
საგანგებოდ გავიხსენე აქ ეს მწარე სიტყვები, რომლებსაც, რაღაც თავდაცვითი ინსტინქტის გამო, არ ვიხსენებთ ხოლმე. გავიხსენე, რადგან, ევროპულ ოჯახში გაშინაურების მსურველთ, ისიც უნდა გვახსოვდეს, რა თქმულა ამ ევროპაში ჩვენს შესახებ, თუნდაც ორი საუკუნის წინ: ამიტომაც, მთარგმნელმა კდემამოსილად არ უნდა გამოტოვოს ქართველი მკითხველისათვის უსიამოვნო პასაჟები შარდენის “საქართველოში მოგზაურობის” წიგნიდან (რომელიც, საფიქრებელია, მაგიდაზე ედო ჰერდერს), ხოლო ევროპული მასშტაბის ხელოვანთ, მწერლებს, მეცნიერებს, ინტელექტუალებს თავისივე სამშობლოში თავბედი არ უნდა აწყევლინო. მარტო მერაბ მამარდაშვილის მაგალითი რად ღირს…
ერთი მამარდაშვილი ვერ გადაწონის ევროპას მოდებულ ქართული მაფიის ლეგიონს. ის მამარდაშვილი, რომლის გვარსაც, ქართველი “კოლეგების” წყალობით, ვერ იხილავთ “ქართული საბჭოთა ენციკლოპედიის” VI ტომში, 1983 წელს რომ დაისტამბა. იმ დროს, როცა მისი სახელი ევროპელ ინტელექტუალთათვის უკვე ცნობილი იყო.
როდესაც გასახსენებლად უსიამოვნო ისტორიულ ციტატას დღევანდელი უაზრობა ემატება, არაა გასაკვირი, ადამიანი დაეჭვდეს, როგორ შესძლებს ქართული კულტურა მთელი ამ ნეგატიური პლასტის საპირწონედ იქცეს?! ერთადერთი პასუხი არსებობს: უნდა შესძლოს, რათა ევროპის “საპარადო” სადარბაზოს ზღურბლს გადავაბიჯოთ, როგორც ღირსეულმა პარტნიორმა და არა როგორც დახმარების მომლოდინე ღარიბმა ნათესავმა.
სწორედ ამიტომ დავესესხე ამ ესსეს სათაური ნიკოლოზ ნეკრასოვს.
© არილი