ფოტოების ავტორები: გურამ წიბახაშვილი და გენადი გაბოძე
“შეშლილი სიშმაგე თუ შმაგი შეშლილობა?! ლისამანია ევრიპიდეს ტრაგედიებში” ელინისტი და ფსიქოლოგი ნინო დიანოსაშვილის 8 წლიანი შრომის ნაყოფია და ევრიპიდეს სამი ტრაგედიის: „ბაკქი ქალების“, „ჰერაკლესა“ და „ორესტესის“, საფუძველზე შეშლილობის ფენომენს, მის ვერბალურ გამოხატულებათა მნიშნელობებასა და ფსიქოპათოლოგიური ან პათოფსიქოლოგიური მდგომარეობას დაძლევის ანტიკურ მეთოდებს იკვლევს.
წიგნი ლიტერატურითა და, ზოგადად, ექსტრემალურ მდგომარეობაში მყოფი ადამიანის შინაგანი სამყაროთი დაინტერესებულ მკითხველს ანტიკურ პიესებში წარმოდგენილ შეშლილობისა და სიშმაგის ანატომიის გაცნობის შესაძლებლობას აძლევს. საფუძვლიანი კვლევის საფუძველზე აღნიშნულის კავშირს რელიგიურ რიტუალებთან, შუა საუკუნეების შეშლილ ცეკვებსა თუ თანამედროვე როკ კონცერტებთან, ქაოსის თეორიასა და აბსურდის თეატრთან აჩვენებს.
2021 წელს ნინო დიანოსაშვილს საბას პრემია მიენიჭა ნომინაციაში წლის საუკეთესო წლის საუკეთესო ლიტერატურული კრიტიკა.
პირველად როდის გაეცანით ევრიპიდეს შემოქმედებას და როგორ გაგიჩნდათ იდეა მისი სამი ტრაგედიის მიხედვით შეშლილობის ფენომენი გეკვლიათ?
ევრიპიდეს ტრაგედიები რომ წავიკითხე, სტუდენტი ვიყავი, პირველკურსელი, მაგრამ მაშინ მხოლოდ წავიკითხე. შეშლილობის ფენომენის კვლევის იდეა მოგვიანებით გაჩნდა. ბატონი რისმაგ გორდეზიანი დამეხმარა და მისი უზომოდ მადლიერი ვარ. ერთ დღეს ლექციის შემდეგ მკითხა: „რა გაინტერესებს, რას იკვლევდი?“ ბევრი არ მიფიქრია, სპონტანურად ვუპასუხე: „ტრაგედიებს… რა ხდება ადამიანის შინაგან სამყაროში“. ამ სურვილმა განსაზღვრა ცოდნის შეძენის გზა ჩემს ცხოვრებაში. გავხდი ფსიქოლოგიც, და ამ სურვილმა მიმიყვანა ევრიპიდესთანაც. „მაშინ ევრიპიდეს ტრაგედიები იკვლიე… ადამიანი კრიტიკულ სიტუაციაში ან შეშლილობის ფენომენი“, – მითხრა ბატონმა რისმაგმა. შეშლილობის ფენომენი ავირჩიე, მაგრამ წერა არ დამიწყია. ბევრი წელი თაროზე ისვენებდა იდეა. მადლობას ისევ ბატონ რისმაგს ვუხდი, რომ ხელი არ გამიშვა მაშინ, როცა ვფიქრობდი სულ სხვა გზით წასვლას.
რატომ ეს სამი ტრაგედია? ჩვენამდე მოღწეულ ვერიპიდეს ტრაგედიებში შეშლილობა მთელი თავისი სისრულით მხოლოდ „ბაკქ ქალებში“, „ჰერაკლესა“ და „ორესტესში“ ვლინდება. შეშლილობაში ფსიქოპათოლოგიურ ან პათოფსიქოლოგიურ მდგომარეობას ვგულისხმობ და ეს წიგნშიც განმარტებულია.
შეშლილობა არ არის ტერმინი რაიმე კონკრეტული მნიშვნელობით, რომელიც ფსიქოლოგიასა და ფსიქიატრიაში გამოიყენება. ამ სიტყვას ძირითადად ყოფით მეტყველებაში იყენებენ გადატანითი მნიშვნელობით ან არასტანდარტული ქცევის, აფექტური, ზღვრული მდგომარეობის აღსანიშნად. ზღვრულ მდგომარეობაში ევრიპიდეს ტრაგედიების ბევრი პერსონაჟია, მაგრამ არც ერთი მათგანი არ არის შეშლილი. მათი შემაძრწუნებელი ქმედებები მათივე ცნობიერი გადაწყვეტილების შედეგია. „ბაკქი ქალების“, „ჰერაკლეს“ და „ორესტესის“ მთავარი მოქმედი გმირები კი ჰალუცინაციებში მყოფნი მოქმედებენ.
ამ ტრაგედიებში შეშლილობაა მთავარი თემა. შეშლილობა ქმნის ტრაგიკულს, რასთან მიმართებითაც შეშლილობის ტრაგიზმის წარმოსაჩენად ვითარდება მოვლენები და რასაც ევრიპიდე მაღალი მხატვრული ოსტატობით ახერხებს.
„ევრიპიდე უმთავრესად ორი ვნების გამოხატვას ცდილობდა ტრაგიკულად: შეშლილობის და სიყვარულისა, და მე სხვას არავის ვიცნობ, ვისაც ამის გაკეთება უფრო უკეთ შეეძლოს, ვიდრე მას“, – ფსევდო-ლონგინოსის სიტყვებია. ვეთანხმები.
შეშლილი სიშმაგე თუ შმაგი შეშლილობა?! ლისამანია ევრიპიდეს ტრაგედიებში: „ბაკქი ქალები“, „ჰერაკლე“, „ორესტესი“ – რატომ ასეთი გრძელი სათაური? „შეშლილი სიშმაგე თუ შმაგი შეშლილობა?!“ შეკითხვა რომელ ტრაგედიას მიემართება? და რას გულისხმობს ლისამანია?
„ეს ორი სათაური რათ უნდა კიდევ ვერ გავიგე?!“ მეც დავსვამდი ამ შეკითხვას… არ ვაპირებდი ნამდვილად, თვითონ ევრიპიდემ მოითხოვა. სხვა გზა არ მქონდა, მივყევი. ეს ორი წინადადება სრულად ასახავს, რის შესახებაა წიგნი.
სამივე ტრაგედიაში შეშლილობა და სიშმაგე ერთმანეთში იხლართება. ხან ერთია წამყვანი, ხან – მეორე. სამივეგან სწორედ შეშლილობა და სიშმაგე ქმნის ტრაგიკულს, რაც ბუნებრივია… „შმაგი არს სიგიჟით თავსაცა ავნებდეს და სხვათაცა მავნებელ ექმნებოდეს“ – სულხან-საბას განმარტებაა. მომწონს ძალიან. სიშმაგე ძველბერძნული ლისას ზუსტი ქართული შესატყვისია.
კვლევისას გამუდმებით ვეძებდი პასუხს კითხვებზე: რა არის პერსონაჟის ამა თუ იმ მდგომარეობაში მანიასეული და რა – ლისასეული? შეშლილი სიშმაგეა ეს თუ შმაგი შეშლილობა? ძვ. ბერძნ. მანია – ქართ. შეშლილობა, ძვ. ბერძნ. ლისა – ქართ. სიშმაგე. ლისამანიაც ასე თავისით და თვითონ შეიქმნა და სიშმაგეს და შეშლილობას ნიშნავს.
თქვენი კვლევის ერთ-ერთი ძირითადი მეთოდი ლინგვისტური ანალიზია. შთამბეჭდავად განმარტავთ ამა თუ იმ ტრაგედიაში სხვადასხვა ფსიქიკური მდგომარეობის გამომხატველ ტერმინთა მნიშვნელობასა და ეტიმოლოგიას. თქვენი აზრით, რამდენად და როგორ ახასიათებს სოციუმს ის ტერმინები, რომლებსაც ევრიპიდე შეცვლილი ცნობიერების აღსაწერად იყენებს? და მუშაობის პროცესში რა გამოწვევებს წააწყდით ვერბალურ გამოხატულებათა დამუშავებისას?
ძვ. ბერძნ. μανία [მანია] – ქართ. „შეშლილობა“, ძვ. ბერძნ. λύσσα [ლისა] – ქართ. „სიშმაგე“ და ძვ. ბერძნ. οἶστρος [ოისტროს] – ქართ. „უეცარი სიგიჟე“ – ევრიპიდეს ერთგვარი „ინსტრუმენტებია“. ამ სიტყვებით წარმოადგენს ის სხვადასხვა ფსიქიკურ მდგომარეობას. ოსტატურად ოპერირებს. იყენებს სხვადასხვა სიხშირით, ქმნის სხვადასხვა კომბინაციას. რა თქმა უნდა, არც ერთი სიტყვა არც ერთ სტრიქონში შემთხვევითი არ არის. სრული ცოდნა აქვს მნიშვნელობების შესახებ. ეს ცოდნა მე არ მქონდა. უნდა შემეძინა და მომეპოვებინა. სხვაგვარად გზას ვერ ვიკვლევდი ევრიპიდეს ტრაგედიებში.
მანიას მნიშვნელობის გასაღებია „ბაკქი ქალები“, ლისას – „ჰერაკლე“, „ორესტესი“ კი ლისამანიას გასაღებებით იხსნება (ოისტროსის წვლილი მცირეა ამ ტრაგედიებში. ოისტროსის შესახებ ფსევდო-ესქილეს „მიჯაჭვული პრომეთევსი“ გვიამბობს, ევრიპიდე კი გასაოცარი სიზუსტით იყენებს ამ სიტყვას საჭირო კონტექსტში).
ამის გამო მუშაობისას ერთი ტრაგედიის („ბაკქი ქალები“) კვლევის შედეგი ცვლიდა მეორის („ჰერაკლე“) გააზრებას და, პირიქით, მეორე – პირველს. წიგნის მესამე ნაწილიც („ორესტესი“) გამუდმებით მიჰყვებოდა ამ ცვლილებებს. თითქოს სამივე ტრაგედიაზე ერთდროულად ვფიქრობდი.
ვეძებდი სიტყვის მნიშვნელობებს მთელ ძველბერძნულ მწერლობაში სხვადასხვა ავტორთან სხვადასხვა ეპოქაში, ვაკვირდებოდი ცვლილებებს და უცვლელს მნიშვნელობაში. მანიას შემთხვევაში უმეტესწილად ბერძნულ დიონისურ რიტუალში უნდა გავრკვეულიყავი, ლისას შემთხვევაში – მითოსურ ამბებსა და მეტაფორებში. იყო საინტერესო და ამავე დროს, ძალიან რთული.
მანიას, ლისას და ოისტროსს შორის მრავლობითობა და, ამავე დროს, ეპიდემიურობა მხოლოდ მანიას ახასიათებს. მანია ანუ ექსტაზის მსგავსი მდგომარეობა, რომელიც დიონისური კულტმსახურებისას წარმოიშვებოდა, ყოველთვის ადამიანების ჯგუფს მოიცავდა. დიონისე მარტოობას არც მითში განიცდიდა და არც მისი კულტის თაყვანისმცემლები იყვნენ ოდესმე მარტონი. ტრაგედიაც სწორედ მთელ ქალაქში (თებე) გავრცელებულ დიონისურ მანიას მოჰყვა. ამის გამოა, რომ ერთ-ერთი ძირითადი საკითხი „ბაკქი ქალების“ გააზრებისთვის მასობრივი ცნობიერება და მასობრივი ქცევა აღმოჩნდა.
„ბაკქი ქალების“ კვლევის ისტორიის მიმოხილვისას განიხილეთ ერთ-ერთი საინტერესო თვალსაზრისი, რომლის მიხედვითაც ტრაგედია ერთგვარი მეტათეატრია, სადაც წარმოსახვით დრამატურგად თავად დიონისე წარმოგვიდგება და სიმბოლურად გვაჩვენებს რა ელემენტებს უნდა შეიცავდეს დრამა. ამ დაშვებით გამოდის, რომ შეშლილობა თეატრის ერთ-ერთი ძირითადი კომპონენტია. რამდენად იზიარებთ ამ მოსაზრებას?
არსებობს ასეთი საინტერესო მოსაზრება. მეტათეატრალური ხედვის მომხრეები „ბაკქ ქალებს“ განიხილავენ, როგორც თეატრს თეატრში, რომელშიც ყველაზე უფრო საგრძნობია ზღვარი პირობითობასა და რეალობას შორის, ან იაზრებენ ტრაგედიას, როგორც თეატრს თეატრის შესახებ. ვფიქრობ, შეშლილობა ბერძნული თეატრის ერთ-ერთი ძირითადი კომპონენტია ამ მოსაზრებისგან დამოუკიდებლადაც.
დიონისურ კულტმსახურებაში ცნობიერებაშეცვლილ მდგომარეობას განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭებოდა, რელიგიური გამოცდილების სტატუსი ჰქონდა. ძველი ბერძნული თეატრი კი, დიონისური კულტმსახურებიდან აღმოცენებული, ბუნებრივია, რომ ტრაგიკულის შესაქმნელად შეშლილობას გამოიყენებდა, რომელიც სხვადასხვა გამოხატულებასთან ერთად ცნობიერებაშეცვლილ მდგომარეობასაც გულისხმობს.
ევრიპიდესთან რა შემთხვევაში აქვს შეშლილობას ინდივიდუალური ხასიათი?
ძველი ბერძნებისთვის „ინდივიდუალური“ ხასიათი სიშმაგეს აქვს. მათი გააზრებით, [ლისა] – სიშმაგე მხოლოდ ერთ სუბიექტზე ვრცელდება; აგრესიული, დესტრუქციული ცნობიერებაშეცვლილი მდგომარეობაა, რომელიც ადამიანს ევლინება ღვთაებრივის, საკრალურის შეურაცხყოფის ან უპატივცემულობისთვის. ევრიპიდესთან ყველაზე მკაფიოდ ეს „ჰერაკლეში“ ჩანს. ამ ტრაგედიას სიშმაგის ანატომიაც შეიძლება ვუწოდოთ.
საინტერესოა, რომ სამივე ტრაგედიაში შეშლილობისა თუ სიშმაგის გამოვლინებებს თან ახლავს ოჯახის წევრთა სიცოცხლის ხელყოფა. თქვენი აზრით, ეს უბრალოდ დამთხვევაა, ემოციების გასამძაფრებლად გამოყენებული თეატრალური ჟესტი თუ შეცვლილი ცნობიერების თანმდევი აუცილებლობა?
არ არის ეს არც მაყურებლის/მკითხველის ემოციების გასამძაფრებლად გამოყენებული დრამატურგიული ხერხი, არც ცნობიერებაშეცვლილი მდგომარეობის გარდაუვალი შედეგი. ძველ საბერძნეთში ტრაგედიების შესაქმნელად დრამატურგები ძირითადად საყოველთაოდ ცნობილ უძველეს ამბებს იყენებდნენ, მითებს. მაყურებელს აინტერესებდა არა ის, თუ რა მოხდებოდა სცენაზე, არამედ როგორ მოხდებოდა, როგორ განხორციელდებოდა ის, რაც მან უკვე იცოდა.
სხვა ავტორებთანაც გვხვდება დიონისეს მიერ შეშლილი აგავე, რომელიც ვერ ცნობს საკუთარ შვილს, პენთევსს და კლავს მას; ასევე ორესტესი, რომელიც დედის მკვლელობის შემდეგ შეიშლება (დასდევენ ერინიები, შურისმაძიებელი ქალღმერთები, რომლებსაც მხოლოდ ორესტესი ხედავს).
რაც შეეხება ჰერაკლეს, მის შესახებ მითის დრამატიზება იშვიათი არ იყო ძველბერძნულ მწერლობაში, მაგრამ ევრიპიდემდელ ტრადიციაში მისი გაშმაგების ამბავს ვერსად ვნახავთ. ფიქრობენ, რომ ტრაგედიაში განვითარებული სიუჟეტი (თორმეტი გმირობის შემდეგ შინ ტრიუმფით დაბრუნებული ჰერაკლე თავის საყვარელ ცოლ-შვილს გაშმაგებული ხოცავს) ევრიპიდესეული ვერსია უნდა იყოს.
ნოვატორია ევრიპიდე. ყოველთვის აინტერესებს ხასიათის უკიდურესი გამოვლინებები, როგორ მოიქცეოდა ესა თუ ის გმირი სიტუაციაში, რომელშიც შესაძლებელი იქნებოდა მისი ფარული მხარეების – თვისებების თუ უნარების გამჟღავნება. ევრიპიდე ირჩევს მითოსური პერსონაჟების ცხოვრებიდან სწორედ ასეთ ეპიზოდებს და აქვს გაბედულება ყოველ დიონისიებზე მაინც წარადგინოს ტრაგედიები მიუხედავად იმისა, რომ ათენელების მოწონებას არასოდეს იმსახურებს. „ჰერაკლეს“ სცენაზე დადგმისთვის მას ათენიდან დევნიდნენ კიდეც.
რისთვის მიჰყავს ამ მდგომარეობამდე ბერძნების საყვარელი გმირი ევრიპიდეს? მას არ მიჰყავს, ის უბრალოდ „ჩერდება“ ჰერაკლეს ცხოვრების ამ ეპიზოდთან და გვაჩვენებს, რა შეიძლება მომხდარიყო ზუსტად ამ დროს ასეთი ადამიანი ნამდვილად რომ არსებულიყო, ამგვარი ცხოვრება რომ ჰქონოდა, როგორც ჰერაკლეს. ევრიპიდეს „ჰერაკლე“ გმირის ხასიათის ერთ-ერთი შესაძლო ბუნებრივი განვითარებაა.
რა თქმა უნდა, მძაფრ ემოციებს ევრიპიდე იწვევდა და იწვევს მაყურებელში/მკითხველში, მაგრამ სწორედ ამის გამო იყო ის დაწუნებული და გარიყული საზოგადოებიდან. ასე რომ, შემაძრწუნებელი მკვლელობები მხოლოდ თავისდაუნებურად აღმოჩნდნენ ამ ტრაგედიებში და ამ თემატიკასთან.
თქვენი აზრით, რა არის „ბაკქი ქალების“ მთავარი გზავნილი ოცდამეერთე საუკუნის ადამიანისთვის?
„ბაკქ ქალებს“ ბევრი გზავნილი აქვს თანამედროვე სამყაროსთვის, ერთ-ერთი ბუნებითთან, ინსტიქტურთან, ირაციონალურთან ურთიერთობის მოდელია: დამღუპველია მისი არსებობის და ძალის უღიარებლობა, ცნობიერი მიუღებლობა, მასთან უხეში დაპირისპირება, ჩახშობა და დათრგუნვა. დამღუპველია სრულად მიჰყვე მას.
ქედმაღლობის გამო საკუთარ თავსა და გარე სამყაროში მისი ჩახშობის მცდელობამ პენთევსი საგვარეულოსთან ერთად დაღუპა; მაგრამ ასევე არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ მომხდარი ტრაგიკული ამბავი სწორედ სპონტანურად აღმოცენებული და გაღვიძებული სურვილების განხორციელების შედეგი იყო.
დიონისური საწყისის მართვაა შესაძლებელი და, ამავე დროს, აუცილებელი, ველური და ბუნებითი რომ არ აღმოჩნდეს დომინანტური, არამედ დაიხვეწოს, კულტურული და ცივილიზებული გახდეს. მართვის შესაძლებლობას ამ სტიქიური ძალისთვის შეზღუდვებისგან გათავისუფლება და, ამავე დროს, გარკვეულ საზღვრებში მოქცევა ქმნის.
ერთი შეხედვით პარადოქსულია და თითქოს შეუთავსებადი – თავისუფლება და ზღვრები, მაგრამ სწორედ მათ თანაარსებობას შეუძლია ბუნებით არსებული დახვეწოს, და არათუ მისაღები, მშვენიერიც კი გახადოს ის.
რა ზღვრები იგულისხმება ამ შემთხვევაში? ზღვრები, რომელსაც აწესებს სამყაროს უნივერსალური კანონი: შენი ქმედებით არ დააზიანო საკუთარი თავი, სხვა და გარემო, რისი საფრთხეც არის ამ სტიქიურ ძალასთან ურთიერთქმედებისას.
ძველმა საბერძნეთმა შეძლო ურთიერთსაპირისპიროს ინტეგრირება. სტიქიურ დიონისურ მსვლელობებს არ დაუპირისპირდა, ორგანიზებული სახე მისცა მას, დაუთმო დრო, გამოუყო სივრცე, გარკვეული წესები დაუდგინა და შექმნა კულტურა – ბერძნული თეატრი.
რას ნიშნავს თქვენთვის „საბას“ ლაურეატობა?
„საბა“ ევრიპიდესთვის… ბევრი წლის ფიქრის და კვლევის ყველაზე ღირებული შედეგი, უმაღლესი შეფასება. ეს არის ჯილდო, რომელსაც აქვს მიმართება როგორც წარსულთან, ასევე მომავალთან. პასუხისმგებლობაა ჩემთვის „საბა“, მომავლის განმსაზღვრელია, მომავალი საქმიანობის. და ზოგადადაც, არა მხოლოდ ჩემთვის, მოტივაციის შემქმნელია ლიტერატურის კრიტიკოსებისთვის (ამ ნომინაციას ვგულისხმობ), რომ მოამზადონ წიგნები, რომლებსაც წარადგენენ „საბაზე“ და მოიპოვონ მდგომარეობა, რომელიც მუდამ გემახსოვრება, რომ შენ ფლობ „საბას“.
ახლა რაზე მუშაობთ?
მეორე წიგნზე. ისევ ცნობიერებაშეცვლილი მდგომარეობები… ისევ ძველი ბერძნული ტრაგედია… ამჯერად ესქილეს „ორესტეა“, ფსევდო-ესქილეს „მიჯაჭვული პრომეთევსი“ და სოფოკლეს „აიასი“.
„ვერ გავიგე, რა ბზიკმა უკბინაო“, ხომ გსმენიათ?! ვარკვევ, ასეთმა „რა ბზიკმა უკბინა“ იოს, მთელი ევრაზიის კონტინენტი რომ მოატარა, რატომ და რისთვის („მიჯაჭვული პრომეთევსი“). ევრიპიდესგან სრულიად განსხვავებული განწყობები და თემები იშლება. მოულოდნელად საინტერესოა. როდის იქნება მზად, არ ვიცი… მაგრამ იქნება.
© არილი