1905 წლის 5 სექტემბერს უნგრეთში არტურ კოესტლერი დაიბადა. მეოცე საუკუნის გამორჩეული მწერალი, რომლის ბიოგრაფიის გაცნობა ჰგავს კითხვას სათავგადასავლო რომანისა, რომელშიც მთავარ გმირებად გვევლინებიან თავად მწერალი, მეოცე საუკუნის ცვალებადი პოლიტიკური ვითარება და მისი წიგნები, რომლებსაც, თავის მხრივ, საკუთარი უნიკალური თავგადასავლები აქვთ. კოესტლერს ქართველი მკითხველი მისი ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი და მნიშვნელოვანი, 1940 წელს დაწერილი რომანით იცნობს. „მზის დაბნელება“ გერმანულიდან გიორგი შატბერაშვილმა გასულ წელს თარგმნა და „აკრძალული წიგნების თაროს“ სერიის ფარგლებშია გამოცემული.
ჯორჯ ორუელი, რომელიც კოესტლერთან მეგობრობდა, მას ახასიათებდა, როგორც თავისი დროის გამორჩეულ ფიგურას და, მართლაც, შეუძლებელია, ამ შეფასებას არ დავეთანხმოთ. მისი ცხოვრება ერთგვარი რეზიუმეა ევროპაში განვითარებული მნიშვნელოვანი მოვლენების და, როგორც სხვადასხვა სტატიაში მოიხსენიებენ ხოლმე, ის ნამდვილად „საუკუნის შვილია“: ემიგრირებული ინტელექტუალი, ცნობილი ჟურნალისტი, ანტი-ფაშისტი, სიონისტი, კომუნისტი… ჩამონათვალი ვრცელია და არანაკლებ საინტერესო, ვიდრე მისი შემოქმედება.
როგორც მისი თაობის სხვა არაერთ წარმომადგენელს, მასაც ჰქონდა ლტოლვა უტოპიებისადმი. პირველი ასეთი უტოპია სიონისტური მოძრაობა იყო, მოგვიანებით, 1930 წლიდან – საბჭოთა კავშირი. ესპანეთის სამოქალაქო ომის დროს ომის კორესპონდენტადაც მუშაობდა და არაერთხელ იყო დაპატიმრებული. აქედან გამომდინარე, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მისი იმედები ბოლომდე ვერცერთმა უტოპიამ ვერ გაამართლა, თუმცა სწორედ ასეთმა მრავალფეროვანმა გამოცდილებამ განაპირობა ის, რომ მისი ტექსტები შაბლონური ანალიზების ნაცვლად ტოტალიტარიზმისა და მის მარწუხებში მოქცეული ადამიანების ცხოვრების უტყუარ სურათს გვთავაზობს და ახერხებს ისტორიული ვითარება არა უბრალოდ აირეკლოს, არამედ საკუთარი, როგორც მოვლენების თვითმხილველის, რეფლექსიაც შემოგვთავაზოს. შიგნიდან დაგვანახოს ის, რისი საშინელი ფასადიც არაერთხელ გვინახავს.
ჯორჯ ორუელი 1941 წელს „მზის დაბნელების“ შესახებ წერდა (მისი ხშირი ხსენება კოესტლერის შესახებ დაწერილ სტატიებში როგორც მათი ურთიერთობის, ასევე იმ საერთო ნიშნების დამსახურებაა, რომელთა ამოცნობაც იოლია, მათი ტექსტების წაკითხვის შემთხვევაში): „ალბათ, ყველაზე ღირებული ინტერპრეტაციაა მოსკოვური „აღიარებებისა“ იმ ადამიანის მიერ, ვინც თავად შეიცნო ტოტალიტარიზმის მეთოდები. ყველაზე საზარელი ამ სასამართლო პროცესებზე ის კი არ იყო, რომ ეს ყველაფერი მოხდა – ცხადია, რომ ასეთი რამეები აუცილებლად ხდება ტოტალიტარულ საზოგადოებაში – არამედ დასავლელი ინტელექტუალების მონდომება, გაემართლებინათ ისინი“.
სხვა დასავლელი ინტელექტუალებისგან განსხვავებით, რომელთაც ირიბად ადანაშაულებს ორუელი, კოესტლერს ასეთი რამ არც უცდია. „მზის დაბნელება“, რომლის ცენტრშიც ყოფილი ბოლშევიკი, რუბაშოვია, ანტიტოტალიტარული რომანია.
აღსანიშნავია, რომ ეს წიგნი ავტორზე არანაკლებ ფათერაკიანი აღმოჩნდა: მისი წერა კოესტლერმა 1939 წელს, საფრანგეთში დაიწყო და 1940 წელს დაასრულა, თუმცა ორიგინალი ტექსტი დაიკარგა და ათეულობით წლების მანძილზე არ გამოჩენილა. ერთადერთი ცნობილი ასლი მისი შეყვარებულის, ბრიტანელი სკულპტორის, დაფნე ჰარდის მიერ შესრულებული ინგლისური თარგმანი იყო. დიდხანს მიაჩნდათ, რომ ეს თარგმანი ერთადერთი გადარჩენილი ასლი იყო კოესტლერის რომანისა. თუმცა, საბედნიეროდ, ორიგინალი რამდენიმე წლის წინ ციურიხის ცენტრალურ ბიბლიოთეკაში აღმოაჩინეს და მკითხველს პირველწყაროს გაცნობის საშუალება მიეცა.
„საბჭოთა კავშირის დიქტატურა კოესტლერმა გამოსახა როგორც ალოგიკური, გაუგებარი და შემაშინებელი, სამეცნიერო ფანტასტიკის მსგავსად“ – ვკითხულობთ „მზის დაბნელების“ შესახებ და ეს „სამეცნიერო ფანტასტიკაზე“ უფრო საშინელი პერიოდი არც ჩვენთვის, საქართველოს მოქალაქეებისთვის არის უცხო. ჩვენი კოლექტიური მეხსიერება ინახავს ხსოვნას საბჭოთა კავშირზე, როგორც ჰერმეტულ, ტოტალიტარულ სისტემაზე, რომელზეც კოესტლერმა, ორუელის წიგნებთან („ცხოველების ფერმა“ და „1984“) ერთად, ევროპაში მთელ თაობას შეუცვალა წარმოდგენა.
საინტერესოა მისი ბიოგრაფის, სქემელის მოსაზრება, რომ, სინამდვილეში, „მზის დაბნელება“ დასრულებული არაა, რასაც ბოლო წუთს შეცვლილი პასაჟები ადასტურებს, რომლებიც ჰარდის თარგმანში საერთოდ ვერ მოხვდა.
რაც შეეხება მისი თავგადასავლების დასასრულს, არტურ კოესტლერის აღსასრულიც თითქოს ისეთივე პარადოქსულია, როგორიც მეოცე საუკუნე იყო: პატიმრობასა და ომს გადარჩენილი მწერალი სიცოცხლის ბოლო წლებში პარკინსონის დაავადებითა და ლეიკემიით იტანჯებოდა და სიცოცხლე თვითმკვლელობით დაასრულა. მასთან ერთად თავი მოიკლა მისმა ცოლმაც.
გარდა მხატვრული ნაწარმოებებისა, კოესტლერმა ავტობიოგრაფიული წიგნიც დაგვიტოვა. მის „უხილავ წერაში“ ვკითხულობთ:
„როცა ახალგაზრდა ვიყავი, სამყარო გადაშლილი წიგნი მეგონა, ზედ დატანილი ფიზიკური ნიშნებით. ახლა კი ისე ჩანს, რომ უხილავი მელნითაა დაწერილი და ჩვენი იშვიათი დამსახურების მომენტებში მხოლოდ მისი პატარა ფრაგმენტის გაშიფვრა შეგვიძლია“.
კოესტლერის მკითხველებმა უნდა მივიჩნიოთ, რომ მისი წიგნები მეოცე საუკუნის ცვალებადობის მხოლოდ მცირე ფრაგმენტს აშუქებს, მაგრამ, ამის მიუხედავად, ისეთი გავლენიანია, ისევ ცოცხლობს და ჩვენთვის დღესაც ბევრი რამის თქმას ახერხებს.
არილი „მზის დაბნელების“ მთარგმნელს, გიორგი შატბერაშვილს გაესაუბრა:
რატომ გადაწყვიტეთ ამ წიგნის თარგმნა? რით დაგაინტერესათ?
წიგნის თარგმნა თემატიკიდან გამომდინარე გადავწყვიტე. ჩემთვის ეს საკითხი, საბჭოთა ტერორი, ახლო თემაა, საქართველოს უახლესი ისტორიიდან და ჩემი ოჯახიდან, ნათესავებიდან გამომდინარე, რომლებიც მისი მსხვერპლნი იყვნენ. ამიტომაც, როგორც კი წავიკითხე, მაშინვე მომინდა მისი თარგმნა. მეორე მოტივი ის იყო, რომ თავად რომანი მხატვრულად იმდენად კარგადაა დაწერილი, თარგმნის სურვილი გიჩნდება. ასე რომ, მხატვრული დონე და თემატიკა იყო ძირითადი მოტივაცია.
ტექსტის განხილვისას არცთუ იშვიათად მიანიშნებენ მსგავსებებზე, რომელთა აღმოჩენაც „1984“-ისა და „მზის დაბნელების“ შედარებისას არის შესაძლებელი. კოესტლერის ტექსტი 1940 წელს გამოიცა, ორუელის – 1949-ში. როგორ ფიქრობთ, გვაქვს საფუძველი, ვივარაუდოთ, რომ მზის დაბნელებამ მასზე გარკვეულწილად გავლენა მოახდინა?
ცნობილია, რომ ორუელს ძალიან მოსწონდა ეს რომანი. მან ვრცელი ესეც გამოაქვეყნა კოესტლერის შესახებ, სადაც „მზის დაბნელებაზე“ აღფრთოვანებით ლაპარაკობს. ცნობილია ისიც, რომ ერთმანეთს ხშირად ხვდებოდნენ და მათი საუბრები ძირითადად კოესტლერის მოგზაურობას შეეხებოდა. კოესტლერმა 30-იან წლებში საბჭოთა კავშირში იმოგზაურა და ორუელი ამ გამოცდილების შესახებ ეკითხებოდა. აინტერესებდა ის, რაც საბჭოთა კავშირს ეხებოდა, რათა ეს ამბები თავისი რომანის სიუჟეტად გარდაესახა. ამ თვალსაზრისით, შეიძლება ითქვას, რომ „მზის დაბნელება“ „1984“-ის წინამორბედი რომანია.
ეს რომანი დიქტატურის ასახვაა ზოგადი, განყენებული ფორმებით, თუმცა, ორუელთან შედარებით, აქ სრულიად გარკვეულია პოლიტიკური კონტექსტი. ბევრი რამ სინამდვილეშიც მოხდა საბჭოთა კავშირში – ის მოვლენები, რომლებსაც ახსენებს კოესტლერი მთავარი გმირის პირით ან მისი მოგონებებით ასახავს. მაგალითად, ლენინისა და სტალინის ურთიერთობა, ლენინის ე.წ. ანდერძი… ნახსენებია, როგორ დაბრუნდა რევოლუციის ბელადი საბჭოთა კავშირში და ცნობილია, რომ ლენინი დაბრუნდა გერმანული საიდუმლო სამსახურის დახმარებით. თუ მკითხველმა საბჭოთა კავშირის ისტორია იცის, ძალიან ადვილად ხვდება ამ კონტექსტს. მე შევეცადე, კომენტარებში ეს თემები უფრო ფართოდ გამეშალა და ამეხსნა. ხოლო მათთვის, ვინც ისტორია არ იცის, ეს უბრალოდ ავტორის ფანტაზიაა. არადა, სინამდვილეში, საბჭოთა კავშირის უახლესი ისტორიიდან გამომდინარეობს.
© არილი