DOWNLOAD

მანანა კვაჭანტირაძე

,,ორი ძმის” კონცეპტი. ინტერტექსტულობის ფსიქოსოციალური ასპექტები

© სემიოტიკა

ზაზა კვერცხიშვილი
მწვანედ მოციმციმე სპეკალი
თამაზ ჩხენკელი. “მწვანე ბივრიტი”. რედაქტორი უჩა შერაზადაშვილი. ს.ს. “გამომცემლობა აჭარა”, ბათუმი, 2002.

თამაზ ჩხენკელი 75 წლის გახდა. ლიტერატურის მუზეუმმა, – უფრო სწორად კი, პირადად იზა ორკონიკიძემ, – არისტოკრატულად გულუხვი საჩუქარი მიუძღვნა მას: რვაგვერდიანი საიუბილეო გაზეთი, რომელშიც რამდენიმე ნამდვილად სანიმუშო წერილია დაბეჭდილი.
“თავისუფლების 75 წელი”, – ასეთია ერთი სტატიის სათაური. თუმცა, გამუდმებით რიცხვთა სიმბოლური მნიშვნელობის მჩხრეკელმა იუბილარმა, ალბათ, სხვებზე უკეთ უწყის ნებისმიერი თარიღის პირობითი შინაარსი. კაცისთვის, რომელმაც სიცოცხლე “კოსმიური მუსიკის სმენასა” და “ვარსკვლავიერი მტვრით სუნთქვაში” გალია (“ბჰაგავატგიტა”, “ოდისეა”, ბო ძიუ-ი, “გიტანჯალი”, უიტმენი, ვაჟას სამყაროს მითოსური წიაღი, ქართული ასომთავრულის რიცხვულ-გრაფიკული სტრუქტურა…), ეს ჟამი, შესაძლოა, მარტოობის 75 ასწლეულიც იყოს და მარადისობასთან ზიარების 75 წამიც.
თავად იუბილარი ამ თარიღს ფუჭი ფაციფუცის გარეშე შეხვდა, სწორედ ისე, როგორც შეშვენის მწერალს: გამოაქვეყნა ორი კრებული, – ლექსებისა და სტატიებისა, – სადაც, სხვადასხვა ფორმით და მასშტაბით, მთელი განვლილი გზა აქვს შეჯამებული.
ლექსების გამო არაფერს ვიტყვი. თამაზ ჩხენკელის უდიდესი და ჯეროვანად დღემდე გაუაზრებელი გავლენა უახლესი ქართული ლირიკის ჩამოყალიბებაზე ამომწურავად არის ზემოთ ნახსენებ საიუბილეო გაზეთში გაანალიზებული და ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ ეს გააკეთა სწორედ ლექსის უბადლო ვირტუოზმა და გამჭრიახმა ანალიტიკოსმა დავით წერედიანმა.
გვერდი გვერდზე მიდევს თ. ჩხენკელის წერილების ორი კრებული: 1970-იანი წლების მიწურულს გამოცემული “პოეზია – სიბრძნის დარგი” და ძირითადად შემდგომი ხანის ნაფიქრ-ნაწერით შედგენილი “მწვანე ბივრიტი”. ასე ზედიზედ გადაკითხვისას თვალსაჩინოა განსხვავება ადრინდელსა და გვიანდელს შორის. ადრეულ სტატიებში არის ცალკეული ლექსისა თუ მთელი პოეტური სამყაროს გულმოდგინე, ღრმა ანალიზი, თემის ამოწურვის სურვილი. შემდგომში ჭარბობს რაღაც თვისება, რაც ნაწერს ძნელად ასახსნელ-განსასაზღვრავი ხიბლით ავსებს. იგრძნობა, რომ მწერალმა რაღაც მიჯნა გადალახა, რაღაც მოიპოვა… ოღონდ, ეს ნამდვილად არ არის ოსტატობის უფრო მაღალი დონე: წინარე პერიოდის სტატიები ლიტერატურული ოსტატობით არ ჩამოუვარდება და, შესაძლოა, ზოგჯერ აღემატება კიდეც, უფრო გვიანდელს. ესაა, ალბათ, მეტი თავისუფლება და სილაღე… დაძლეულია არა ხელოსნური, არამედ უფრო პიროვნული სრულქმნის ის საფეხური, რომლის შემდეგ ავტორი თავს აღარ იზღუდავს მხოლოდ იმაზე და იმგვარად წერით, რაც საჭიროდ და მნიშვნელოვნად მიაჩნია (კულტურული პროცესების ამოცანებიდან და მათ წინაშე საკუთარი მოვალეობის გააზრებიდან გამომდინარე); როცა მწერალი ყოველგვარი ეჭვისა და ყოყმანის გარეშე იწყებს წერას ისე და იმის შესახებ, როგორც სურს და რაც აინტერესებს. ინტელექტუალური თავისუფლების ამ სივრცეში შეღწევა კი მხოლოდ რჩეულთა ხვედრია. ჭეშმარიტი სულიერი სრულქმნილებისა და სრული უანგარობის გარეშე მისი კარის შეღების ცდა ცუდად მთავრდება – ადამიანი თავისუფლების სამყაროს ფალსიფიცირებულ ორეულში ხვდება: თავნებობისა და სულმდაბალი ამპარტავნების საპარპაშოში.
“მწვანე ბივრიტის” ბირთვს ქმნის მოგონებები ავტორისთვის ძვირფას ადამიანებზე: ერთი მხრივ, წინა თაობის მწერლებსა და მეცნიერებზე, რომლებსაც გულმხურვალედ უმადლის საკუთარი პიროვნების ამა თუ იმ წახნაგის ფორმირებას (შალვა ნუცუბიძე, გერონტი ქიქოძე, კონსტანტინე გამსახურდია, პავლე ინგოროყვა, სიმონ ჩიქოვანი…) და, მეორე მხრივ, იმ მეგობრებსა და თანამოკალმეებზე, რომელთა განუმეორებელი ინდივიდუალობა ენერგიით და სიხარულით ავსებდა ყოფასა და ინტელექტუალურ ცხოვრებას (არჩილ სულაკაური, ოტია პაჭკორია, ზურაბ კაკაბაძე, სარგის ცაიშვილი, გურამ ასათიანი, ინოლა გურგულია…).
ავტორი აღწერს მათთან ურთიერთობის ხშირად გარეგნულად უმნიშვნელო ეპიზოდებს და ამ ფრაგმენტული, იმპრესიონისტული ჩანახატების შერწყმით როგორღაც ახერხებს გარდასული დროც გააცოცხლოს და უჩვეულოდ მეტყველი პორტრეტებიც შექმნას. ამასთან, მოგონებებში ძალდაუტანებლად ჩართული რამდენიმე ფრაზის მეშვეობით ზოგჯერ ლაკონურად, მაგრამ სრულად არის დახასიათებული “პერსონაჟის” კულტურული როლი (რად ღირს, თუნდაც, მსჯელობა მეცნიერული ობიექტურობისა და პოეტური შთაგონების მნიშვნელობაზე ისტორიკოსის ნაღვაწისათვის, პავლე ინგოროყვასადმი მიძღვნილ სტატიაში) ან კიდევ საოცარი სისავსითაა გადმოცემული მთელი მისი შემოქმედების ბუნება (მოვიყვან ამის ბრწყინვალე ნიმუშს: “გიორგი ლეონიძეს სიცოცხლე უყვარდა რაღაცნაირი “ფანატიკური სიხარბით”, თუ შეიძლება ასე ითქვას, რელიგიური ექსტაზურობით და მის ლექსებში ეს ვიტალური ძალმოსილება ზოგჯერ მართლაც იმოსავდა მსოფლმხედველობრივ განზომილებას. მის მსოფლაღქმაში “სიცოცხლე” განიცდება როგორც სომატური სისავსე და დაუშრეტელი ხვავრიელობა: “ჩემს ლექსს თვითეულს ეწურება ცხრა ლიტრი ერბო”, ან “კახეთის მსუქან თეძოების ვწოვე მტევნები”. ეს ხელშესახები პოხიერება გ. ლეონიძის ადრინდელ პოეზიაში ადამური პირველყოფილებით და ერთგვარი “გვაროვნული” არქაულობით ცნაურდება”).
საიუბილეო გაზეთში ზურაბ კიკნაძემ კარგად დაახასიათა თ. ჩხენკელი როგორც გატაცებული მთხრობელი, – უბადლო ნარატორი, – და ხაზი გაუსვა მონათხრობის ზუსტად დათარიღების სიყვარულს. ამასთან ერთად, უნდა აღინიშნოს მისი დაჟინებული და, პირადად ჩემთვის, ზოგჯერ გაუგებარი სწრაფვა შემთხვევითი ნაცნობების (“არც მტრად, არც მოყვრად რომ აღარსად შეხვდება”) გვარების დახსომებისა და წლების შემდეგ მათი ერთგვარად თვითმიზნური გახმიანებისკენ, რაც აქა-იქ გაკრთება ხოლმე წიგნში… ვფიქრობ, ამ “უცნაურობას” შობს გამუდმებით ფილოსოფიურ-თეოლოგიური აბსტრაქციების უკიდეგანო ოკეანეზე მოხეტიალე გონების დაუძლეველი წყურვილი, მოიპოვოს რაღაც უაღრესად კონკრეტული, მეხსიერების ღუზით მოებღაუჭოს ზუსტი თარიღისა თუ სახელის ლოდს.
არსებითად, წიგნის ძირითადი ნაწილი შეიძლება დავახასიათოთ როგორც წარმატებული ძალისხმევა “გაჟონილი დროის” ხელახლა დაუფლებისა და, სახელებისა და სახეების მეშვეობით, მისი ესენციის აწმყოში ჩაწრეტისათვის…
და კიდევ: ზემოთ გულგრილად მოვიხსენიე მწერლური ოსტატობა, როგორც რაღაც მეორადი პიროვნულ სრულქმნილებასთან შედარებით, მაგრამ, თავისთავად იგულისხმება, – “ხელობის” უმაღლეს დონეზე ფლობაა საჭირო, რათა ძუნწი და ფრაგმენტული შტრიხებით ესოდენ ცოცხალი სურათები დაიხატოს, ან კიდევ – სხვისი მონათხრობის გადმოცემით “ქართული ცხოვრების” ერთი ნაღვლიანი თავისებურების ასეთი შთამბეჭდავი მეტაფორა შეიქმნას (აკაკი ბაქრაძისადმი მიძღვნილ სტატიაში): გრიგოლ რობაქიძის დის, ქალბატონ ლიდას ერთი სიზმარი “მაშინვე ჩავიწერე და დღემდე მახსოვს… ზამთარი იყო. გავიხედე გარეთ და ეზოში თოვლზე დავინახე გრიგოლის უზარმაზარი ნაფეხურები, შევშინდი იმხელა ნაფეხურები იყოო… ასეა ჩვენში: სიკვდილის შემდეგ დიდდება ნაფეხურები”.

* * *
წიგნის მეორე ნაწილში დაბეჭდილია თ. ჩხენკელის რამდენიმე ინტერვიუ და სტატია, სადაც ავტორი ქართველი ერისა და ახალი ქართული სახელმწიფოს წინაშე მდგარ ფუნდამენტურ ამოცანებზე მსჯელობს. ზოგ მათგანს (“დედაქალაქი”, “განვემზადოთ ახალი საუკუნისთვის”) დაბეჭდვისთანავე მოჰყვა არაერთგვაროვანი გამოხმაურებები – აღფრთოვანებულიცა და კრიტიკულიც. ოღონდ, აშკარა იყო, რომ წერილებმა მძაფრი ინტერესი გამოიწვია. ნააზრევის აქტუალურობისა და სასიცოცხლო მნიშვნელობის ყველაზე უეჭველი დადასტურებაც სწორედ ეს არის.
მცირე რეცენზიაში გაუმართლებლად მეჩვენება ზედაპირულად მაინც მიმოვიხილო წიგნის ამ პუბლიცისტური ნაწილის პრობლემატიკა: ეს, არსებითად, ისტორიული და პოლიტიკური საკითხების არაფრისმთქმელ ჩამონათვალად გადაიქცეოდა. აღვნიშნავ მხოლოდ, რომ სულაც არ არის აუცილებელი, ყოველთვის ბოლომდე და სრულად იქნას გაზიარებული ავტორის პოზიცია (ცალკეულ თვალსაზრისებთან მეც ბევრი მაქვს სადავო), მაგრამ, აუცილებელი თუ არა, სასურველი მაინც არის მისი გათვალისწინება: აზროვნების სიღრმე და სიფართოვე ქმნის ისეთ დონეს, რომელიც თავისთავად სპობს ყველა სახის პროვინციული და ნიჰილისტური შეზღუდულობის უკუნეთს.

* * *
და მაინც: რა არის “მწვანე ბივრიტი”?
ესაა მარადფასეული კულტურული საგანძურის მეტაფორა, რომელიც ავტორმა “ქართლის ცხოვრებაში” მოიძია: ქართველთა სპილენძის კერპ არმაზს თვალებად ზურმუხტი და ბივრიტი ესხა. მას შემდეგ, რაც წმინდა ნინომ ლოცვით შემუსრა არმაზი, ხელთ იპყრა მისი ბივრიტის თვალი და, ამ ბასრი ქვის მეშვეობით, ხეზე ჭეშმარიტი რწმენის სიმბოლო – ჯვარი გამოსახა. ამგვარად, “მწვანე ბივრიტი” განასახიერებს ყველაფერ იმას, რაც შეუმუსრავი და სამომავლოდაც გამოსადეგია წარსულში.
“ბივრიტი”, რომელიც თამაზ ჩხენკელს ბედისწერამ აგდებინა ხელთ, – უფრო სწორად კი, თვითონვე მოიპოვა ასკეტის თავგანწირული შეუპოვრობითა და განძისმაძიებლის თავზეხელაღებული გაბედულებით, – უმშვენიერესი და მარადფასეული სპეკალია, უნივერსალური კულტურის საგანძურიდან ჩვენს კავშირებდაწყვეტილ, ყოვლის გამაუფასურებელ დროში იმედად და რწმენის წყაროდ მოტანილი: მისი სხივების განმაჭაბუკებელ მწვანე ციმციმში ხომ ახლაც ისეთივე მშვენიერებით ირეკლება კოსმოსი და მარადისობა, როგორც ოდესღაც ირეკლებოდა “ბრმა ჰომეროსის”, “გიტას” შემოქმედისა და ვაჟა-ფშაველას ყოვლისმხილველ თვალებში.

© “წიგნები – 24 საათი”

ნანა კობაიძე

ჩვენი რუბრიკის დღევანდელი სტუმარი გამომცემელი ლაშა ბერაიაა, რომელიც გამომცემლობა “ლოგოს პრესს” ხელმძღვანელობს. “ლოგოსი” ძველბერძნულად “სიტყვას” ნიშნავს და სწორედ ასე ერქვა გამომცემლობას, უფრო სწორად, საგამომცემლო პროგრამას, რომელიც 1996 წელს კლასიკური ფილოლოგიის, ბიზანტინოლოგიისა და ნეოგრეცისტიკის ინსტიტუტის ბაზაზე ჩამოყალიბდა. ლაშა ბერაია დღესაც რჩება პროგრამა “ლოგოსის” აღმასრულებელ დირექტორად, პარალელურად კი საკუთარ გამომცემლობას ხელმძღვანელობს, რომელიც უკვე ორი წელიწადია არსებობს, თუმცა უკვე მოასწრო მთელი რიგი საინტერესო პროექტების განხორციელება. ლაშა ბერაიას კლასიკური ფილოლოგიის, ბიზანტინოლოგიისა და ნეოგრეცისტიკის ინსტიტუტში შევხვდი, სადაც იგი მუშაობს. აქვეა მისი გამომცემლობაც.
ლაშა ბერაიას საგამომცემლო საქმიანობის დასაწყისი მის პროფესიას უკავშირდება. მან თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის კლასიკური ფილოლოგიის განყოფილება დაასრულა და იქვე გააგრძელა სამეცნიერო საქმიანობა. საგამომცემლო საქმის შესწავლა 1993 წელს დაიწყო. იმ პერიოდში კომპიუტერი ჯერ კიდევ ახალი ხილი იყო. ბატონმა ლაშამ პირველი ნათლობა “ელექტრონიკის” მარკის ძველ კომპიუტერზე მიიღო. საგამომცემლო საქმეში თავის პირველ მასწავლებლად ლევან ბერძენიშვილს მიიჩნევს, რომელიც იმ დროს ჯერ კიდევ მუშაობდა კლასიკური ფილოლოგიის კათედრაზე. “ლევანი იყო ერთ-ერთი პირველთაგანი, რომელიც კომპიუტერებსა და საგამომცემლო საქმიანობასთან დაკავშირებულ პროგრამებში გაერკვა. სწორედ მან დაიწყო თავის დროზე იმ გამომცემლობის აწყობა, რომელსაც დღეს “ლოგოსი” ჰქვია. შემდეგ ლევანი უნივერსიტეტიდან წავიდა და მისი დაწყებული საქმე მე გავაგრძელე” – იხსენებს ლაშა ბერაია. 1996 წელს ეს პროგრამა გამომცემლობად ჩამოყალიბდა, თუმცა, ეს მაინც იყო კლასიკური ფილოლოგიის, ბიზანტინოლოგისაა და ნეოგრეცისტიკის ინსტიტუტის ნაწილი. ბატონი ლაშას თქმით, იმის მიუხედავად, რომ დღემდე რჩება ამ პროგრამის აღმასრულებელ დირექტორად, მისი უფლებები “ლოგოსში” მაინც შეზღუდულია. “ლოგოსის” ბედს, მასში გამოსული წიგნების გეგმას და გამოცემასთან დაკავშირებულ სხვა საკითხებს ინსტიტუტის დირექტორი, რისმაგ გორდეზიანი და მისი სხვა თანამშრონლები წყვეტენ. თანაც, “ლოგოსის” თემატიკა ძირითადად კლასიკური ფილოლოგიის, ბიზანტინოლოგიისა და ნეოგრეცისტიკის სფეროებით შემოიფარგლება. ლაშა ბერაიას კი უფრო მეტის გაკეთება სურდა. სწორედ ამიტომ, 2000 წელს გამომცემლობა “ლოგოს პრესი” დააფუძნა. დღესდღეობით მისი ძირითადი საქმიანობა სწორედ ამ გამომცემლობას უკავშირდება.
ლაშა ბერაიამ პირველი წიგნი 1995 წელს გამოსცა. Griechenland und Rom – ასე ერქვა მას და მოიცავდა ერთ-ერთი სამეცნიერო კონფერენციის მასალებს. წიგნის დიდი ნაწილი მან თავად ააწყო, დააკაბადონა და დიზაინიც გააკეთა. მის გამოცემაში დიდად დაეხმარა კლასიკური ფილოლოგიის ცნობილი სპეციალისტი, აწ გარდაცვლილი გერმანელი მეცნიერი შმიდტი. სხვათა შორის, ორიოდე კვირის წინათ ინსტიტუტის სიმონ ყაუხჩიშვილის სახელობის კაბინეტში გაიხსნა განყოფილება, რომელიც მთლიანად შმიდტის მიერ ნაჩუქარი წიგნებისგან შედგება. ბატონ შმიდტს დიდი გამოცდილება ჰქონდა საგამომცემლო საქმიანობაში. სწორედ მისგან ისწავლა ბევრი რამ ლაშა ბერაიამ.
ლაშა ბერაიას თქმით, მას არ დაუსახავს მიზნად – ჰქონოდა გარკვეული პრიორიტეტები. “მინდა გამოვცე როგორც მხატვრული ლიტერატურა, თარგმანები, ასევე საბავშვო გამოცემები, სასკოლო წიგნები და საუნივერსიტეტო სახელმძღვანელოები” – გვითხრა მან. განხორციელებულ პროექტებზე გამომცემელმა დაწვრილებით ისაუბრა.
“ლოგოს პრესმა” გამოსცა რამდენიმე წიგნი საბავშვო და საყმაწვილო წიგნების სერიიდან. მათგან გამომცემელმა ფონდ “ღია საზოგადოება – საქართველოსთან” ერთად განხორციელებული პროექტი – “ქართული მითების სამყარო” გამოყო. წიგნი ისტორიკოსებმა – ნატა ახმეტელმა და ბესიკ ლორთქიფანიძემ დაწერეს, ილუსტრაციები კი გია ბუღაძეს ეკუთვნის. ამავე სერიით გამოვიდა “ხელოვნების ისტორია მოზარდებისთვის.” ჯერჯერობით, დაისტამბა მისი ორი წიგნი – ძველი ეგვიპტე და საქართველო, მალე გამოვა ძველი საბერძნეთი, სერიას კი დაასრულებს ძველი რომი. “ლოგოს პრესი” აქტიურად მუშაობს სასკოლო სახელმძღვანელოებზე. უკვე გამოსცეს VII და VIII კლასების “მშობლიური ლიტერატურა,” რომელიც ვახტანგ როდონაიას ხელმძღვანელობით მომზადდა და VIII კლასის “მითოლოგია” – ნანა ტონიასა და ზურაბ კიკნაძის ავტორობით. გამომცემლობა სამეცნიერო ლიტერატურასაც არ ტოვებს უყურადღებოდ. გამოსცეს ზურაბ კიკნაძის “ქართული ხალხური ეპოსი.” ლაშა ბერაიას აზრით, ეს ძალზე მნიშვნელოვანი გამოცემაა. “ზურაბ კიკნაძე ამ სფეროს ერთ-ერთი საუკეთესო სპეციალისტია. წიგნში ქართულ ეპიკურ ნაწარმოებებთან დაკავშირებული ბევრი სიახლეა, რომელიც ბევრს დააინტერესებს” – გვითხრა გამომცემელმა. “ლოგოს პრესმა” გამოსცა დამანა მელიქიშვილის ფუნდამენტური ნაშრომი “ქართული ზმნის უღლების სისტემა,” მალე გამოვა აკაკი ხინთიბიძის “ქართული ლექსი” – ლაშა ბერაიას თქმით, კიდევ ერთი მაგალითი იმისა, რომ ისინი ზრუნავენ ახალგაზრდობაზე. დაგეგმილია კიდევ ერთი სამეცნიერო გამოცემა, რომელიც განსაკუთრებით ლიტერატორებს დააინტერესებს. ეს არის ზაზა შათირიშვილის “გალაკტიონის პოეტიკა და რიტორიკა”, რომელიც გამომცემლის აზრით, უდავოდ მნიშვნელოვანი იქნება ქართველი ინტელქტუალებისთვის.
“ლოგოს პრესის” კიდევ ერთი მიმართულებაა აკადემიური სახელმძღვანელოები. მათ უკვე გამოსცეს ცნობილი ინგლისელი ისტორიკოსის, პიტერ ბერკის “ისტორია და სოციალური თეორია.” ამჟამად მთავრდება მუშაობა რამდენიმე ერთობლივ პროექტზე ფონდ “ღია საზოგადოება – საქართველოსთან” ერთად. მალე მკითხველი იხილავს ჯორჯ ედვარდ მურის “პრინციპია ეთიკას,” ერთ-ერთი უდიდესი ფილოსოფოსის, ლუდვიგ ვიტკენშტაინის ფილოსოფიურ გამოკვლევებს და რობერტ პატნემის ნაშრომს – “როგორ ვამუშავოთ დემოკრატია”. ეს წიგნი ეხება 70-ან წლებში იტალიაში მიმდინარე რეგიონალიზაციის პროცესს, რომელმაც ქვეყნის სწრაფი განვითარება გამოიწვია. ამ კონკრეტულ მაგალითზე ავტორი რეგიონალიზაციის დადებით მხარეებზე გვესაუბრება.
გამომცემლობის კიდევ ერთი მიმართულება თარგმანების სერიაა. შარშან “ლოგოს პრესმა” ლევან ბერძენიშვილის მიერ თარგმნილი ძველი ბერძნული ეპოსი “ბაყაყებისა და თაგვების ომი” გამოსცა, რამდენიმე თვის წინათ – ნაბოკოვის “ლოლიტა,” რომელიც თამარ ლომიძემ თარგმნა. მალე ამ სერიით მკითხველი კიდევ ერთ საჩუქარს მიიღებს. ეს არის არისტოფანეს კომედიების 5-ტომეული, რომლის თარგმანი, შესავალი წერილი და კომენტარები ლევან ბერძენიშვილს ეკუთვნის. გარდა ამისა, გამომცემლობამ განმეორებით გამოსცა “ლოგოსის” მიერ დასტამბული ევრიპიდეს “მედეა,” რომლის თარგმანიც ბაჩანა ბრეგვაძეს ეკუთვნის. ბაჩანა ბრეგვაძის თარგმანით გამოსცეს კიდევ ერთი წიგნი – ნიკოლოზ ბერდიაევის “ადამიანის ბედი თანამედროვე სამყაროში.” “განმეორებითი” სერიით ლაშა ბერაია კიდევ ერთ სიახლეს გვპირდება – ზურაბ ჭუმბურიძის “რა გქვია შენ” – შესწორებული და შევსებული გამოცემას. გამომცემლობა “სანის” ხელმძღვანელის, ზაზა ბერიშვილის მსგავსად, ლაშა ბერაიაც მიიჩნევს, რომ საბჭოთა პერიოდში არაერთი საინტერესო წიგნი გამოიცა, რომელთა ნახვაც დღეს მხოლოდ ბიბლიოთეკაში შეიძლება, ამიტომ, ძალზე მნიშვნელოვანია მათი ხელახალი გამოცემა. ვფიქრობ, ქართველ გამომცემლებში ეს ტენდენცია უკვე დაიწყო და სამომავლოდ ამ კუთხით არაერთ საინტერესო გამოცემას ვიხილავთ.
უახლოეს მომავალში “ლოგოს პრესი” კიდევ ერთ საჩუქარს გვიმზადებს. ეს არის ოთარ ჭილაძის ესეების, პუბლიცისტური წერილებისა და ინტერვიუების კრებული. “ამ წიგნში არის საკითხები, რომელიც დააინტერესებს არა მარტო მხატვრული ლიტერატურის მოყვარულებს, არამედ ფინანსისტებს, სოფლის მეურნეობის დარგის სპეციალისტებს, ეკონომისტებს და თუნდაც – პარლამენტარებს. მათთვისაც საინტერესო უნდა იყოს, რას ფიქრობს ერთ-ერთი საუკეთესო ქართველი მწერალი ქვეყნის წინაშე მდგარ პრობლემებზე” – გვითხრა ლაშა ბერაიამ. დამეთანხმებით, მის მიერ ჩამოთვლილი გამოცემული და გამოსაცემი წიგნების ნუსხა საკმაოდ სოლიდურია. აქ ნაკლებად არის ფართო მასაზე გათვლილი ლიტერატურა. “ლოგოს პრესის” მიერ გამოცემული წიგნები უფრო ინტელექტუალი მკითხველისთვისაა განკუთვნილი. არადა, ფინანსური თვალსაზრისით, გამომცემლობისთვის ეს წამგებიანია. თუ არ იქნება მოგება, თავისთავად, ვერ გამოსცემენ ახალ წიგნებსაც და გამომცემლობა ნელ-ნელა დაღმავალი გზით წავა. ანუ, რისკი საკმაოდ დიდია, თუმცა, ლაშა ბერაია პესიმისტურად განწყობილს ნამდვილად არ ჰგავს. “ზოგჯერ ვრისკავ და გამოვცემ წიგნებს, რომლებიც წელიწადში 500-ზე მეტი არ იყიდება. ამას იმიტომ ვაკეთებ, რომ “ლოგოს პრესმა” სერიოზული გამომცემლობის იმიჯი შეიქმნას. ვიმედოვნებ, სამომავლოდ ვითარება შეიცვლება, ქვეყანა გამოიღვიძებს. ჩემს მიერ გამოცემული წიგნები იმ ხალხისთვის არის განკუთვნილი, რომელთაც საზოგადოება უნდა გამოაღვიძონ” – გვითხრა გამომცემელმა. როგორც ამბობენ, რისკი კეთილშობილური საქმეა, მაგრამ ამართლებს თუ არა ლაშა ბერაიას არჩევანი? როგორც თავად თქვა, ჯერჯერობით – არა, მაგრამ უიმედოდ არ ვარ, რადგან მყიდველთა და დაინტერესებულ პირთა რაოდენობა იზრდებაო. გარდა ამისა, “ლოგოს პრესს” ჰყავს ერთგული მკითხველები, რომლებიც მის წიგნის კლუბში არიან გაწევრიანებული და რეგულარულად ყიდულობენ ახალ გამოცემებს. ერთი სიტყვით, ლაშა ბერაიას პოზიციას პესიმისტურს ნამდვილად ვერ ვუწოდებთ. პირიქით, მისი აზრით, საქართველოში გამომცემლობების ბუმი იწყება, რაც სრულიად ნორმალური მოვლენაა. “ჩვენხელა ქვეყანაში რამდენიმე ათასი გამომცემლობა უნდა იყოს და არ გაგიკვირდეთ, რომ რამდენიმე წელიწადში მათი რაოდენობა სწორედ ამდენი გახდეს” – გვითხრა გამომცემელმა. თუმცა, ეს არ ნიშნავს, რომ ყველა მათგანის საქმიანობა წარმატებული იქნება – ზოგი გაიზრდება, ზოგი – საშუალო ზომამდე მივა, ზოგი – დარჩება პატარა, მაგრამ თავის სამყოფ წიგნს გამოუშვებს და იქნება ასე… ლაშა ბერაიას პროგნოზით, გამომცემლობების ბუმს მკითხველის ბუმიც მოჰყვება. მისი აზრით, საქართველოში მკითხველთა რაოდენობა ძალიან მცირეა. “ჩვენხელა ევროპულ ქვეყნებში გაცილებით მეტი ადამიანი კითხულობს. საკმაოდ ჩამოვრჩებით მათ. სტატისტიკური მონაცემების მოყვანა გამიჭირდება, მაგრამ შემიძლია გითხრათ, რამდენიმე ასეულჯერ თუ არა, ათეულჯერ მაინც” – თქვა მან. ასე რომ, ცნობილი მოსაზრება – თითქოს საბჭოთა კავშირი მკითხველთა რაოდენობით მსოფლიოში ერთ-ერთ პირველ ადგილზე იდგა, რბილად რომ ვთქვათ, გაზვიადებულია. იმ პერიოდში წიგნებს უფრო პრესტიჟისთვის ყიდულობდნენ, ვიდრე საკითხავად, ანუ, მყიდველი ყოველთვის არ იყო მკითხველი. თავისთავად არც ეს ფაქტია ცუდი, მყიდველი თუ არა, წიგნს მისი ოჯახის რომელიმე წევრი ან ახლობელი მაინც წაიკითხავდა. დღეს არც მყიდველია იმ რაოდენობით, არც მკითხველი. თუმცა, გასულ წლებთან შედარებით, გარკვეული პროგრესი არის. ლაშა ბერაიას თქმით, ბოლო ერთ წელიწადში გაყიდვების რიცხვმა 2,5 – 3-ჯერ მოიმატა. იკვლევს თუ არა საქართველოში ვინმე მკითხველის მოთხოვნილებებს? ლაშა ბერაიას თქმით, ცალკეული გამომცემლებისთვის მარკეტოლოგის დაქირავება ძალზე ძვირი სიამოვნებაა. უჯობესია, როცა ამას რამდენიმე გამომცემლობა ახორციელებს. ერთი ასეთი გამოკვლევა რამდენიმე წლის წინათ ჩატარდა და სავალალო შედეგები აჩვენა – რომ საქართველოში, ფაქტობრივად, არ არსებობს წიგნის ბაზარი, არის ძალზე ცოტა გამომცემლობა, რომელნიც მცირე რაოდენობით წიგნებს გამოსცემენ და მათ თითქმის არავინ ყიდულობს. მას შემდეგ ვითარება გარკვეულწილად შეიცვალა, მაგრამ დამაკმაყოფილებელს ნამდვილად ვერ ვუწოდებთ. მსოფლიო სტანდარტებამდე ძალზე ბევრი გვიკლია. ამისთვის, ალბათ, გამომცემელთა გაერთიანებაა საჭირო. ბევრმა, შესაძლოა, არც კი იცის, რომ დღესდღეობით საქართველოში გამომცემელთა ორი გაერთიანებაა – “საქართველოს გამომცემელთა და წიგნის გამავრცელებელთა ასოციაცია,” რომელსაც სათავეში გამომცემლობა “აზრის” დირექტორი, მერაბ ქათამაძე უდგას და “საქართველოს გამომცემელთა ასოციაცია,” რომელსაც გამომცემლობა GCI-ს დირექტორი, შადიმან ხელაძე ხელმძღვანელობს. რამდენიმე წლის წინათ ამ ორ ასოციაციას შორის გარკვეული უთანხმოება იყო. სწორედ ამის გამო საქართველო ვერ ხდება გამომცემელთა საერთაშორისო საოციაციის წევრი. თუმცა, ლაშა ბერაიას თქმით, ყველაფერი იქით მიდის, რომ გამომცემლები საერთო ენას ისევ გამონახავენ, რადგან, საბოლოოდ, ეს არის ბიზნეს-ასოციაციები, რომელთაც საერთო ინტერესები აქვთ.

გამოქვეყნდა 2002 წელს

© “წიგნები – 24 საათი”

DOWNLOAD

კონსტანტინე ბრეგაძე
რომანტიზმის ისტორიის ფილოსოფია ნოვალისის“ღამის ჰიმნებში”
© სემიოტიკა

DOWNLOAD

მამუკა ბიჭაშვილი

დავით გურამიშვილი და “დავითიანი”

© სემიოტიკა

ერ­თი შე­ხედ­ვით, ბორ­ხე­სი-კრი­ტი­კო­სი შე­კავ­ში­რე­ბის უც­ნა­უ­რი დე­მო­ნით ატ­ა­ნილ­სა ჰგავს. ზო­გი­ერ­თი მი­სი ეს­ეს ში­ნა­არ­სი გან­ს­ხ­ვა­ვე­ბულ ინ­ტო­ნა­ცი­ა­თა მოკ­ლე ჩა­მო­ნათ­ვალ­ზე და­იყ­ვა­ნე­ბა, ცვლი­ლე­ბებ­ზე, რო­მელ­საც ცალ­კე­უ­ლი იდ­ე­ე­ბი, თე­მე­ბი და მე­ტა­ფო­რე­ბი გა­ნიც­დი­ან სა­უ­კუ­ნე­თა მან­ძილ­ზე: რი­კეტ­სი და ჰეს­კეტ პირ­სო­ნი ოს­კარ უაილდს მი­ა­წე­რენ ფრა­ზის, purple patches გა­მო­გო­ნე­ბას, მაგ­რამ ეს ფორ­მუ­ლა უკ­ვე “პი­ზონ­თა მი­მართ ეპ­ის­ტო­ლე­ებ­ში” არ­სე­ბობს; ჯონ დო­ნი­დან ორი სა­უ­კუ­ნის შემ­დეგ, ფი­ლიპ მა­ინ­ლენ­დერ­მა წა­მო­ა­ყე­ნა ჰი­პო­თე­ზა ღმერ­თის თვით­მ­კ­ვ­ლე­ლო­ბის შე­სა­ხებ; პას­კა­ლი­სე­უ­ლი სა­ნაძ­ლე­ოს იდეა უკ­ვე გა­მოთ­ქ­მუ­ლი ჰქონ­დათ არ­ნუ­ბი­უსს, სირ­მონ­სა და ალ­გა­სელს; ორი უს­ას­რუ­ლო­ბა ლე­იბ­ნიც­თა­ნაც იჩ­ენს თავს და ვიქ­ტორ ჰი­უ­გოს­თა­ნაც; ქით­სის ბულ­ბუ­ლი პლა­ტო­ნის გაგ­რ­ძე­ლე­ბაა და შო­პენ­ჰა­უ­ერს გან­ჭ­ვ­რეტს; კოლ­რი­ჯის სიზ­მ­რი­დან მო­ტა­ნი­ლი ყვა­ვი­ლი წინ უძღ­ვის უელ­სის მო­მავ­ლი­დან მო­ტა­ნილ ყვა­ვილს და ჯე­იმ­სის პორ­ტ­რეტს – რო­მე­ლიც წარ­სუ­ლი­დან წა­მო­ი­ღეს; უელს­მა “ჩვე­ნი დრო­ის­თ­ვის გა­და­ა­მუ­შა­ვა იობ­ის წიგ­ნი, პლა­ტო­ნის დი­ა­ლო­გე­ბის უბ­ად­ლო, ძვე­ლებ­რა­უ­ლი მი­ბაძ­ვა”; პას­კა­ლის სფე­რო ჰერ­მეს ტრის­მე­გის­ტო­სი­დან იღ­ებს და­სა­ბამს – რაბ­ლეს გავ­ლით – ან პლა­ტო­ნი­სე­უ­ლი პარ­მე­ნი­დე­დან აღ­მო­ცენ­და და “ვარ­დის რო­მა­ნი” გა­მო­ი­ა­რა. ნიც­შემ უარ­ყო სოკ­რა­ტემ­დელ­თა თე­ო­რია მა­რა­დი­უ­ლი მობ­რუ­ნე­ბის შე­სა­ხებ და შემ­დეგ, მოგ­ვი­ა­ნე­ბით, თა­ვად­ვე აღ­მო­ა­ჩი­ნა იგი…

თუ­კი ბორ­ხე­სი არ ეძ­ებს წყა­რო­ებს, იგი სი­ა­მოვ­ნე­ბით გა­მოჰ­ყოფს ხოლ­მე წი­ნა­მორ­ბე­დებს: უელ­სის­თ­ვის (რო­ნი, ლი­ტო­ნი, პელ­ტო­კი, სი­რა­ნო, ვოლ­ტე­რი, ბე­კო­ნი, ლუ­კი­ა­ნე), ბეკ­ფორ­დის­თ­ვის (ერ­ბე­ლო, ჰა­მილ­ტო­ნი, ვოლ­ტე­რი, გა­ლა­ნი, პი­რა­ნე­ზი, მა­რი­ნო), კაფ­კას­თ­ვის: “კაფ­კას წი­ნა­მორ­ბედ­თა გა­მოვ­ლე­ნა დი­დი ხა­ნია მიზ­ნად და­ვი­სა­ხე. რო­ცა პირ­ვე­ლად წა­ვი­კითხე, ვე­რა­ვის მი­ვამ­ს­გავ­სე – ეს იყო რი­ტო­რი­კულ აპ­ო­ლო­გი­ა­თა უნ­ი­კუ­მი; მაგ­რამ, რო­ცა გა­ვუ­ში­ნა­ურ­დი, მი­სი ხმა და თვი­სე­ბე­ბი სხვა ლი­ტე­რა­ტუ­რე­ბი­სა თუ სხვა ეპ­ო­ქა­თა ტექ­ს­ტებ­ში ამ­ო­ვი­ცა­ნი. მო­ვიყ­ვან რამ­დე­ნი­მე მა­გა­ლითს ქრო­ნო­ლო­გი­უ­რად”, და ამ­ას მოჰ­ყ­ვე­ბა ზე­ნო­ნი, ხან იუი, კირ­კე­გო­რი, ბრა­უ­ნინ­გი, ბლუა და ლორდ დან­სე­ნი. რო­ცა ას­ეთ ჩა­მო­ნათ­ვალს ხე­დავ და არ გეს­მის იდეა, რო­მე­ლიც სი­ცოცხ­ლეს ან­ი­ჭებს ყვე­ლა­ფერ ამ­ას, დი­დი რის­კია ნეს­ტორ იბ­ა­რას ფრა­ზა გა­ი­მე­ო­რო “გა­მო­გო­ნი­ლი ის­ტო­რი­ე­ბის” წი­ნა­სიტყ­ვა­ო­ბი­დან, სა­დაც იგი “პე­დან­ტიზ­მ­თან გა­მარ­თულ გაც­ნო­ბი­ე­რე­ბულ და ზოგ­ჯერ სა­სი­ა­მოვ­ნო ფლირ­ტ­ზე” სა­უბ­რობს; შემ­დეგ კი ის­ღა დაგ­რ­ჩე­ნია, ბორ­ხე­სის კრი­ტი­კა სა­უ­ნი­ვერ­სი­ტე­ტო კომ­პი­ლა­ცი­ა­თა უხ­ა­ლი­სო წყე­ბა­ში მო­ა­თავ­სო. შე­იძ­ლე­ბო­და ას­ე­ვე გაგ­ვეხ­სე­ნე­ბი­ნა თვალ­საზ­რის­თა და ჩვე­უ­ლე­ბა­თა შე­თან­ხ­მე­ბუ­ლი თუ შე­უ­თან­ხ­მე­ბე­ლი ჩა­მო­ნათ­ვა­ლის გრძე­ლი რი­გი, რის მი­ხედ­ვი­თაც მონ­ტე­ნი თა­ვის პირ­ველ ეს­ე­ებს ქმნი­და. მონ­ტენ­თან ას­ე­თი და­ახ­ლო­ე­ბა უფ­რო გა­მარ­თ­ლე­ბუ­ლი­ცაა; მა­თი სა­ერ­თო სურ­ვი­ლი, შე­ექ­მ­ნათ ყოვ­ლის­მომ­ც­ვე­ლი კა­ტა­ლო­გი, შე­საძ­ლოა ამ ორი მო­აზ­როვ­ნის გარ­კ­ვე­ულ სუ­ლი­ერ ნა­თე­სა­ო­ბა­ზე მეტყ­ვე­ლებს და ორ­ი­ვე ცდი­ლობს თა­ვი­ან­თი თავ­ბ­რუს­ხ­ვე­ვა და ეჭ­ვი ერ­უ­დი­ცი­ის იდ­უ­მალ ლა­ბი­რინ­თებ­ში გა­მო­კე­ტოს. თუმ­ცა, შე­კავ­ში­რე­ბის ბორ­ხე­სი­სე­უ­ლი ვნე­ბა და პა­რა­ლე­ლიზ­მე­ბის სიყ­ვა­რუ­ლი შე­და­რე­ბით უფ­რო სიღ­რ­მი­სე­ულ იდ­ე­ას პა­სუ­ხობს და დას­კ­ვ­ნებს აქ­ე­დან, არ­სე­ბი­თი მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბა აქვს ჩვენ­თ­ვის. ამ იდ­ე­ის შე­და­რე­ბით აგ­რე­სი­ულ ფორ­მუ­ლი­რე­ბას ჩვენ ვნა­ხავთ მოთხ­რო­ბა­ში “ტლი­ო­ნი, უკ­ბა­რი, Orbis Tertius“: “თა­ვის­თა­ვად ცხა­დია, რომ ყვე­ლა ნა­წარ­მო­ე­ბი ერ­თი ზედ­რო­ი­თი და ან­ო­ნი­მუ­რი ავ­ტო­რის მი­ე­რაა შექ­მ­ნი­ლი”. ამ იდ­ე­ის გუ­ლის­თ­ვის, ტლი­ო­ნის მწერ­ლე­ბი ხელს არ აწ­ე­რენ თა­ვი­ანთ წიგ­ნებს და მათ­თ­ვის უც­ხოა პლა­გი­ა­ტის ცნე­ბა, ის­ე­ვე, რო­გორც გავ­ლე­ნა და აპ­ოკ­რი­ფი. გარ­კ­ვე­ულ­წი­ლად ტლი­ო­ნის მწერ­ლე­ბი იყვ­ნენ ჯორჯ მუ­რი და ჯე­იმს ჯო­ი­სი, რომ­ლე­ბიც თა­ვი­ანთ ნა­წარ­მო­ე­ბებ­ში “სხვი­სი ნა­წე­რი­სა და ნა­აზ­რე­ვის ინ­კორ­პო­რი­რე­ბას ახ­დენ­დ­ნენ”; ოს­კარ უაილ­დიც ტლი­ო­ნის მწე­რა­ლი იყო, ოღ­ონდ პი­რი­ქით, რად­გან “ხში­რად ჩუქ­ნი­და სი­უ­ჟე­ტებს მათ, ვი­საც მი­სი და­მუ­შა­ვე­ბის სურ­ვი­ლი ჰქონ­და”; ამ რიგს შეგ­ვიძ­ლია მი­ვათ­ვა­ლოთ სერ­ვან­ტე­სი, კარ­ლე­ი­ლი, მო­სე ლე­ო­ნე­ლი და მრა­ვა­ლი სხვა, მათ შო­რის, ალ­ბათ თა­ვად ბორ­ხე­სიც, – ის­ი­ნი ვი­ღაც გა­მო­გო­ნილ ად­ა­მი­ანს მი­ა­წერ­დ­ნენ ხოლ­მე თა­ვი­ან­თი ნა­წარ­მო­ე­ბე­ბის ავ­ტო­რო­ბას; მაგ­რამ ტლი­ო­ნის მწე­რა­ლი par excellence პი­ერ მე­ნა­რი იყო, სა­უ­კუ­ნის და­საწყი­სის ნი­მე­ლი სიმ­ბო­ლის­ტი, რო­მელ­საც მო­ბეზ­რ­და გან­ს­ჯე­ბი ლა­იბ­ნი­ცი­სა და რა­ი­მონდ ლუ­ლი­უ­სის შე­სა­ხებ, ან ვა­ლე­რის “ზღვის სა­საფ­ლა­ოს” ალ­ექ­სან­დ­რი­უ­ლი ლექ­სით გაწყო­ბა (ის­ე­ვე, რო­გორც თა­ვად ვა­ლე­რი სთა­ვა­ზობ­და თა­ნა­მედ­რო­ვე­ებს ერ­თი ტერ­ფით გა­ე­ზარ­დათ შვიდ­ტერ­ფი­ა­ნი “მო­პა­ტი­ჟე­ბა სა­მოგ­ზა­უ­როდ”) და ერთ მშვე­ნი­ერ დღეს ახ­ლი­დან შე­უდ­გა – სა­კუ­თარ გა­მოც­დი­ლე­ბა­ზე დაყ­რ­დ­ნო­ბი­თა და აზ­როვ­ნე­ბის ან­აქ­რო­ნიზ­მე­ბის გა­მო­რიცხ­ვით – “დონ კი­ხო­ტის” ორ­ი­ვე ნა­წი­ლის წე­რას და ნა­წი­ლობ­რივ გა­ნა­ხორ­ცი­ე­ლა კი­დეც თა­ვი­სი ჩა­ნა­ფიქ­რი, თა­ნაც სა­ო­ცა­რი სი­ზუს­ტით. რო­ცა თა­ვის თავ­ზე ცდი­და სა­კუ­თარ მე­თოდს, ბორ­ხეს­მა ამ იდ­ე­ის ძვე­ლი ვერ­სი­ე­ბიც გა­იხ­სე­ნა – შე­ლის იქ­ნე­ბო­და ეს, ემ­ერ­სო­ნის თუ ვა­ლე­რის. შე­ლის მი­ხედ­ვით, ყვე­ლა ლექ­სი ერ­თი სა­ყო­ველ­თაო პო­ე­მის ფრაგ­მენ­ტებს წარ­მო­ად­გენს. ემ­ერ­სო­ნის­თ­ვის “სამ­ყა­რო­ში არ­სე­ბუ­ლი ყვე­ლა წიგ­ნის ავ­ტო­რი ერ­თა­დერ­თი პი­როვ­ნე­ბაა”. რაც შე­ე­ხე­ბა ვა­ლე­რის, ჩვენ ყვე­ლას გვახ­სოვს მი­სი მოთხოვ­ნა, წარ­მო­ედ­გი­ნათ ლი­ტე­რა­ტუ­რის ის­ტო­რია “რო­გორც ლი­ტე­რა­ტუ­რის მწარ­მო­ე­ბე­ლი და მომ­ხ­მა­რე­ბე­ლი სუ­ლის ის­ტო­რია, ის­ტო­რია, რო­მე­ლიც ისე შეგ­ვეძ­ლო დაგ­ვე­წე­რა, რომ არც ერ­თი მწერ­ლის სა­ხე­ლი არ გვეხ­სე­ნე­ბი­ნა”.

ესაა ლი­ტე­რა­ტუ­რის აღქ­მა, რო­გორც ერთ­გ­ვა­რო­ვა­ნი და შექ­ცე­ვა­დი სივ­რ­ცი­სა, სა­დაც არ არ­სე­ბობს არც ინ­დი­ვი­დუ­ა­ლუ­რი თა­ვი­სე­ბუ­რე­ბე­ბი და არც ქრო­ნო­ლო­გია, ესაა ეკ­უ­მე­ნუ­რი გრძნო­ბა, რომ­ლის წყა­ლო­ბი­თაც მსოფ­ლიო ლი­ტე­რა­ტუ­რა უზ­არ­მა­ზარ ან­ო­ნი­მურ ქმნი­ლე­ბად წარ­მოგ­ვიდ­გე­ბა, სა­დაც ყო­ვე­ლი ავ­ტო­რი მხო­ლოდ ზედ­რო­ი­თი და უპ­ი­როვ­ნო სუ­ლის შემ­თხ­ვე­ვით გან­სა­ხი­ე­რე­ბად წარ­მოგ­ვიდ­გე­ბა, რო­მელ­საც, პლა­ტო­ნის ღმერ­თი­ვით, შე­უძ­ლია ყვე­ლა­ზე ლა­მა­ზი სიმ­ღე­რა შთა­ა­გო­ნოს ყვე­ლა­ზე მდა­რე პო­ეტს და XVIII სა­უ­კუ­ნის ინგ­ლი­სე­ლი პო­ე­ტის მეხ­სი­ე­რე­ბა­ში აღ­ად­გი­ნოს XIII სა­უ­კუ­ნის მონ­ღო­ლი იმ­პე­რა­ტო­რის ხილ­ვე­ბი, – პო­ზი­ტი­ვის­ტებს ას­ე­თი იდეა მხო­ლოდ ფან­ტა­ზია ან ბოდ­ვა შე­იძ­ლე­ბა ეგ­ო­ნოთ. ჯო­ბია, მათ­ში მი­თი და­ვი­ნა­ხოთ, ამ სიტყ­ვის ზუს­ტი მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბით, რო­გორც აზ­რის სიღ­რ­მი­სე­უ­ლი გა­ქა­ნე­ბა. ბორ­ხე­სი თა­ვად მო­ი­ნიშ­ნავს ინ­ტერ­პ­რე­ტა­ცი­ის ორ შე­საძ­ლო დო­ნეს: უმ­აღ­ლე­სი, ანუ “პან­თე­ის­ტუ­რი” ვერ­სი­ის თა­ნახ­მად, ავ­ტორ­თა, ნა­წარ­მო­ე­ბე­ბის, მოვ­ლე­ნე­ბი­სა და საგ­ნე­ბის ხი­ლულ სიმ­რავ­ლე­ში ერ­თი სუ­ლი სახ­ლობს და ატ­ომ­თა ყვე­ლა­ზე შემ­თხ­ვე­ვით კომ­ბი­ნა­ცი­ებ­ში შე­იძ­ლე­ბა ერ­თი ღმერ­თის და­წე­რი­ლო­ბა გა­ი­შიფ­როს; ამ ჰი­პო­თე­ზის თა­ნახ­მად, წიგ­ნე­ბის სამ­ყა­რო და სამ­ყა­როს წიგ­ნი – ერ­თი და იგ­ი­ვეა და თუ­კი “დონ კი­ხო­ტის” მე­ო­რე ნა­წი­ლის გმირს შე­უძ­ლია მი­სი პირ­ვე­ლი ნა­წი­ლის მკითხ­ვე­ლი იყ­ოს, ხო­ლო ჰამ­ლეტს კი ძა­ლუძს “ჰამ­ლე­ტის” მა­ყუ­რე­ბე­ლი “შე­იქ­ნას”, მა­შინ აქ­ე­დან იქ­ნებ ის გა­მომ­დი­ნა­რე­ობს, რომ ჩვენც, მი­სი მკითხ­ვე­ლე­ბი ან მა­ყუ­რებ­ლე­ბი, ჩვენ­თ­ვის გა­უც­ნო­ბი­ე­რებ­ლად გა­მო­გო­ნი­ლი პერ­სო­ნა­ჟე­ბი ვართ და იმ მო­მენ­ტ­ში, რო­ცა “ჰამ­ლეტს” ან “დონ კი­ხოტს” ვკითხუ­ლობთ, ვი­ღაც სხვა შე­საძ­ლოა ჩვენს შე­სა­ხე­ბაც კითხუ­ლობ­დეს, წერ­დეს ან შლი­დეს ჩვენს კვალს ფურ­ცელ­ზე. მე­ო­რე დო­ნეს წარ­მო­ად­გენს XIX სა­უ­კუ­ნის და­საწყი­სამ­დე გა­ბა­ტო­ნე­ბუ­ლი “კლა­სი­კუ­რი” ცნე­ბა იმ­ის შე­სა­ხებ, რომ ავ­ტორ­თა მრავ­ლო­ბი­თო­ბა უბ­რა­ლოდ არ იმ­სა­ხუ­რებს ყუ­რად­ღე­ბას: თუმ­ცა ჰო­მე­რო­სი ბრმა იყო, ამ­ას არ და­უ­ტო­ვე­ბია კვა­ლი მის შე­მოქ­მე­დე­ბა­ზე. თა­ვი­სუფ­ლად შეგ­ვიძ­ლია პირ­ველ ვერ­სი­ა­ში მე­ო­რის მე­ტა­ფო­რა ამ­ო­ვი­კითხოთ, ან მე­ო­რე­ში – პირ­ვე­ლის მოკ­რ­ძა­ლე­ბუ­ლი ინ­ტუ­ი­ცია. მაგ­რამ ლი­ტე­რა­ტუ­რის ას­ეთ გა­და­მე­ტე­ბულ აღქ­მას, რო­მელ­საც ზოგ­ჯერ თავს გვახ­ვევს ხოლ­მე ბორ­ხე­სი, შე­საძ­ლოა და­წე­რი­ლი ნა­წარ­მო­ე­ბის გარ­კ­ვე­ულ სიღ­რ­მი­სე­ულ ტენ­დენ­ცი­ას­თა­ნაც ჰქონ­დეს კავ­ში­რი – ესაა თა­ვის სფე­რო­ში ყვე­ლა არ­სე­ბუ­ლი (და არ­არ­სე­ბუ­ლი) საგ­ნის მოქ­ცე­ვის ტენ­დენ­ცია, თით­ქოს ლი­ტე­რა­ტუ­რის მთა­ვა­რი საყ­რ­დე­ნი და გა­მარ­თ­ლე­ბა (სა­კუ­თარ თავ­თან და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა­ში) მხო­ლოდ ეს ტო­ტა­ლი­ტა­რუ­ლი უტ­ო­პია იყ­ოს. მა­ლარ­მეს სიტყ­ვე­ბით, სამ­ყა­რო იმ­ის­თ­ვის არ­სე­ბობს, რომ შემ­დეგ წიგ­ნით დას­რულ­დეს. ბორ­ხე­სი­სე­ულ მითს თა­ნა­მედ­რო­ვე იდეა – ჯერ კი­დევ არ­ა­ფე­რი და­წე­რი­ლა და კლა­სი­კუ­რი – ყვე­ლა­ფე­რი უკ­ვე და­ი­წე­რა – უფ­რო ამ­ბი­ცი­ურ ფორ­მუ­ლამ­დე დაჰ­ყავს: ყვე­ლა­ფე­რი წე­რაა. ბა­ბი­ლო­ნის ბიბ­ლი­ო­თე­კა – რო­მე­ლიც ab aeterno არ­სე­ბობ­და და შე­ი­ცავ­და “ყვე­ლა­ფერს, რი­სი გა­მო­ხატ­ვაც კი შე­იძ­ლე­ბო­და ნე­ბის­მი­ერ ენ­ა­ზე” – რა თქმა უნ­და, უნ­ი­ვერ­სუმს ერწყ­მის (იბ­ა­რა თვლის, რომ იგი ამ უნ­ი­ვერ­სუმ­ზე გა­ცი­ლე­ბით დი­დი­ცაა) – ანუ მა­ნამ, სა­ნამ მკითხ­ვე­ლი, ბიბ­ლი­ო­თე­კა­რი, გა­დამ­წე­რი, კომ­პი­ლა­ტო­რი, “ავ­ტო­რი” გახ­დე­ბა, ად­ა­მი­ა­ნი და­წე­რილ ფურ­ცელს წარ­მო­ად­გენს. ბორ­ხე­სის ლექ­ცია ფან­ტას­ტი­კუ­რის შე­სა­ხებ ირ­ო­ნი­უ­ლი და ამ­ა­ღელ­ვე­ბე­ლი კითხ­ვით სრულ­დე­ბა: “რა სა­ხის ლი­ტე­რა­ტუ­რას ვე­კუთ­ვ­ნით ჩვენ – მე, ლექ­ტო­რი და თქვენ, ჩე­მი მსმე­ნე­ლე­ბი: რე­ა­ლის­ტურ რო­მანს თუ ფან­ტას­ტი­კას?” აქ უნ­და გა­ვიხ­სე­ნოთ უნ­ა­მუ­ნოს ჰი­პო­თე­ზა (იგი არ­სე­ბი­თად ცო­ტა რა­მით თუ გან­ს­ხ­ვავ­დე­ბა ბორ­ხე­სის ვერ­სი­ის­გან), რომ­ლის თა­ნახ­მა­დაც, დონ კი­ხო­ტი უბ­რა­ლოდ, ამ­ა­ვე სა­ხელ­წო­დე­ბის რო­მა­ნის ავ­ტო­რი იყო; “უეჭ­ვე­ლია, რომ სერ­ვან­ტეს­მა “დონ კი­ხოტ­ში” უკ­ეთ წარ­მოგ­ვიდ­გი­ნა თა­ვი, ვიდ­რე ჩვენ მო­ვე­ლო­დით ამ­ას, მან აჯ­ო­ბა სა­კუ­თარ თავს. ეს გვა­ფიქ­რე­ბი­ნებს, რომ არ­ა­ბი ის­ტო­რი­კო­სი სიდ აჰ­მედ ბენ-ინ­ჰა­ლი არაა წმინ­და ლი­ტე­რა­ტუ­რუ­ლი ქმნი­ლე­ბა, არ­ა­მედ მის მიღ­მა ღრმა ჭეშ­მა­რი­ტე­ბაა და­ფა­რუ­ლი: ეს ამ­ბა­ვი სერ­ვან­ტესს ვი­ღაც სხვამ უკ­არ­ნა­ხა, სულ­მა, რო­მე­ლიც მი­სი სუ­ლის სიღ­რ­მე­ში იყო და­ფა­რუ­ლი. უზ­არ­მა­ზა­რი მან­ძი­ლია ჩვე­ნი კა­ბა­ლი­ე­როს ამ­ბავ­სა და სერ­ვან­ტე­სის სხვა ნა­წარ­მო­ე­ბებს შო­რის და სწო­რედ ეს აშ­კა­რა და ბრწყინ­ვა­ლე სას­წა­უ­ლი წარ­მო­ად­გენს ჩვენ­თ­ვის არ­გუ­მენტს, რო­მე­ლიც გვა­ი­ძუ­ლებს ვი­წა­მოთ და ვა­ღი­ა­როთ, რომ ეს ამ­ბა­ვი რე­ა­ლუ­რია და იგი თა­ვად დონ კი­ხოტ­მა – სიდ აჰ­მედ ბენ-ინ­ჰა­ლის სა­ხელს ამ­ო­ფა­რე­ბულ­მა – უკ­არ­ნა­ხა სერ­ვან­ტესს”. ამ შემ­თხ­ვე­ვა­ში ის, ვინც ჩვენ ავ­ტო­რი გვგო­ნია, მხო­ლოდ მდი­ვა­ნი აღ­მოჩ­ნ­დე­ბა ან სა­ერ­თოდ, გა­მო­გო­ნილ პერ­სო­ნა­ჟად იქ­ცე­ვა: “ჩვენ ხში­რად რე­ა­ლუ­რი და ის­ტო­რი­უ­ლი პი­რი გვგო­ნია ხოლ­მე მწე­რა­ლი – იმ­ი­ტომ, რომ ცოცხ­ლად წარ­მოგ­ვიდ­გე­ბა იგი, პერ­სო­ნა­ჟებს კი, მი­სი წარ­მო­სახ­ვის ნა­ყოფს, მი­სი­ვე ფან­ტა­ზი­ის ნა­ყო­ფად მი­ვიჩ­ნევთ; სი­ნამ­დ­ვი­ლე­ში კი ყვე­ლა­ფე­რი სწო­რედ რომ პი­რი­ქი­თაა – მხო­ლოდ პერ­სო­ნა­ჟე­ბი ცხოვ­რო­ბენ ჭეშ­მა­რი­ტი ცხოვ­რე­ბით და იყ­ე­ნე­ბენ მას, ვინც ჩვენ ცოცხ­ლად წარ­მოგ­ვიდ­გე­ბა, იყ­ე­ნე­ბენ იმ­ის­თ­ვის, რა­თა მკითხ­ვე­ლის თვალ­ში თა­ვი­ან­თი სა­ხე მო­ი­პო­ვონ”. უნ­ა­მუ­ნო­სა და ბორ­ხე­სის მი­თე­ბი სწო­რედ აქ უახ­ლოვ­დე­ბა ერთ­მა­ნეთს თა­ვი­ან­თი მკაც­რი, შე­საძ­ლოა უმ­კაც­რე­სი, “მო­რა­ლით”: თუ­კი სერ­ვან­ტესს სე­რი­ო­ზუ­ლად აღ­ვიქ­ვამთ, დონ კი­ხო­ტის არ­სე­ბო­ბაც უნ­და გვჯე­რო­დეს; მაგ­რამ თუ­კი დონ კი­ხო­ტი არ­სე­ბობს, მა­შინ უკ­ვე სერ­ვან­ტე­სი და ჩვენ – მი­სი მკითხ­ვე­ლე­ბი – ვიქ­ცე­ვით აჩრ­დი­ლე­ბად, ანუ გვრჩე­ბა არ­სე­ბო­ბის ერ­თა­დერ­თი ხერ­ხი – გა­ვუ­ჩი­ნარ­დეთ და თა­ვად ვიქ­ცეთ ლი­ტე­რა­ტუ­რად, რო­გორც “მო­რე­ლის გა­მო­გო­ნე­ბის” გმი­რი, რო­მე­ლიც ორ ხატს შო­რის გა­უ­ჩი­ნა­რე­ბუ­ლი, თა­ვად იქ­ცე­ვა ხა­ტად, სა­ხედ და მი­დის ცხოვ­რე­ბი­დან, რა­თა გა­მო­ნა­გონ­ში და­ი­დოს ბი­ნა. ლი­ტე­რა­ტუ­რა, ეს გა­უ­მაძღა­რი მონ­ს­ტ­რი, სა­ნაც­ვ­ლოდ ყვე­ლა­ფერს მო­ითხოვს: “შე­საძ­ლოა, მსოფ­ლიო ის­ტო­რია – ესაა რამ­დე­ნი­მე მე­ტა­ფო­რის ის­ტო­რია”.

ტლი­ო­ნის აბ­სო­ლუ­ტუ­რად მო­ნის­ტურ სამ­ყა­რო­ში სა­კუ­თა­რი აუც­ი­ლებ­ლო­ბის შე­სა­ნარ­ჩუ­ნებ­ლად, კრი­ტი­კა იძ­უ­ლე­ბუ­ლია უც­ნა­ურ ხერ­ხებს მი­მარ­თოს. იმ­დე­ნად, რამ­დე­ნა­დაც ავ­ტო­რე­ბი არ არ­სე­ბო­ბენ, კრი­ტი­კას უწ­ევს მა­თი გა­მო­გო­ნე­ბა: “ირ­ჩე­ვენ ორ გან­ს­ხ­ვა­ვე­ბულ ნა­წარ­მო­ებს – მა­გა­ლი­თად, “დაო დე ძინს” და “1001 ღა­მეს” – მი­ა­წე­რენ მათ ავ­ტო­რო­ბას ერთ ად­ა­მი­ანს და შემ­დეგ კი კე­თილ­სინ­დი­სი­ე­რად გან­საზ­ღ­ვ­რა­ვენ ამ ძალ­ზე სა­ინ­ტე­რე­სო “homme de lettres” ფსი­ქო­ლო­გი­ას. ჩვე­ნამ­დე აქ პი­ერ მე­ნა­რის მი­ერ აღ­მო­ჩე­ნი­ლი, კითხ­ვის გა­წა­ფუ­ლი ტექ­ნი­კის გა­მო­ძა­ხი­ლი აღ­წევს – “გან­ზ­რა­ხუ­ლი ან­აქ­რო­ნიზ­მი­სა და ცრუ ატ­რი­ბუ­ცი­ე­ბის ხერ­ხი. ამ ხერხს უს­ას­რუ­ლოდ იყ­ე­ნე­ბენ – იგი გვაც­დუ­ნებს, რა­თა “ოდ­ი­სეა” უფ­რო გვი­ან და­წე­რილ ნა­წარ­მო­ე­ბად აღ­ვიქ­ვათ, ვიდ­რე “ენ­ე­ი­და”… ეს ხერ­ხი თავ­გა­და­სავ­ლე­ბით აღ­ავ­სებს ყვე­ლა­ზე მშვი­დო­ბი­ან წიგ­ნებ­საც. ლუი ფერ­დი­ნანდ სე­ლინს, ან ჯე­იმს ჯო­ისს რომ “ქრის­ტეს ბაძ­ვის შე­სა­ხებ” მი­ვა­წე­როთ – ნუ­თუ უფ­რო არ გა­ა­ხა­ლი­სებ­და ეს იდეა ამ დახ­ვე­წილ სუ­ლი­ერ რჩე­ვებს?” ეს მე­თო­დი, რა თქმა უნ­და, რის­კ­თა­ნაა და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი, მაგ­რამ გა­ნა სა­რის­კო არაა (და არც ისე დახ­ვე­წი­ლი) ჩვე­ნი მოქ­მე­დე­ბა, რო­ცა თით­ქ­მის ყო­ველ­დ­ღე, “ანდ­რო­მა­ქეს” ჟან რა­სინს მი­ვა­წერთ და “სვა­ნის მი­მარ­თუ­ლე­ბით” კი პრუს­ტის ნა­წარ­მო­ე­ბად მი­ვიჩ­ნევთ ხოლ­მე? ან­და, რო­ცა ლა­ფონ­ტე­ნის “იგ­ა­ვებს” ფედ­რუს­ზე და ეზ­ო­პე­ზე უფ­რო გვი­ან­დელ ნი­მუ­შე­ბად გან­ვი­ხი­ლავთ? აუც­ი­ლე­ბე­ლია კი, სი­რა­ნო უელ­სი­სა და ჟი­ულ ვერ­ნის წი­ნა­მორ­ბე­დად წარ­მო­ვიდ­გი­ნოთ; არ­ა­და, შე­უძ­ლებ­ლად მიგ­ვაჩ­ნია, პი­რი­ქით, ჟი­ულ ვერ­ნი და უელ­სი აღ­ვიქ­ვათ სი­რა­ნოს წი­ნაპ­რე­ბად. არ­სე­ბი­თად, ტლო­ნის­ტუ­რი კრი­ტი­კა სრუ­ლე­ბი­თაც არაა ჩვე­ნი პო­ზი­ტი­ვის­ტუ­რი კრი­ტი­კის სა­პი­რის­პი­რო, არ­ა­მედ იგი მხო­ლოდ ჰი­პერ­ბო­ლაა მი­სი.

აი, უკ­ვე სა­უ­კუ­ნე­ზე მე­ტია, ლი­ტე­რა­ტუ­რის ჩვე­ნე­უ­ლი გა­გე­ბა – და მას­თან ურ­თი­ერ­თო­ბაც – ერ­თი ცრურ­წ­მე­ნი­თაა დას­ნე­უ­ლე­ბუ­ლი, რომ­ლის სულ უფ­რო ზუს­ტი და თა­მა­მი გა­მო­ყე­ნე­ბა მუდ­მი­ვად ამ­დიდ­რებს, მაგ­რამ იმ­ავ­დ­რო­უ­ლად რყვნის, სა­ბო­ლოო ჯამ­ში კი – აღ­ა­რი­ბებს ლი­ტე­რა­ტუ­რულ კო­მუ­ნი­კა­ცი­ას; ესაა პოს­ტუ­ლა­ტი, რომ­ლის თა­ნახ­მა­დაც, ნა­წა­რო­ე­ბი ძი­რი­თა­დად გან­პი­რო­ბე­ბუ­ლია ავ­ტო­რის მი­ერ, ე.ი. მას გა­მო­ხა­ტავს. ამ სა­ხი­ფა­თო სიცხა­დემ არ­ამ­ხო­ლოდ შეც­ვა­ლა ლი­ტე­რა­ტუ­რუ­ლი კრი­ტი­კის მე­თო­დე­ბი და ობ­ი­ექ­ტე­ბიც კი, არ­ა­მედ მან გავ­ლე­ნა იქ­ო­ნია ყვე­ლა­ზე დე­ლი­კა­ტურ და მნიშ­ვ­ნე­ლო­ვან ოპ­ე­რა­ცი­ა­ზე, რო­მე­ლიც კი ხელს უწ­ყობს წიგ­ნის და­ბა­დე­ბას – კითხ­ვას. მონ­ტე­ნის დროს კითხ­ვა თა­ნას­წო­რუფ­ლე­ბი­ა­ნი თუ არა, ძმუ­რი დი­ა­ლო­გი მა­ინც იყო; დღეს კითხ­ვა – გან­ს­წავ­ლუ­ლი შეჭ­რაა უც­ხო პი­რად ცხოვ­რე­ბა­ში, რო­მე­ლიც ფა­რულ კა­მე­რას გვა­გო­ნებს. არ­ა­და, რამ­დე­ნი უმ­ნიშ­ვ­ნე­ლო­ვა­ნე­სი ინ­ფორ­მა­ცია იკ­არ­გე­ბა, რა­ღაც ამ­ოხ­ს­ნი­ლი (გაკ­ვე­თის შე­დე­გად) პა­ტა­რა სა­ი­დუმ­ლოს გუ­ლის­თ­ვის! რო­ცა ბორ­ხე­სი გვთა­ვა­ზობს ვა­ლე­რის მა­გა­ლი­თით აღვ­ფ­რ­თო­ვან­დეთ, ად­ა­მი­ა­ნი­სა, ვინც დაძ­ლია ცალ­კე­უ­ლი პი­როვ­ნე­ბის ჩარ­ჩო­ე­ბი და ვინც უილ­ი­ამ ჰეზ­ლი­ტის მი­ერ შექ­ს­პი­რის შე­სა­ხებ გა­მოთ­ქ­მუ­ლი სიტყ­ვე­ბით შეგ­ვიძ­ლია და­ვა­ხა­სი­ა­თოთ: “He is nothing in himself”. იგი აშ­კა­რად გვა­ი­ძუ­ლებს ხოტ­ბა შე­ვას­ხათ ნა­წარ­მო­ებს, რო­მე­ლიც არ­ა­ნა­ი­რი კონ­კ­რე­ტუ­ლი პი­როვ­ნე­ბის მი­ერ არ იქ­ნე­ბა შექ­მ­ნი­ლი; ზუს­ტად ას­ე­ვე, ბორ­ხე­სი იხ­სე­ნებს ვა­ლე­რის­გან ძალ­ზე გან­ს­ხ­ვა­ვე­ბუ­ლი მწერ­ლის, უიტ­მე­ნის ფი­გუ­რას, რო­მელ­მაც თა­ვის შე­მოქ­მე­დე­ბა­ში – მი­სი წყა­ლო­ბით – ხელთ არ­სე­ბუ­ლი მა­სა­ლის­გან მე­ო­რე პი­როვ­ნე­ბა შექ­მ­ნა, რო­მელ­საც არ­ა­ფე­რი ჰქონ­და სა­ერ­თო პირ­ველ­თან და გა­ოგ­ნე­ბა­ში მოჰ­ყავ­და ბი­ოგ­რა­ფე­ბი; იგ­ი­ვე შე­იძ­ლე­ბა ითქ­ვას კე­ვე­დოს შე­სა­ხე­ბაც – ესაა ლი­ტე­რა­ტუ­რის სრულ­ყო­ფი­ლი ხა­ტი, რო­მელ­შიც ლი­ტე­რა­ტუ­რამ იმ­დე­ნად მიჩ­ქ­მა­ლა ად­ა­მი­ა­ნი, ყო­ველ შემ­თხ­ვე­ვა­ში, ინ­დი­ვი­დი მა­ინც, რომ მი­სი შე­მოქ­მე­დე­ბა ჩვენს წი­ნა­შე წარ­ს­დ­გე­ბა არა რო­გორც პი­როვ­ნე­ბის ქმნი­ლე­ბა, არ­ა­მედ რო­გორც რა­ღაც იდ­უ­მა­ლი ბიბ­ლი­ოგ­რა­ფი­უ­ლი თავ­გა­და­სავ­ლე­ბის შემ­თხ­ვე­ვი­თი შე­დე­გი. კე­ვე­დო “ლი­ტე­რა­ტუ­რის სა­უ­კე­თე­სო ოს­ტა­ტია, არა იმ­დე­ნად ად­ა­მი­ა­ნი, რამ­დე­ნა­დაც ლი­ტე­რა­ტუ­რის ვრცე­ლი და რთუ­ლი სივ­რ­ცე”. რად­გა­ნაც ბორ­ხე­სის­თ­ვის, ის­ე­ვე რო­გორც ვა­ლე­რის­თ­ვის, ავ­ტო­რი არ­ა­ნა­ი­რი უპ­ი­რა­ტე­სო­ბით არ სარ­გებ­ლობს ნა­წარ­მო­ებ­თან შე­და­რე­ბით, იგი და­ბა­დე­ბი­დან­ვე (შე­საძ­ლოა და­ბა­დე­ბამ­დეც) მხო­ლოდ სხვა ნა­წარ­მო­ე­ბებ­თან კავ­შირ­ში არ­სე­ბობს, პრო­ცეს­ში, რო­მე­ლიც კითხ­ვის უს­აზ­ღ­ვ­რო სივ­რ­ცე­ში ხორ­ცი­ელ­დე­ბა. არც ერ­თი ნა­წარ­მო­ე­ბი ორ­ი­გი­ნა­ლუ­რი არაა, იმ­ი­ტომ, რომ “ად­ა­მი­ა­ნის წარ­მო­სახ­ვას მხო­ლოდ გარ­კ­ვე­უ­ლი რა­ო­დე­ნო­ბის სი­უ­ჟე­ტე­ბი­სა და მე­ტა­ფო­რე­ბის შექ­მ­ნა ძა­ლუძს”, მა­თი რიცხ­ვი შეზ­ღუ­დუ­ლია, სა­მა­გი­ე­როდ, ნე­ბის­მი­ე­რი ნა­წარ­მო­ე­ბი უნ­ი­ვერ­სა­ლუ­რია, რად­გან “ეს რამ­დე­ნი­მე გა­მო­გო­ნე­ბა, შე­საძ­ლოა ჩვენ ყვე­ლას გვე­კუთ­ვ­ნო­დეს, რო­გორც მო­ცი­ქუ­ლებს”. ნა­წარ­მო­ებს, რო­მე­ლიც დიდ­ხანს ცოცხ­ლობს, “ყო­ველ­თ­ვის ახ­ა­სი­ა­თებს უს­აზ­ღ­ვ­რო და პლას­ტი­კუ­რი მრა­ვალ­მ­ნიშ­ვ­ნე­ლოვ­ნე­ბა… იგი სარ­კეა, რო­მე­ლიც მკითხ­ვე­ლის ნაკ­ვ­თებს გვიჩ­ვე­ნებს” და მკითხ­ველ­თა ამგ­ვა­რი მო­ნა­წი­ლე­ო­ბით იქმ­ნე­ბა ლი­ტე­რა­ტუ­რუ­ლი ობ­ი­ექ­ტის მთე­ლი ცხოვ­რე­ბა. “ლი­ტე­რა­ტუ­რა თუნ­დაც იმ მი­ზე­ზის გა­მოა ამ­ო­უ­წუ­რა­ვი, რომ ამ­ო­უ­წუ­რა­ვია ერ­თა­დერ­თი წიგ­ნი. წიგ­ნი ხომ არაა ჩა­კე­ტი­ლი არ­სი, არ­ა­მედ ურ­თი­ერ­თო­ბა, უფ­რო ზუს­ტად კი, უს­ას­რუ­ლო ურ­თი­ერ­თო­ბა­თა ღერ­ძი”. ყო­ვე­ლი წიგ­ნი წა­კითხ­ვი­სას ახ­ლი­დან იბ­ა­დე­ბა და ლი­ტე­რა­ტუ­რის ის­ტო­რი­აც ას­ე­ვე კითხ­ვის ხერ­ხე­ბი­სა თუ მი­ზეზ­თა ის­ტო­რიაა. “ესა თუ ის ლი­ტე­რა­ტუ­რა წი­ნა­მორ­ბე­დის­გან ტექ­ს­ტე­ბის შე­მად­გენ­ლო­ბით კი არ გან­ს­ხ­ვავ­დე­ბა, არ­ა­მედ მა­თი წა­კითხ­ვის ხერ­ხე­ბით: რომ შე­მეძ­ლოს, ეს სტრი­ქო­ნე­ბი ის­ე­ვე აღ­ვიქ­ვა, რო­გორც ამ­ას ორი ათ­ას წელს აღ­იქ­ვა­მენ ად­ა­მი­ა­ნე­ბი, მივ­ხ­ვ­დე­ბო­დი, რო­გო­რი ლი­ტე­რა­ტუ­რა იქ­ნე­ბო­და მო­მა­ვალ­ში”.

ამ­ი­ტო­მაც ის, რა­საც ჩვენ გა­მე­ო­რე­ბე­ბად აღ­ვიქ­ვამთ ლი­ტე­რა­ტუ­რა­ში, არ­ამ­ხო­ლოდ მემ­კ­ვიდ­რე­ო­ბი­თო­ბას გუ­ლის­ხ­მობს, არ­ა­მედ მშვიდ, გა­ნუწყ­ვე­ტელ მე­ტა­მორ­ფო­ზა­საც. რა­ტომ ჰგავს კაფ­კას ყვე­ლა წი­ნა­მორ­ბე­დი კაფ­კას, მაგ­რამ ერთ­მა­ნეთ­თან კი მათ არ­ა­ფე­რი აქვთ სა­ერ­თო? იმ­ი­ტომ, რომ მა­თი თან­ხ­ვედ­რის ერ­თა­დერ­თი წე­რი­ტი­ლი მო­მავ­ლის იმ ნა­წარ­მო­ებ­შია, რო­მე­ლიც რეტ­როს­პექ­ტუ­ლად მო­ა­წეს­რი­გებს და საზ­რისს მი­ა­ნი­ჭებს მათ შეხ­ვედ­რას: “ბრა­უ­ნინ­გის ლექ­სი “Fears and Scruples” წი­ნას­წარ გან­ჭ­ვ­რეტს კაფ­კას შე­მოქ­მე­დე­ბას, მაგ­რამ კაფ­კას წა­კითხ­ვის შემ­დეგ, ჩვენ უფ­რო ღრმად ჩავ­წ­ვ­დით ბრა­უ­ნინ­გის ლექ­სებ­საც. საქ­მე იმ­ა­ში გახ­ლავთ, რომ ყო­ვე­ლი მწე­რა­ლი თა­ვად ქმნის წი­ნა­მორ­ბე­დებს. მი­სი შე­მოქ­მე­დე­ბა ძი­რე­უ­ლად ცვლის არ­ამ­ხო­ლოდ მო­მავ­ლის შე­სა­ხებ ჩვენს წარ­მოდ­გე­ნებს, არ­ა­მედ წარ­სუ­ლის”. ეს უკ­უღ­მარ­თი სვლა ამ­არ­თ­ლებს და სა­ფუძ­ვ­ლი­ანს ხდის ბორ­ხე­სის­თ­ვის ძვირ­ფას ყვე­ლა “ან­აქ­რო­ნიზმს”, რად­გა­ნაც, თუ­კი ბრა­უ­ნინ­გი­სა და კირ­კე­გო­რის შეხ­ვედ­რა მხო­ლოდ მო­მა­ვალ­ში, კაფ­კას შე­მოქ­მე­დე­ბი­თაა შე­საძ­ლე­ბე­ლი, მა­შინ უკ­უღ­მა უნ­და გა­ვი­ა­როთ ის­ტო­რი­კო­სე­ბის დრო და გე­ოგ­რა­ფე­ბის სივ­რ­ცე: მი­ზე­ზი შე­დეგს მოს­დევს, “წყა­რო” კი ქვე­მო­წელ­ში აღ­მოჩ­ნ­დე­ბა, რად­გა­ნაც ამ შემ­თხ­ვე­ვა­ში წყა­რო – შერ­წყ­მაა. კითხ­ვის სა­პი­რის­პი­რო დრო­ის მი­ხედ­ვით სერ­ვან­ტე­სი და კაფ­კა თა­ნა­მედ­რო­ვე­ე­ბი არ­ი­ან და კაფ­კამ არ­ა­ნაკ­ლე­ბი გავ­ლე­ნა იქ­ო­ნია სერ­ვან­ტეს­ზე, ვიდ­რე სერ­ვან­ტეს­მა კაფ­კა­ზე.

აი, ას­ე­თი სა­ო­ცა­რი უტ­ო­პიაა ლი­ტე­რა­ტუ­რა ბორ­ხე­სის მი­ხედ­ვით. ამ მით­ში უფ­რო მეტ ჭეშ­მა­რი­ტე­ბას ვი­პო­ვით, ვიდ­რე ჩვე­ნი ლი­ტე­რა­ტუ­რუ­ლი “მეც­ნი­ე­რე­ბის” ყვე­ლა ჭეშ­მა­რი­ტე­ბა­ში. ლი­ტე­რა­ტუ­რა პლას­ტი­კუ­რი ვე­ლია, გამ­რუ­დე­ბუ­ლი სივ­რ­ცე, სა­დაც ნე­ბის­მი­ერ მო­მენ­ტ­ში ყვე­ლა­ზე მო­უ­ლოდ­ნე­ლი ურ­თი­ერ­თო­ბე­ბი და ყვე­ლა­ზე პა­რა­დოქ­სუ­ლი შეხ­ვედ­რე­ბია შე­საძ­ლე­ბე­ლი (1). ჩვე­ნი აზ­რით, მი­სი არ­სე­ბო­ბი­სა და გა­მო­ყე­ნე­ბის ყვე­ლა­ზე უნ­ი­ვერ­სა­ლუ­რი ნორ­მე­ბი – ქრო­ნო­ლო­გი­უ­რი თა­ნა­მედ­რო­ვე­ო­ბა, ნა­თე­სა­უ­რი კავ­ში­რი ავ­ტორ­სა და ნა­წარ­მო­ებს შო­რის, – საზ­რი­სის წვდო­მის მხო­ლოდ პი­რო­ბი­თი ხერ­ხე­ბია. ნა­წარ­მო­ე­ბის გე­ნე­ზი­სი ის­ტო­რი­ულ დრო­სა და ავ­ტო­რის ცხოვ­რე­ბა­ში ყვე­ლა­ზე შემ­თხ­ვე­ვი­თი და უმ­ნიშ­ვ­ნე­ლო მო­მენ­ტია. ყვე­ლა დი­ა­დი წიგ­ნის შე­სა­ხებ იგ­ი­ვე შე­იძ­ლე­ბა ითქ­ვას, რა­საც ბორ­ხე­სი უელ­სის რო­მა­ნე­ბის შე­სა­ხებ ამ­ბობ­და: “…ის­ი­ნი, თე­ზევ­სის ან აჰ­ას­ფე­რის სა­ხე­ე­ბი­ვით, კა­ცობ­რი­ო­ბის სა­ერ­თო ხსოვ­ნა­ში უნ­და ჩა­ი­ბეჭ­დოს და იმ­ე­დი მაქვს, გამ­რავ­ლ­დე­ბი­ან, გა­ცი­ლე­ბით მეტ სა­ხელს მო­იხ­ვე­ჭენ, ვიდ­რე მა­თი ავ­ტო­რი, ან ენა, რო­მელ­ზეც ეს რო­მა­ნე­ბი და­ი­წე­რა”. ნა­წარ­მო­ე­ბე­ბის დრო არაა წე­რის გარ­კ­ვე­უ­ლი დრო, არ­ა­მედ იგი კითხ­ვი­სა და მეხ­სი­ე­რე­ბის გა­ნუ­საზ­ღ­ვ­რე­ლი დროა. წიგ­ნე­ბის საზ­რი­სი მო­მა­ვალ­შია და არა წარ­სულ­ში – იგი თა­ვად წიგ­ნებ­შია; წიგ­ნი არაა მზა საზ­რი­სი, გა­მოცხა­დე­ბა, რო­მე­ლიც უნ­და გან­ვი­ცა­დოთ, ესაა ფორ­მა­თა მა­რა­გი, რო­მე­ლიც საზ­რისს მო­ე­ლის, ესაა “გარ­დუ­ვა­ლო­ბა, გა­მოცხა­დე­ბის მო­ახ­ლო­ე­ბა, რო­მე­ლიც არ რე­ა­ლიზ­დე­ბა თა­ვის­თა­ვად”, არ­ა­მედ ყო­ვე­ლი­ვე თა­ვად უნ­და რე­ა­ლიზ­დეს თა­ვი­სი თა­ვის­თ­ვის. ასე იმ­ე­ო­რებს, ან თა­ვი­სე­ბუ­რად ახ­ლი­დან აღ­მო­ა­ჩენს ბორ­ხე­სი ჭეშ­მა­რი­ტე­ბას, რომ პო­ე­ზი­ას ყვე­ლა ქმნის და არა ერ­თი ად­ა­მი­ა­ნი. პი­ერ მე­ნა­რი – “დონ კი­ხო­ტის” ავ­ტო­რია იმ ერ­თა­დერ­თი, სრუ­ლი­ად საკ­მა­რი­სი მი­ზე­ზის გა­მო, რომ ას­ე­თი­ვეა ნე­ბის­მი­ე­რი მკითხ­ვე­ლი (ნე­ბის­მი­ე­რი ჭეშ­მა­რი­ტი მკითხ­ვე­ლი). ყვე­ლა ავ­ტო­რი ერ­თა­დერ­თი ავ­ტო­რია, იმ­ი­ტომ, რომ ყვე­ლა წიგ­ნი ერ­თა­დერ­თი წიგ­ნია, სა­ი­და­ნაც გა­მომ­დი­ნა­რე­ობს, რომ ერ­თი წიგ­ნი წარ­მოგ­ვიდ­გენს ყვე­ლა წიგნს. ბა­ბი­ლო­ნის ბიბ­ლი­ო­თე­კა სრულ­ყო­ფი­ლია ab aeterno; მაგ­რამ ად­ა­მი­ა­ნი, რო­გორც ბორ­ხე­სი ამ­ბობს – არ­ას­რულ­ყო­ფი­ლი ბიბ­ლი­ო­თე­კა­რია; ზოგ­ჯერ, რო­ცა სა­ჭი­რო წიგნს ვერ პო­უ­ლობს, იგი თა­ვად წერს იმ­ა­ვე, ან თით­ქ­მის იმ­ა­ვე წიგნს. ლი­ტე­რა­ტუ­რა სწო­რედ ეს მო­უ­ხელ­თე­ბე­ლი და უს­ას­რუ­ლო საქ­მი­ა­ნო­ბაა.

1) “ზედ­რო­ი­თი მყო­ფო­ბა, რო­მე­ლიც ზო­გა­დად ლი­ტე­რა­ტუ­რის­თ­ვი­საა და­მა­ხა­სი­ა­თე­ბე­ლი, ნიშ­ნავს, რომ წარ­სუ­ლის ლი­ტე­რა­ტუ­რას ყო­ველ­თ­ვის შე­უძ­ლია აწმ­ყოს ლი­ტე­რა­ტუ­რას­თან იტ­ნერ­ფე­რი­რე­ბა – ჰო­მე­როსს ვერ­გი­ლი­უს­თან, ვერ­გი­ლი­უსს დან­ტეს­თან, პლუ­ტარ­ქე­სა და სე­ნე­კას შექ­ს­პირ­თან, შექ­ს­პირს გო­ე­თეს “მეც ფონ ბერ­ლი­ჰინ­გე­თან”, ევ­რი­პი­დეს რა­სი­ნი­სა ლა გო­ე­თეს “იფ­ი­გე­ნი­ას­თან”. ჩვე­ნი დრო­ის მა­გა­ლითს რომ მივ­მარ­თოთ, “ათ­ას ერ­თი ღა­მე” და კალ­დე­რო­ნი ჰოფ­მან­ს­ტალს და­უ­კავ­შირ­დე­ბა, “ოდ­ი­სეა” – ჯო­ისს, ეს­ქი­ლეს, პეტ­რო­ნი­უსს, დან­ტეს, ტრის­ტან კორ­ბი­ერს, ეს­პა­ნუ­რი მის­ტი­კა – ტ.ს.ელ­ი­ოტს. ამ­ა­ში მდგო­მა­რე­ობს შე­საძ­ლო მი­მარ­თე­ბა­თა ამ­ო­უ­წუ­რა­ვი სიმ­დიდ­რე” (Curtius, La litterature europeenne et le moyen-age latin, p.17).

თარ­გ­მ­ნა

მალ­ხაზ ხარ­ბე­დი­ამ

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

ომი

I
ჩემი ჭა დაშრა
წვეთები ხეებს ნაყოფებად ჩამოეკიდნენ,
არ მაქვს სამშობლო.

II
კარის მეზობლის კარზე – დაფაზე
მაგალითი გამოვიყვანე –
კუბური ფესვი მცენარიდან
და ფეხები რბენის ხარისხში,
არ მაქვს სამშობლო.

III
მე მკვდარი ზღვა ვარ
აქ მარილიც ისე მკვდარია
ენის წვერიც ვეღარ აცოცხლებს
და ვეღარც ორი შესართავი
სირდარია
ამუდარია –
მკერდი, რომელიც უნდა გეწოვა.

არ მაქვს სამშობლო.

IV
ნუ მეუბნები, რომ გიყვარვარ,
არ მსურს და ყურებს
თითებით ვიცობ,
ხმით გაჩენილს ვიხშობ იარებს
არ მაქვს სამშობლო
და სიყვარულს არა აქვს აზრი
და ალბათ ზღვაში ვიმშობიარებ.

V
ჩემი ჭა დაშრა
წვეთები ხეებს ნაყოფებად ჩამოეკიდნენ,
არ მაქვს სამშობლო.

რეზინობანა

მსოფლიოს ყველა მესაზღვრეს

იმ მხარეს მამა დავაყენე
ამ მხარეს დედა
ფეხებით უნდა დაიჭირონ ჩემი სამყარო,
ვხტები, ვშორდები დედამიწის მიზიდულობას
ტილები
თავს ვერ იმაგრებენ თმაში
– გავყარე.

ერთი ორი სამი
ერთი ორი სამი
მამის ნაცვლად შემეძლო
აქ დამედგა სკამი,
მერე შევჯიბრებოდი
ამ თამაშში მამაჩემს,
მაგრამ მამა მომკვდარა
ჩემთან ვერ ითამაშებს…

ერთი ორი
ერთი ორი
საზღვრის მავთულხლართები,
კისერს ზემოთ ვერ ვხტები,
ვვარდები…

დე,
ნუ დაგეზარება მუხლის სპირტით მობანა
ორი ქვეყნის საზღვარი –
ჩემი რეზინობანა.……

წესები ფეხით მოსიარულეთათვის

1) არ მოისმინო
საკუთარი ნაბიჯის რიტმი,
შეიძლება აგიყოლიოს.
2) ბუდას მეწამულ შესამოსელს
არ მოუხდება
შენი თეთრი ბოტასის კვალი.
3) თუკი კვერცხებს დებს
შენი ქოხი ქათმის ფეხებზე
– არ გაიკვირვო.
4) არ დაელოდო
მწვანის ანთებას,
დე, მანქანები შემოგატყდნენ,
როგორც ფრჩხილები.
5) მარჯვნივ იარე
რადგან მარცხნივ
მკვდრები მოდიან
6) არ გაბოროტდე,
როცა ქუჩა წინ გადაგასწრებს.
7) არც ბაყაყების კოცნა არ ღირს –
ყველა ბაყაყი მარადმწვანეა.
8) ვინც გვერდით მოგდევს,
ნურასოდეს აუწყობ
ნაბიჯს.
9) რომ გადადიხარ,
დაივარცხნე თმა,
შეიღებე ტუჩები,
გაისწორე მუხლთან წინდები,
ამ დროს
არცერთი მანქანა არ დაგეჯახება.
10) დაიმახსოვრე,
შუქნიშნები არ არსებობენ.
10) სხვებმა იარონ,
შენ გაჩერდი,
იარონ სხვებმა.

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

DOWNLOAD

ქეთევან ბეზარაშვილი

მშვენიერების ცნება ბიზანტიურ, ძველ ქართულ ესთეტიკაში და რუსთაველთან

© სემიოტიკა