ესაუბრა გუგა მგელაძე
თქვენი რომანის ეპიგრაფით მინდა დავიწყო:
,,- რას უწოდებდი ბედნიერებას?
-ალბათ ის, რაც უბედურებით დამთავრდა.’’
ნიკო სამადაშვილი ,,შეხვედრები და სინანული’’
როდის და როგორ იქცა ნიკო სამადაშვილი ირმა ტაველიძის მხატვრული სამყაროს ბიძგად, მისი წარმოსახვის ერთგვარ ,,გამღიზიანებლად’’? ამას იმიტომ ვამბობ,რომ ჩემი დაკვირვებით, აღნიშნული ეპიგრაფი რომანის ღერძული იდეის უზუსტესი გამოხატულებაა.
რომანის გამოსვლისთანავე აღმოვაჩინე, რომ მასზე ვერაფერს ვიტყოდი – ერთ სიტყვასაც ვერ დავამატებდი იმას, რაც სათაურსა და დასრულების თარიღს შორის მოექცა. უფრო მეტ სიცხადეს ვერ შევიტან სურათში, რომელიც ჩემთვის ძალიან ძვირფასია, თუნდაც იმიტომ, რომ ერთ დღეს მასში ნიკო სამადაშვილის სახე გაჩნდა და გარშემო ყველაფერი სხვა შუქით გაანათა. არა მგონია, ამ წიგნისადმი ჩემი დამოკიდებულება წლებმა შეცვალოს და მომინდეს, რომ ავტორისეული ინტერპრეტაცია წერილობითი სახით არსებობდეს. თანაც, შეიძლება ვცდებოდე – სხვა მხარეს ვიხედებოდე.
ერთ-ერთი მკითხველი წერდა, რომ რომანის სათაურმა ჯოის ქეროლ ოუტსის ,,შავი წყალი’’ გაახსენა. ცხადია, ასოციაციური ბმულობა სავსებით ლოგიკური პროცესია, თუმცა მე პირადად ვერ დავინახე კავშირები ამ ორ ტექსტს შორის. მეტიც, ,,ბნელ წყლებში’’ გაცილებით მრავალშრიანი, პლასტებად დაქსელილი სათაურია და საინტერპრეტაციო ველიც გაცილებით ვრცელია. თავიდანვე იცოდით რომანის სათაური თუ წერის პროცესში სხვა ვერსიებიც გაჩნდა?
ოუტსის ამ რომანის თარგმანი ერთ-ერთი პირველი იყო, რომელზეც რედაქტორობისას ვიმუშავე, მაგრამ არც წიგნი, არც სათაური ერთხელაც არ გამხსენებია ბოლო წლებში. სხვა წიგნებში, სხვა სიბნელეში ვცხოვრობდი. წერის დროს არაფერი ვიცოდი – საით გადავუხვევდი, გაუვალი ტყის რომელ ნაწილში დავიკარგებოდი და თავის გადასარჩენად რა ხერხებს მივმართავდი. მთავარი ამოცანა თავად წერა იყო – სუნთქვა, სიარული. მეტზე ვერაფერზე ვფიქრობდი.
თხრობის პერსპექტივებზეც მინდა გკითხოთ. ალექსანდრეს ნაწილი მნიშვნელოვნად განსხვავდება მისი დის გაუფილტრავი მონოლოგისგან, თუმცა ორივე მათგანი მდორე და მცოცავი ქვიშისებრია. თხრობის ტემპის მეშვეობით დრო ისე ქვავდება, როგორც ხვლიკი ქარვაში. თავიდანვე გინდოდათ დროის ამგვარი კონცეფციის ,,შემუშავება’’?
ხელით ვწერ და ხელი ხანდახან თვითონ წყვეტს, წინადადება დაამთავროს თუ გააგრძელოს. მიყვარს მშვიდად შესასრულებელი ეს მოძრაობები – ასოების, სიტყვების ერთმანეთზე მიწყობა. რვეულის შევსება. ბავშვობაში მთელ გვერდებს ვიწერდი რუსული წიგნებიდან. ბევრი არაფერი მესმოდა, მაგრამ ვგრძნობდი, რომ რაღაც კარგს, მნიშვნელოვანს ვაკეთებდი. ქართული წიგნებიდანაც ვიწერდი, მაგრამ მხოლოდ მაშინ, თუ ტექსტი რთულად წასაკითხი, გაუგებარი ტერმინებით დამძიმებული გამოდგებოდა. წერის დროს ახლაც მაქვს განცდა, რომ მთავარი სწორედ ფიზიკური აქტივობაა – ნაწერით გვერდის შევსება. მერე რა, თუ ბოლოს გადახაზვა მომიწევს – უამისოდ როგორ იქნება…
ტემპი. ალბათ წერისადმი ამ დამოკიდებულების გამოა ტემპი ისეთი, როგორიც არის.
რა ნიუანსობრივი სხვაობა არსებობს რომანისა და მოთხრობის წერის სპეციფიკას შორის? და აქვე: როგორ გაჩნდა რომანის დაწერის იდეა?
რომანის დაწერა იმ დღიდან მინდოდა, გაზეთ „ალტერნატივაში“ ჩემი პირველი ჩანაწერები რომ გამოქვეყნდა. თავი მწერალი მეგონა და ვფიქრობდი, მძიმე, ძნელად წასაკითხი წიგნის დაწერას წინ რა დაუდგება-მეთქი. სწორედ ასეთად წარმომედგინა – რომ კითხულობ და თავგზას გირევს. რა თქმა უნდა, არაერთხელ ვცადე, მაგრამ მალევე მივხვდი, რომ რაღაცას არასწორად ვაკეთებდი, რომ თუ წერას გავაგრძელებდი, დავმარცხდებოდი და ეს მარცხი ყველასთვის ადვილად დასანახი იქნებოდა. მოთხრობებისკენ იმიტომ გადავიხარე, რომ რაღაც მესწავლა – ექსპერიმენტები იყო ინსტრუმენტების გამოყენებაში გასაწაფავად. შედეგით ხან კმაყოფილი ვრჩებოდი, ხან არა, მაგრამ წარუმატებლობას დიდად არ განვიცდიდი – მუშაობას ნებისმიერ შემთხვევაში მოჰქონდა სიხარულიც, სიამოვნებაც.
სხვები სხვანაირად წერენ. მე ისე ვწერდი მოთხრობებს, როგორც რომანი უნდა დამეწერა წლების მერე.
თქვენი მოთხრობების კრებულის შეფასებისას აღნიშნავენ, რომ ენას გაცილებით მნიშვნელოვანი ფუნქცია ენიჭება, ვიდრე ამბის დრამატურგიას. ცხადია, აქ ენის პერსონაჟად ქცევაზე კეთდება აქცენტი ანუ როცა ენა აღარ არის მხოლოდ რეალობაზე დაკვირვების ინსტრუმენტი და ის თავად გამოხატავს საკუთარ თავს. მე კი მგონია, რომ თქვენი უჩვეულო მოთხრობების ხიბლი სწორედ ენისა და სიუჟეტის ოსტატურ სინთეზშია. ,,უჩვეულო’’ შემთხვევით არ მიხსენებია: ,,აღმოსავლეთის გამოგონების’’ კითხვისას მრჩებოდა შთაბეჭდილება, რომ პერსონაჟთა შეგრძნებების ,,დაშიფრულ’’ კარდიოგრამას ვეცნობოდი. ამიტომაც მინდა გკითხოთ: იცით ხოლმე წერის დაწყებამდე (თუნდაც სქემატურად, ბუნდოვნად) როგორი იქნება მოთხრობის სტრუქტურა?
არა. ამბავზე, ამბის განვითარებაზე ბევრს არ ვფიქრობ. მთავარია, პირველი წინადადება დავწერო, რომელსაც სხვა წინადადებები მოჰყვება. ნაწერის ლოგიკა თავად განსაზღვრავს იმას, რასაც ვერ გავითვალისწინებდი, რაც დასაწყისში უბრალოდ ვერ გამოჩნდებოდა. რაც უფრო მეტს ვწერ, მით უფრო მკაფიო ხდება სურათი და გმირების დანახვაც ბევრად უკეთესად შემიძლია. როცა „გორის ციხის“ წერა დავიწყე, მხოლოდ ის ვიცოდი, რომ მოთხრობა უნდა დამეწერა გორზე – ჩემს მშობლიურ ქალაქზე. მთხრობელი ნებისმიერ შემთხვევაში დამემსგავსებოდა და რაღაც ისეთს მოყვებოდა, რაც იქ ცხოვრებისას თავს გადამხდენოდა. სხვა არაფერი მომიფიქრებია პირველი წინადადების დაწერამდე, რომელმაც ბუნებრივად გააჩინა კითხვები: ვინ ამბობს ამ სიტყვებს? სახიფათოდ მცირე მანძილი ხომ არ არის ჩვენ შორის? იმისთვის, რომ დამენახა, წერა უნდა გამეგრძელებინა და გავაგრძელე.
ჰყავთ თქვენი რომანის პერსონაჟებს პროტოტიპები? მოდით, უფრო გავშალოთ ეს თემა და კიდევ ერთ საკითხზე ვისაუბროთ: სად გადის მხატვრულ ტექსტში ზღვარი ავტობიოგრაფიასა და წარმოსახვას შორის? აი, მაგალითად, ზაზა ბურჭულაძის ,,ვარდის სურნელი’’ ავტოფიქციისა და მეტაპროზის სინთეზს წარმოადგენს. აქ რთულიც კია მკაფიო ზღვრის გავლება ფიქციასა და რეალობას შორის. ეს მიზანმიმართული ,,ადღაბნილობა’’ ჯერ კიდევ ,,ტურისტის საუზმეში’’ დაიწყო, რომელიც ასევე პირადი წარსულის კვლევა/რეკონსტრუქციასა და ბერლინურ ყოფას ეთმობოდა. საკუთარი თავის ( და რომანში ასახული რეალური პიროვნებების) სიმულაკრიზაციით მწერალი რეალობაზე დაკვირვების, ყოფის ,,ფიქსირების’’ მეტად საინტერესო მოდელს გვთავაზობს. ეს იმდენად შიშველი (ანუ გულწრფელი) პროცესია, რომ კითხვისას გარკვეული უხერხულობის განცდაც კი გრჩება.
გმირების უმრავლესობას ჰყავს პროტოტიპი, ხანდახან სხვა სქესისაც. ისეც ხდება, რომ ტექსტზე მუშაობის დროს უფრო შორს მივდივარ, ვიდრე წარმომედგინა და ნაცნობი სახის ნაკვთებიც მანამდე იცვლება, სანამ უცხო, დამაბნეველ გამოხედვას არ წავაწყდები (ვინ არის? რა შეიძლება ჩაიდინოს?). შორეულ წარსულში მოსმენილი, მეხსიერებაში ჩარჩენილი ფრაზები პირდაპირ გადმომიტანია ნაწერში, თუმცა მიზნად არასდროს მქონია რაღაც ისეთის ზუსტი რეკონსტრუქცია, რაც მართლა მოხდა, რისი თვითმხილველიც გავხდი. მეორე მხრივ, რაც უნდა დავწერო, ავტობიოგრაფიულობის ნიშნის მატარებელი იქნება, იმიტომ, რომ ამას მთავარი ამოცანისადმი ავტორის დამოკიდებულება განსაზღვრავს. უხერხულობა კი მხოლოდ მაშინ მიგრძვნია, როცა ცუდად გამართულ წინადადებას, არასწორად გამოყენებულ სიტყვას გადავაწყდომივარ – ჩემთანაც, სხვასთანაც.
თქვენი ტექსტების სამოქმედო არეალი გორია. მაინტერესებს, რამდენად ჰგავს (ან ჰგავს თუ არა საერთოდ?) მხატვრულ ტექსტში ასახული ქალაქი რეალურს?
არ ვიცი. მსგავსება-განსხვავებაზე არასდროს დავფიქრებულვარ. უფრო იმის გამოცნობა მინდა, რა სახეს მიიღებს ჩემი ნაწერი, თუ გავბედავ და მოქმედების ადგილს შევცვლი. ის, რაც თბილისში ან სხვა დიდ ქალაქში შეიძლება მოხდეს, რას მოითხოვს ჩემგან, როგორ ამოცანას დამისახავს? შევძლებ ცურვას? ვერ შევძლებ?
გიორგი ეკიზაშვილი ხშირად აღნიშნავს ხოლმე, რომ თარგმანი ავტორის, მკითხველის და მთარგმნელის პასუხისმგებლობათა ჯამია. დალი ფანჯიკიძის დაკვირვებით: ,,დედანსა და მთარგმნელს შორის უნდა დამყარდეს დედანსა და მწერალს შორის წერის პროცესში წარმოქმნილი მსგავსი ფსიქოლოგიური კავშირი და შეიქმნას სათანადო კომუნიკაციური სიტუაცია. (…)ინდივიდუალური სტილი მწერლის საკუთრებაა, მთარგმნელს კი მხოლოდ იმის უფლება აქვს, გამოამჟღავნოს ამ სტილის ობიექტურად შესაძლებელი სიზუსტით რეპროდუქციის ინდივიდუალური უნარი.’’ როგორია თქვენი პერსონალური დაკვირვებები ამ საკითხებთან დაკავშირებით?
80-იან წლებში და მერე 90-იანებშიც ერთმანეთს წიგნებს, ფილმებს ვუყვებოდით ხოლმე. მახსოვს, როგორ მიყვებოდა ჩემი კლასელი ჟაკ დემის „შერბურულ ქოლგებს“ სკოლის ეზოში, მე კი, არც მეტი, არც ნაკლები, უმბერტო ეკოს „ფუკოს ქანქარა“ შევარჩიე ვაკის პარკში მეგობრისთვის მოსაყოლად. რასაც თარგმანის სახით ვკითხულობთ, ხშირად მხოლოდ ესაა – მთარგმნელი მარტივად, თავისი ენით მოგვითხრობს, რა აზრი გამოიტანა წაკითხულიდან. შეიძლება ამას საუკეთესო განზრახვითაც აკეთებდეს, მაგრამ უარესი რა უნდა იყოს – ფაქტობრივად, დღის შუქზე ჩადენილი მკვლელობაა. და როგორი დიდი ავტორებისთვის გამოუსვამთ ყელში დანა…
მთარგმნელმა უნდა იცოდეს, რას აკეთებს და რატომ, უნდა იცოდეს, როგორ გაუფრთხილდეს ავტორის ნაშრომს, არ დატოვოს კვალი ნათარგმნ ტექსტში; და ისიც, რომ შრომაში გატარებული საათების საფასური ყოველთვის მცირე იქნება.
რა ეტაპზეა თანამედროვე ქართული პროზა? რა ტენდენციებს ამჩნევთ თანამედროვე ავტორების კითხვისას? მეჩვენება, რომ ქართული რომანის სამოქმედო არეალი თანდათან ფართოვდება და კითხვისას აღარ გვრჩება ერთგვარი კლაუსტროფობიის განცდა.
იმდენი რამ არ წამიკითხავს იქიდან, რასაც წერენ და აქვეყნებენ, რომ გაუმართლებელი იქნება, შეფასებას, ტენდენციების გამოკვეთას შევუდგე. წიგნის მაღაზიაში თვალი უმეტესად სხვა თაროებისკენ გამირბის ხოლმე.
რედაქტორის გამოცდილებასაც რომ შევეხოთ. თქვენ სხვადასხვა თაობის მთარგმნელებთან გიმუშავიათ. როგორია ამ ურთიერთობის მექანიზმი? რა ,,იკარგება’’ და რა ,,რჩება’’ საბოლოოდ თარგმანში?
რედაქტორობისას ბევრს მუშაობ და ბევრს სწავლობ – რაღაც ისეთს, რასაც სხვა საქმიანობისას ვერ ისწავლი. მალევე მივხვდი, რომ პირველ შთაბეჭდილებას არ უნდა ვენდო, არც მთარგმნელის სახელსა და გვარს. ყველას ხელიდან შეიძლება გამოვიდეს საეჭვო ღირებულების ნამუშევარი, ყველა შეიძლება აჰყვეს ცდუნებას და არ თარგმნოს, ან გაუმართლებლად გაამარტივოს მეტისმეტად რთული წინადადება, არ გადაშალოს ლექსიკონი, ენციკლოპედია… რთული საქმეა რედაქტორობა, უმეტესად იმედგაცრუებულს გტოვებს.
ვნატრობ, დამწყებმა მთარგმნელებმა მაინც დაიმახსოვრონ მთავარი წესები, რომლებსაც ნებისმიერი განსაცდელის დროს დაიცავენ.
რამდენიმე დღის წინ ჩემთვის აქამდე უცნობი ფრანგი დრამატურგის პიესის შესანიშნავი ქართული თარგმანი წავიკითხე. ,,რვაფეხები’’ ტრავმული ცნობიერების მატარებელი მოზარდების ურთიერთობას და კრიზისის ანატომიას ასახავს. როგორი იყო თარგმანზე მუშაობის პროცესი და რას გულისხმობს თქვენთვის ,,რვაფეხას’’ მეტაფორა?
სოფი მერსერონი იანვარში გავიცანი მწერალთა სახლში, სადაც ახალ პიესაზე მუშაობდა. უკეთესად გასაცნობად მისი ნაწერი უნდა წამეკითხა – ის, რაც ძალიან მოსწონთ საფრანგეთში. „რვაფეხები“ თუმანიშვილის ფონდის კონკურსისთვის ვთარგმნე – უფრო კი იმისთვის, რომ ეს ავტორი ჩვენთანაც გაეცნოთ, მისი გმირები ქართული თეატრის სცენაზეც გაცოცხლებულიყვნენ. იმედი მაქვს, საბოლოოდ სწორ ადრესატს იპოვის მოზარდებისთვის დაწერილი ეს კარგი პიესა.
რვაფეხებს ყველა ვზრდით – წლების განმავლობაში, მზრუნველობით. და როცა მთავარი გმირი ამბობს, თავში რვაფეხა მყავს და მისი გრძელი საცეცები მთელ სივრცეს ავსებსო, სხვა რა უნდა იყოს – გონების დაბნელების ჩვენი მძიმე გამოცდილებაა.
ბოლო პერიოდის ხუთი საუკეთესო ქართული თარგმანის დასახელება რომ გთხოვონ, რომლებს აირჩევდით?
ერთს დავასახელებ ბოლო დროს წაკითხულიდან – ვ. გ. ზებალდის „აუსტერლიცს“, რომელიც გერმანულიდან მაია ბადრიძემ თარგმნა.
© არილი