ცხოვრება თავდაპირველი ტექსტია, ლიტერატურა კი – ამ ტექსტის თარგმანი და კომენტარი.

– ერთგან ბორხესის სიტყვები მოგყავთ. “ჩვენ მაგიური სიტყვის სტრიქონები, სიტყვები, ან ასოები ვართ. იგი მუდმივად იწერება და ეს წიგნი ერთადერთია, რაც არსებობს ამ სამყაროში. უფრო სწორად, ის თვითონ არის სამყარო” ასეა? სამყარო მართლაც მისთვის არსებობს, რომ საბოლოოდ წიგნში იქნას შეტანილი?
არისტოტელე თავის “პოეტიკაში” (უფრო ზუსტად მის ერთადერთ შემორჩენილ ნაწილში, რომელიც ტრაგედიის შეეხება) მარტივად გამოთქვამს, ერთ საკმაოდ რთულად გასაგებ აზრს იმის შესახებ, რომ დრამა სხვა არაფერია, თუ არა ცოცხალი ადამიანების მოქმედებათა მიბაძვა. ეს “მიბაძვა” სხვა არაფერია, თუ არა დრამატულ პერიპეტიათა აღწერა, რაც მარტივად რომ ვთქვათ, ნიშნავს გმირის მდგომარეობის ცვლილებას ბედნიერებიდან უბედურებისაკენ. ეს ყველაფერი საჭიროა იმისათვის, რომ მაყურებელმა, მკითხველმა თუ მსმენელმა საკუთარი თავის გაიგივება შესძლოს გმირთან, მასთან ერთად გადაიტანოს მრავალი განსაცდელი, რასაც სიუჟეტი ახვედრებს, “დაიღუპოს” როგორც ანტიგონე, რათა გადარჩეს სულიერად და განიცადოს კათარსისი; უფრო ზუსტად, განიცადოს კათარსისი და ამით გადარჩეს.
ჩვენს წელთაღრიცხვამდე V საუკუნეში ჩამოყალიბებული ეს თეორია ადამიანის ცხოვრების მეტაფორაა, ცხოვრებისა, რომლის განმავლობაშიც მრავალ განსაცდელს, ჩვენივე საბედისწერო შეცდომებით გამოწვეულ სულიერ თუ ფიზიკურ სატანჯველს, დამცირებასა და სასოწარკვეთას განვიცდით, რათა თვალებდათხრილი ოიდიპოსივით დავინახოთ მოვლენათა არსი, ვეზიაროთ ჭეშმარიტებას და კათარსისის გავლით მოვიპოვოთ სულის სიმშვიდე, გონების სიცხადე და ვნებების მართვის უნარი.
კათარსისი ესთეტიკური ფენომენია, ისევე როგორც პერიპეტია (ანუ ჩვენი ბედიღბლის ცვლილება იმედიდან სასოწარკვეთამდე, ბედნიერებიდან უბედურებამდე და პირიქით). რაკი ცხოვრება პერიპეტიების ჯაჭვია, ცხადია, რომ ის ამავდროულად ბედნიერების, აღმაფრენის, თავდავიწყების, ფიზიკური და ესთეტიური ტკბობის წუთებსაც გულისხმობს.
თუ დრამა მოქმედებათა მიბაძვას წარმოადგენს, ლიტერატურა ცხოვრების იმიტაციაა… ცხოვრებისა, რომელსაც – ფრიდრიხ ნიცშეს სიტყვებით – “გამართლება აქვს მხოლოდ, როგორც ესთეტიკურ ფენომენს”, ხოლო ერთი ცალკე აღებული ადამიანის ცხოვრებას მაშინ ეძლევა გამართლება, თუ ის კათარსისამდე მიდის. ამ აზრით, ცხოვრება თავდაპირველი და უნიკალური ტექსტია, რომელიც მუდმივად იწერება, ხოლო ლიტერატურა კი – ამ ტექსტის თარგმანი და კომენტარი.
– როგორია დღეს ჩვენი რეალობა, შემოქმედებითი ან საზოგადოებრივი ცხოვრება? საერთოდ ის სამყარო, რომელსაც ამ წიგნში შესატანად ვამზადებთ?
მე მეჩვენება, რომ ჩვენი დღევანდელი რეალობა, განსაკუთრებით კი საჯარო სივრცე საერთოდ დაცლილია ესთეტიკური ფენომენებისა და განცდებისგან. ისტორიას ჩაბარდა ის დრო, როდესაც თბილისელი თეატრალები და მუსიკის მოყვარულები გაყოფილი იყვნენ მერი ნაკაშიძის და ნადია ხარაძის მომხრეებად და წლების განმავლობაში მათ შორის მიდიოდა ცხარე კამათი, თუ რომელი მათგანია უფრო უნივერსალური ვოკალური მონაცემებით დაჯილდოებული; როდესაც ავთო ვარაზის გამოფენა არა წამიერად გაელვებული “ნიუსების” თემა, არამედ ხანგრძლივი საზოგადოებრივი განსჯისა და ინტერესის საგანი იყო; როდესაც ორშაბათ დღეს კინოთეატრში ბილეთს ვერ შოვნიდი, ვინაიდან ორშაბათობით ახალი ქართული, თუ უცხოური ფილმი გამოდიოდა და ადამიანებს ერთი სული ჰქონდათ, ენახათ რაღაც ახალი და უჩვეულო; სამშაბათობით უნივერსიტეტის მწერალთა სხდომებზე ეწყობოდა ახალი ნაწარმოებების ხალხმრავალი განხილვა და სერიოზული დისპუტები იმართებოდა ზოგადად ლიტერატურის საკითხებზე… აღარ გავაგრძელებ ჩამოთვლას.
კულტურა არ არის მხოლოდ ცალკეულ შემოქმედ ინდივიდთა ნაღვაწის ერთობლიობა, ეს არის მათი ნაწარმოებების ადგილი და მონაწილეობის ხარისხი საზოგადოებრივ ცნობიერებაში. კულტურა, როგორც საზოგადოებრივი ფენომენი ახდენს რეფლექსიას, შეფასებას და რანჟირებას. იქ სადაც ეს არ ხდება, შესაძლებელია არსებობდეს ცალკეული, თუნდაც გენიალური შემოქმედი, მაგრამ კულტურა და შემოქმედებითი ცხოვრება რედუცირებულია. ამისი კარგი მაგალითია შესანიშნავი ავსტრალიელი მხატვარი ნამატა ჟირი, რომელიც აბორიგენი იყო. მისი ტილოები გამოიფინა ევროპისა და ამერიკის წამყვან გალერეებში, მასზე დაიწერა მონოგრაფიები და ა.შ. მაგრამ ავსტრალიელ აბორიგენთა ცნობიერებაზე და ცხოვრებაზე ამას არავითარი ზეგავლენა არ მოუხდენია, ვინაიდან კულტურულ ფასეულობათა აბორიგენული სისტემა მოკლებული იყო ამ ნახატების აღქმის უნარს.
დღეს, როდესაც, ჩვენს გალერეებში ერთნარი სიხშირითა და წარმატებით იხსნება კარგი, საშუალო და ცუდი მხატვრების გამოფენები, როდესაც მედია საშუალებები ერთნაირი დაშტამპული სიტყვებითა და კადრებით აღწერენ ამ გამოფენებს, მეჩვენება, რომ ავსტრალიელ აბორიგენთა მდგომარეობაში ვართ, რადგან ვერ (ან არ) ვანსხვავებთ უნიჭო მიმბაძველობასა და პლაგიატს, ჭეშმარიტი სიახლისაგან. ეს იმას ნიშნავს, რომ საზოგადოება ინდიფერენტულია ხელოვნების მიმართ და რეაგირებს მხოლოდ ისეთ იაფფასიან, სკანდალურ გამოხდომებზე, როგორიცაა, ვთქვათ, ყბადაღებული “საიდუმლო სირობა”. ოთარ ჭილაძის არც ერთ ბოლოდროინდელ რომანს არ ხვდა პატივი ამდენი ხნის განმავლობაში ყოფილიყო საზოგადოების ყურადღების ცენტში. ასეთი ესთეტიკური და ეთიკური განურჩევლობა, ჩემი აზრით, ქართული კულტურის ღრმა კრიზისზე მეტყველებს.
– ერთი შეხედვით ბანალური კითხვა უნდა დაგისვათ, რატომ წერთ?
ჯერ ერთი ვწერ ძალიან იშვიათად. მწერლობას არ განვიხილავ ჩემს პროფესიად და შემოსავლის წყაროდ. ამ თვალსაზრისით, შეიძლება ითქვას, რომ მწერალი არცა ვარ. ვწერ მხოლოდ მაშინ, როდესაც მე ეს მანიჭებს სიამოვნებას. ამიტომაც, ვერ წარმომიდგენია, როგორ შეიძლება კონტრაქტი დავდო რომელიმე გამომცემლობასთან და ვალდებულება ავიღო, რომ ამა და ამ ვადებში, ამა და ამ თემაზე დავწერ მოთხრობას, ნოველას ან რომანს. ცხადია, პროფესიონალი მწერალი ასე არ იქცევა.
ლიტერატურასთან მე ჰედონისტური დამოკიდებულება მაქვს.
– და როგორ წერთ? წერა მართლაც დიდ ემოციურ სტრესებთან არის დაკავშირებული? ან კიდევ, რა მოაქვს მწერლისთვის გამოცდილებას?..
რაც შეეხება თვითონ ტექსტს, მე ვფიქრობ, აქ კომპრომისების დაშვება შეუძლებელია და თუ რამეს ვწერ, ვცდილობ ეს გავაკეთო პროფესიონალურად. ენასთან ხუმრობა არ შეიძლება. სწორი ბრძანდებით, წერა მართლაც დაკავშირებულია დიდ ემოციურ სტრესებთან. მეტსაც ვიტყოდი, თუ წერის პროცესში ემოციური სტრესი არ არსებობს, მაშინ არც კათარსისი განხორციელდება და ტექსტი თანაბრად უინტერესო იქნება როგორც მწერლის, ისე მკითხველისთვის.
გამოცდილებას კი მოქვს ის, რომ ადამიანს საშუალებას აძლევს ყველაფერს, რაზედაც კი ის ფიქრობს, შეხედოს რამდენიმე კუთხით, თავი დააღწიოს სწორხაზოვნებასა და პლაკატურობას, არ გადაიჭრას მორალიზატორობაში და არ გახდეს მოსაწყენი.
– თქვენი მოთხრობები “მაყვლიანი”, საოჯახო ქრონიკა”, “დაატიჟება კონოში” ახალი და ძალიან მნიშვნელოვანი ტექსტები იყო. რა რეზონანსი და გამოხმაურება ჰქონდათ მათ, მნიშვნელოვანი კრიტიკული წერილები თუ გახსენდებათ და საერთოდ, როგორ ფიქრობთ საქართველოში ლიტერატურული კრიტიკა არსებობს?
იყო რამდენიმე გამოხმაურება. დიდი მადლობა მინდა ვუთხრა ყველას, ვისაც სურვილი გაუჩნდა რამდენიმე სიტყვა ეთქვა ჩემს მოთხრობებთან დაკავშირებით. განსაკუთრებით დადამახსოვრდა ქალბატონ ლილი ავალიანის წერილები.
რაც შეეხება ლიტერატურულ კრიტიკას ზოგადად, ჩემი დაკვირვებით აქ საქმე სავალალოდაა. ცხადია, არსებობს რამდენიმე ნიჭიერი კრიტიკოსი, რომლის აზრსაც მე დიდ პატივს ვცემ. მაგრამ უბედურებაა ისაა, რომ იშვიათი გამონაკლისების გარდა, კრიტიკა ჩვენში, საბჭოთა დროიდან მოყოლებული, გარკვეული იდეოლოგიური კონიუნქტურის ტყვეობაშია. ცხადია, იდეოლოგიური კლიშეები იცვლება: კომუნისტური შტამპები ჯერ ნაციონალისტურ-რელიგიური, შემდეგ კი ფსევდო-ლიბერალური ტაბუებითა და რიტორიკით შეიცვალა.
საბჭოთა დროს კრიტიკოსი ერთდროულად ბრალმდებლის, მოსამართლისა და განაჩენის აღმსრულებლის ფუნქციას ასრულებდა. მისი სიტყვა ხშირად სასიკვდილო განაჩენს ნიშნავდა მწერლისათვის. აქედან გამომდინარე, კრიტიკოსის პროფესიის არჩევა წესიერი ადამიანისთვის ეშმაკთან გარიგების ტოლფასი იყო. მეორეს მხრივ, საბჭოთა ეპოქის მწერლებისთვის კრიტიკოსი ლიტერატურული პროცესის აუცილებელ მონაწილედ კი არ აღიქმებოდა, არამედ მტრად და პოტენციურ ჯალათად. ცხადია, ამას საერთო არაფერი აქვს ჯანსაღ ლიტერატურულ ცხოვრებასთან, მაგრამ ისიც აშკარაა, რომ ჩვენი საზოგადოება ჯერაც გაბატონებული შეხედულებებისა და სტერეოტიპების დიქტატს ეგუება, ის მხოლოდ იდეოლოგიურ შტამპებს იცვლის და არ ცდილობს მათგან გათავისუფლებას. ამიტომაც კრიტიკა (თუნდაც ჯანსაღი) ისევ მტრობად აღიქმება, კრიტიკოსობა კი – გაბატონებული ჯგუფის შეხედულებათა მონობად.
სტალინის ძეგლებთან ბრძოლას რა აზრი აქვს, თუ ტოტალიტარული აზროვნებისა და პოლიტ-ტექნოლოგიებისაგან არ გავთავისუფლდით? რა აზრი აქვს ბელადის ქანდაკების მსხვრევას, თუ მის ადგილზე ზვიადის, ბასილ მკალავიშვილის, ანდა ლევან რამიშვილის წარმოსახვითი ძეგლი წამოვჭიმეთ?
– ერთგან თქვით “სტილი განსაზღვრავს ლიტერატურასო” აბსოლუტურად გეთანხმებით, მაგრამ აქვე მინდა გკითხოთ, რა არის მწერლური სტილი და რატომ არის ეს “როგორ” ხშირად “რა”-ზე მნიშვნელოვანი?
მარტივი აზრია: ანტიკურ თეტრში მისულმა მაყურებელმა ზედმიწევნით კარგად იცოდა თუ რა მოხდა და რატომ მოხდა ოიდიპოსის, ან აგამემნონის ოჯახში. მაგრამ ხალხი თეატრში იმისთვის მიდიოდა, რომ ენახა და მოესმინა როგორ ყვება ამ ისტორიას სოფოკლე, საიდან იწყებს და სად ამთავრებს თხრობას ესქილე, როგორ გადმოსცემენ მათ მიერ დაწერილ სიტყვებს ნიღბიანი მსახიობები და ა.შ. ისინი მიდიოდნენ თეატრში თავდავიწყებისათვის, რათა რამდენიმე საათის განმავლობაში გათავისუფლებულიყვნენ საკუთარი საზრუნავისა და ტკივილისაგან, ეცხოვრათ სხვა ადამიანის ტკივილებითა და ვნებებით, რათა ტირილამდე მისულებს კათარსისი განეცადათ. მათი ცრემლები უერთდებოდა მარადისობას, როგორც კაპიტან აქაბის ცრემლები ოკეანეს და “მთელ ოკეანეში არ იყო წვეთი უფრო სუფთა, ვიდრე ეს ცრემლი”.
– ფიქრობთ, რომ დღეს თანამედროვე ლიტერატურაში სათქმელის დეფიციტია? და ამას მოსდევს ხომ არ მოსდევს თავად მკითხველის დეფიციტიც?
“დიდი სათქმელი” არ ნიშნავს დიდ ლიტერატურას. შექსპირის “ჰამლეტი” იმიტომ კი არ არის გენიალური, რომ იქ ყოფნა-არყოფნის საკითხია დასმული (ეს საკითხი ამა თუ იმ ფორმით უამრავ ღირებულ ტექტსტში გვხვდება, გილგამეშიდან და ბიბლიიდან დაწყებული, უმბერტო ეკოთი დამთავრებული), არამედ იმიტომ, რომ შექსპირმა მოახერხა ყოველი ჩვენთაგანისთვის სასიცოცხლოდ აუცილებელი გაეხადა ამ კითხვაზე პასუხის ძიება. მე მგონი, ნიჭის დეფიციტი უფრო დიდი პრობლემაა, ვიდრე სათქმელისა. ნიჭი კი, ყოველთვის საკმაოდ დეფიციტური “საქონელი” იყო და ასეთადვე რჩება.
“მკითხველის დეფიციტი” შესაძლოა უკავშირდებოდეს ლიტერატურის ფუნქციის შეცვლას პოსტინდუსტრიულ ეპოქაში. მეცხრამეტე საუკუნის ნაციონალიზმის მთავარი ინსტრუმენტი ლიტერატურა იყო. როგორც ერთი ჩემი მეგობარი იტყოდა “ნაციონალური ნარატივი ლიტერატურის ენით ლაპარაკობდა”. მაგრამ ფაშისტური საკონცენტრაციო ბანაკების შემდეგ დევალვირებული და ლამის ტაბუდადებული ნაციონალიზმის პირობებში ლიტერატურამ დაკარგა ერის მოძღვრისა და წარმმართველის ფუნქცია, ის ერთგვარი ინტელექტუალური გართობის ნაირსხეობად, ან, სხვა შემთხვევაში კომერციული ინტერესის საგნად გადაიქცა. არ მითხრას ვინმემ, რომ სიამოვნება არ მიუღია აკუნინის დეტექტიური რომანების კითხვით. დაძაბულ, კომერციულად მომგებიან სიუჟეტთან ერთად, იქ “მაღალი სტილის” ბრწყინვალე იმიტაციას და ინტელექტუალურ საზრდოსაც ვპოულობთ. მაგრამ რამდენად შეიძლება ამ რომანებს დიდი ლიტერატურა ეწოდოს, ეს მართლა არ ვიცი. ერთი კი ცხადია, ფანდორინის თავგადასავალი სულ სხვა მიზნითაა მოყოლილი, ვიდრე როდიონ როსკოლნიკოვის ისტორია.
– ბოლო წიგნზე “კონკიას ღამესა” და მასში შესულ მოთხრობა “გლობალიზაციაზე” მინდა გკითხოთ, რომელმაც ჩემზე ძალიან დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა. თავად გლობალიზაცია კანონზომიერი პროცესია, მაგრამ როგორ ვხვდებით ჩვენ მას და როგორ შეიძლება მასთან სწორი მიმართების გამოძებნა?
ჩვენი მიდგომა გლობალიზაციის, როგორც ობიექტური პროცესისადმი ორგვარია: საზოგადოების ნაწილი (საკმაოდ დიდი) მას განიხილავს, როგორც მტრული ძალების (მასონები, იეღოველები, სოროსი და სხვ.) შეთქმულებას საქართველოს წინააღმდეგ. მეორე, შედარებით მცირე ნაწილი კი უაზრო აღტაცებით, გაუგებარი პიეტეტითა და უნიადაგო იმედებით ხვდება გლობალიზაციას, როგორც ყველა ჩვენი სენისა და გასაჭირის პანაცეას. ორივე ეს უკიდურესობა სიბრიყვისა და წინდაუხედავობის მაგალითია. როდესაც ნილოსის ნაპირას ცხოვრობ, არ შეიძლება არ ხვდებოდე, რომ მდინარის მოტანილი ნაყოფიერი შლამი მდიდარი მოსავლის მოყვანის შესაძლებლობას იძლევა, მაგრამ ასევე შეუძლებელია არ იცოდე, რომ მდინარემ ადიდება იცის და თუ აქა-იქ ჯებირებს არ დაუყენებ, შეიძლება ერთი ხელის მოსმით წალეკოს ყველაფერი, რაც შენ და შენს წინაპრებს გიშენებიათ. იაპონელებმა მოახერხეს მაქსიმუმი აეღოთ ინფორმაციული, ტექნოლოგიური და ფინანსური ნაკადების ხელმისაწვდომობისაგან, მაგრამ ისიც შესძლეს, რომ მათ კულტურას არ ემუქრება ნიველირება, ეროვნული იდენტურობა კი საიმედოდაა დაცული.

© Weekend

– ამას წინათ ზურაბ ქარუმიძეს ვესაუბრე, რომელმაც განსაკუთრებულად გაამახვილა ყურადღება რედაქტორის ინსტიტუტის არარსებობაზე საქართველოში. არადა, ეს ინსტიტუტი საჭიროა: შენი ტექსტი ვიღაცამ უნდა წაიკითხოს, რადგან უცხო თვალი ნაწერს სხვაგვარად აფასებსო. ბატონი ზურაბი მარტო არ არის, ვინც ასე ფიქრობს. ბევრი მიიჩნევს, რომ დღესდღეობით საქართველოში კარგი რედაქტორი თითზე ჩამოსათვლელია. შენი აზრით, რამდენად მწვავედ დგას ეს საკითხი?
– საკმაოდ მწვავედ. ეს საქართველოში გამოცემულ თითქმის ყველა წიგნს ეტყობა. დავანებოთ თავი ახალგაზრდა, ან დამწყებ მწერლებს, მათთან მუშაობა ცალკე საუბრის თემაა. ავიღოთ, მაგალითად, თანამედროვე ქართველი კლასიკოსები, თუნდაც გურამ დოჩანაშვილი, რომელსაც ნამდვილად მოუხდებოდა ერთი კარგი რედაქტორი. ანდა ნაირა გელაშვილის ბოლო, ჩემი აზრით უმნიშვნელოვანესი რომანი გავიხსენოთ – “პირველი ორი წრე და ყველა სხვა”. ამ რომანს რომ რედაქტორი ჰყოლოდა, დღეს ეს წიგნი ნახევარ საქართველოს ექნებოდა წაკითხული. ძალიან ბევრი გამოდის მოთხრობების კრებულები, აბსოლუტურად არაფრის მთქმელი კრებულები, სადაც მექანიკურადაა ჩაყრილი ნაწარმოებები, არადა პირიქით, წიგნის შედგენის ხელოვნება გადაყრის ხელოვნებაა და არა ჩაყრის. დღეს ძალიან ბევრი უფერული მოთხრობა იწერება, რომელმაც წალეკა ჩვენი პერიოდიკა, ანთოლოგიები და კრებულები. სამწუხაროდ, გამოცემას, რომელსაც მე ვრედაქტორობ, ფინანსური პრობლემები აქვს და შესაბამისად ვერ ვაძლევ თავს უფლებას ხორცი შევასხა იდეებს, რომელზეც რამდენიმე წელია ვსაუბრობ. ამის საშუალება როცა გაჩნდება, “საშუალო” ლექსებიცა და მოთხრობებიც გაქრება ჩემი ჟურნალის გვერდებიდან და მათ ადგილს უფრო მწვავე, ახალი და საინტერესო მასალები დაიკავებს.
– ლიტერატურის თეორეტიკოსები მიიჩნევენ, რომ მხატვრული ტექსტის კარგი რედაქტორის ჩამოყალიბებას თაობები სჭირდება. ეთანხმები ამ მოსაზრებას? საერთოდაც, როგორ უნდა გამოიზარდოს კარგი რედაქტორი? შეიძლება ამის სწავლა თუ ესეც ისეთივე ნიჭია, როგორც, სიტყვაზე პოეზია ან მწერლობა?
– რედაქტორი, რა თქმა უნდა, ნიჭიერი უნდა იყოს, მაგრამ თუკი მას ალღო არა აქვს და მზად არ არის თავისი პიროვნული ახირებები და ოცნებები გვერდზე გადადოს, არაფერი გამოუვა. გარდა ამისა, რედაქტორობა გემოვნებასაც გულისხმობს და იგი უნდა ფლობდეს უზარმაზარ ინფორმაციას. ძალიან დიდი მნიშვნელობა აქვს ენის ცოდნასაც, არამხოლოდ იმიტომ, რომ დაიცვას ენა, არამედ იმისთვისაც, რომ თუ საჭირო გახდა, დაანგრიოს კიდეც (ანუ ავტორს დაანგრევინოს). ჩემი ნება რომ იყოს, საქართველოში ყველა მწერალს ვაიძულებდი 4-5 წელი რედაქტორად მუშაობას. ამით ისინი ბევრ რამეს ისწავლიდნენ, პირველ რიგში კი ეგოცენტრიზმისგან გათავისუფლდებოდნენ. და რაც მთავარია, რედაქტორობას ორთოგრაფიული ლექსიკონი არ სჭირდება. მე მაგალითად, არ მახსოვს ორთოგრაფიული გადამეშალოს, იმიტომ, რომ ყოველთვის შინაგან რიტმს ვუსმენ.
დაახლოებით 10-12 წლის წინ უნივერსიტეტში მოგვიწვიეს “არილი”-ს რედაქცია, შეხვედრა მოგვიწყვეს. სიტყვებით გამოვიდნენ, გვაქეს, გვადიდეს, შენიშვნებიც მოგვცეს, დაახლოებით ასეთი: “ცოტა მეტი ეროვნულობა არ გვაწყენდა ყმაწვილებო”, “ნურც ჩვენ დაგვივიწყებთ…” და ა.შ. უცებ სიტყვა აიღო ერთმა ჩემმა ყოფილმა თანაკურსელმა (ფილოლოგმა), რომელიც, როგორც ეტყობოდა, მაგარი მომზადებული იყო, იმიტომ, რომ ფურცლების მთელი დასტა დააძრო. ეს გოგო დაახლოებით ნახევარი საათი კითხულობდა მოხსენებას თემაზე – “რა ენა წახდეს, ერიც დაეცეს – ქართული ენის სიწმინდე არილში”, თუ რაღაც ამგვარი ერქვა. ამ ჩემს კურსელს “არილის” ნომრებიდან ამოკრებილი ჰქონდა ჟარგონული გამონათქვამები, ბარბარიზმები, უხამსობები, ცდილობდა შესატყვისების მოძებნას, გვითარგმნიდა, გვიმარტავდა, გვტუქსავდა, ჭკუას გვარიგებდა, შიგადაშიგ წინაპართა აჩრდილებსაც გამოიხმობდა, მოკლედ ძალიან ვიხალისეთ. რატომ მოვყევი ეს ამბავი? წარმოიდგინეთ, ლუი სელინისთვის, ჰანტერ ტომპსონისთვის, ვენედიკტ ეროფეევისთვის ან ზურა ლეჟავასთვის რომ ვინმეს მისეული მეტყველების მანერა აეკრძალა, სიტყვები ამოეყარა და წინადადების წყობა გაესწორებინა, ხომ იქნებოდა სასაცილო? ისე, ერთხელ უნდა ვცადო, ჟარგონით კარგად გაწყობილი რომელიმე ტექსტი უნდა ავიღო და ორთოგრაფიულის მიხედვით უნდა მოვთარგმნო, მემგონი საინტერესო შედეგს მივიღებთ.
– გოლი თარაყის ინტერვიუს ვკითხულობდი, სადაც ის ამბობს: “ძალზე მნიშვნელოვანია კარგი რედაქტორი, რომლის ნაკლებობასაც დღევანდელ ირანში უმწვავესად განვიცდით და რომლის ფასიც, პირადად, საფრანგეთში გავიგე. ყველა მწერალმა, თუ ის პროფესიონალია, რასაკვირველია, ყველაზე უკეთ იცის, როგორც მწერალმა, სად იზარმაცა, სად რა შეცდომა მოუვიდა, ან ყურადღება სად მოადუნა. ჩემმა ფრანგმა რედაქტორმა ამგვარ იაღლიშებს უცდომლად მიაგნო და სათუთად, ფრთხილად და მაღალპროფესიულად გაასწორა. ირანში კი, სრულიად საპირისპირო ამბავი ხდება. ჯერ რედაქტორი არ არის, ხოლო თუ სასწაული მოხდა და ამ საქმის მცოდნე კაცი გამოჩნდა, რომელიც ავტორს ნაკლზე მიუთითებს და ტექსტის ამა თუ იმ ადგილის გასწორებას შესთავზებს, მწერალი მის აზრს ყურს მაინც არ ათხოვებს, ზემოდან ყურებას დაუწყებს და ეტყვის: შენ საიდანღა გამომიტყვრი? წადი, შენს თავს და საქმეს მიხედეო…” როგორც ჩანს, ეს არ არის მხოლოდ ჩვენი პრობლემა. რით ახსნი ამ ფაქტს? ანუ, რატომ არის ბევრ ქვეყანაში კარგი რედაქტორის დეფიციტი?
– სხვათა შორის, ბოლო დროს სულ უფრო გულგრილი ვხდები ამ საქმიანობის მიმართ, ანუ რედაქტორობის მიმართ. სამწუხაროდ, რაც დრო გადის, მით უფრო ნაკლებად სჭირდებათ ჩვენთან რედაქტორი, კონკრეტულ ავტორებს ვგულისხმობ, თორემ რედაქტორის ინსტიტუტი რომ გასაძლიერებელია, ამაში ორი აზრი არ არსებობს. ყველაზე უცნაური ისაა, რომ ვინც კარგად წერს, ის ყოველთვის ღიაა შენიშვნების და ჩასწორებების მიმართ. ჩემთვის საყვედურიც კი უთქვამთ იმის გამო, რომ არაფერი იყო ჩასწორებული ტექსტში. მახსოვს რამდენს ვმუშაობდით ხოლმე მე და ზაზა თვარაძე რომელიმე მისი მოთხრობის ან ლექსების პუბლიკაციის მომზადებისას. არადა, ზაზა თავად იყო ბრწყინვალე რედაქტორი და ჩემი რედაქტირება მის ტექსტებს ნამდვილად არ სჭირდებოდა. მეორე მხრივ არიან ავტორები, რომლებიც წვალობენ, წერა არ იციან, სათქმელი არა აქვთ, ნიჭი აკლიათ, და ბევრი მათგანი იმდენად არაადეკვატურად აღიქვამს ხოლმე შენიშვნებს, რომ მათთან საუბარი აზრს კარგავს. ყოფილან ავტორები, რომლებიც რამდენიმეთვიანი მუშაობის შემდეგ დამიბეჭდავს, ისეთებიც არიან, რომლებიც ნახევარგვერდიან ჩანახატს გამოაგზავნიან და შემდეგ გთხოვენ ორჯერ დიდი რეცენზია დაუწერო, სადაც არგუმენტირებული იქნება, თუ რატომ არ ვუბეჭდავ ამ იმპრესიონისტულ ესკიზს. მოკლედ, სიამოვნებით დავანებებდი თავს რედაქტორობას და სხვას გადავულოცავდი ამ საპასუხისმგებლო საქმიანობას. 15 წელი ცოტა არაა, დროა ჩემი თავისთვისაც მოვიცალო.
– “არილი,” “წიგნები,” “ცხელი შოკოლადი” – ის ლიტერატურული გამოცემებია, რომელთაც სხვადასხვა პერიოდში რედაქტორობდი და რედაქტორობ. რა განსხვავებაა მათ შორის და თუ გაქვს ხოლმე ჩამოყალიბებული რაიმე სახის კონცეფცია, როდესაც ამათუიმ ახალ ჟურნალსა თუ გაზეთზე იწყებ მუშაობას?
– ყველა გამოცემას, რომელსაც ოდესმე ვრედაქტორობდი, “არილი” იქნება ეს, “24 საათის” ლიტერატურული დამატებები თუ “ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი” ერთი მთავარი რამ აერთიანებს. ვცდილობდი და ვცდილობ დავბეჭდო უახლესი თანამედროვე მსოფლიო ლიტერატურა, ისეთი რაღაცეები, რაც არავის წაუკითხავს, ასევე თანამედროვე ქართული ლიტერატურა, განსაკუთრებით კი ის ნაწარმოებები, რომლებიც რაღაც სიახლეს გულისხმობს. მქონდა მცდელობები ცოტა სხვა ეტაპზე გადასულიყო რეცენზირებისა და კრიტიკის ქართული კულტურა, ეს კი მანამ არ მოხდება, სანამ მწერლები არ დაიწყებენ ერთმანეთზე წერას. ჯერ-ჯერობით ამ თვალსაზრისით “ვდგავართ”, მაგრამ ვფიქრობ მალე იქნება ძვრები. ჩემი ოცნებაა კონკრეტული პრობლემებისადმი მიძღვნილი მრგვალი მაგიდები ყოველ ნომერში გადიოდეს, აუცილებელია ერთ წიგნზე (ნებისმიერ წიგნს არ ვგულისხმობ, არამედ მნიშვნელოვანს) რამდენიმე რეცენზია იწერებოდეს, ინტერვიუ ავტორთან და ა.შ. თემატური ნომრები, რომლის ტრადიციაც 90-იანი წლების ბოლოს დავამკვიდრეთ “არილში”, ცალკე თემაა. დღეს ყველაზე მეტად გვჭირდება ასეთი გამოცემები.
– როგორც ამ გამოცემათა რედაქტორს, გამუდმებით გიწევს შეხება თანამედროვე ქართულ ლიტერატურასთან. რამდენად არის შეცვლილი ვითარება თუნდაც 10-15 წლის წინანდელ პერიოდთან შედარებით, როდესაც შენ ამ სივრცეში მოღვაწეობას იწყებდი?
– შეიძლება მეჩვენება, მაგრამ ადრე მეტად იყო ჩართული ლიტერატურაში მწერალიც და მკითხველიც. 1997-2003 წლები დიდი იმედების წლები იყო, ახლა კი ჩვენ დიდი იმედგაცრუებების პერიოდში ვართ და ეს ნეგატიური გარემო იმედი მაქვს მალე უკეთესობისკენ შეიცვლება, მე ვხედავ უკვე ამის ნიშნებს. დღეს მწერალსაც და მკითხველსაც სადღაც სხვაგან გაურბის თვალი, ყველა რაღაცნაირ მახეშია გაბმული, სადაც ლიტერატურა აბსოლუტურად არაარსებით როლს თამაშობს. ჩვენს გარშემო მხოლოდ პიარია, რომელზეც ერთნი რისხვით რეაგირებენ, მეორე კი კონფორმისტული ქედისმოხრით. სამწუხაროდ ახლა არც ბიტნიკების ხანაა და არც კლასიკური რომის პერიოდი, რომ ამ რეაქციებმა შედეგი მოიტანონ. უკიდურესი ამბოხისა ან მეორეს მხრივ, ხოტბის დრო წასულია, რადგან მათში, არც ერთში, სიმართლე არ მოჩანს, დღეს კი სიმართლე ყველაზე მეტად გვჭირდება. სწორედ ამ სიმართლის დეფიციტის გამოა, რომ ქართული ლიტერატურა ვერ ვითარდება, მწერლები ვერ იზრდებიან…
– რამდენიმე წლის წინ გამოიცა შენს მიერ შედგენილი “თანამედროვე ქართული პოეზიის ანთოლოგია”, რომელმაც 1990-2004 წლების ქართული პოეზია შეაჯამა. ამ გამოცემას დიდი გამოხმაურება მოჰყვა. ხომ არ აპირებ მსგავსი პროექტის განხორციელებას პროზაშიც?
– მსგავსი პროექტი განხორციელდა კიდეც, გასულ წელს “ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობასთან” თანამშრომლობით 20 საუკეთესო ქართული მოთხრობის ანთოლოგია შევადგინეთ რამდენიმე ადამიანმა, თუმცა მთლიანობაში მაინც უკმაყოფილო ვარ ამ კრებულით. იქ არის რამდენიმე მოთხრობა, რომელსაც მე არ შევიტანდი ანთოლოგიაში. გარდა ამისა, მაქვს ჩაფიქრებული ერთი გრძელვადიანი პროექტი, რომლის გამოცემაც იმედია მალე დაიწყება. დაახლოებით 10 წლის შემდეგ სიამოვნებით შევადგენდი ამჯერად უკვე 2005-2020 წლის ქართული ლექსის ანთოლოგიას.
– ისევ “ანთოლოგიას” დავუბრუნდეთ. მკითხველთა უმეტესობას მოეწონა წიგნი, თუმცა იყვნენ უკმაყოფილონიც, რომლებიც სუბიექტურობაში გდებდნენ ბრალს. რა სირთულეებს უკავშირდება მსგავსი კრებულის შედგენა?
– ასეთ შემთხვევაში შემდგენელი ყოველთვის სუბიექტური უნდა იყოს, სუბიექტური ლექსებთან დამოკიდებულებაში და არა ავტორებთან მიმართებაში, ეს ძალიან მნიშვნელოვანია. მე გული მწყდება, რომ ზოგიერთ ლექსსა თუ ავტორს ანგარიში გავუწიე და დღეს ვფიქრობ, უკეთესი იქნებოდა საერთოდ არ შემეტანა ესათუის ლექსი თუ ავტორი კრებულში. რა თქმა უნდა, ახლა სულ სხვანაირს გავაკეთებდი იმ ანთოლოგიას.
– რადიო “თავისუფლებაზე” გაქვს ძალზე საინტერესო ბლოგი, რომელიც ლიტერატურას ეხება, მიგყავს ამავე რადიოს ლიტერატურული რუბრიკაც. ხომ არ გეგმავ აქ გამოქვეყნებული მასალების წიგნად გამოცემას?
– ერთიორჯერ კი გავიფიქრე ამის შესახებ, მაგრამ მერე თავადვე ჩავახშვე ეს ფიქრები. საბედნიეროდ მკითხველი ისედაც არ აკლია ამ ბლოგებს, რადიო “თავისუფლების” საიტი ყველაზე კითხვადი (და სმენადი) საინფორმაციო-ანალიტიკური საიტია საქართველოში. მაგრამ, თუკი დავრწმუნდი, რომ ინტერნეტს მიღმა ჯერ კიდევ ბევრი ადამიანია დარჩენილი, ვისაც დააინტერესებს ჩემი ნაწერი, მაშინ შეიძლება ვიფიქრო ბლოგების თავმოყრაზე და გარკვეულ კონცეფციით მათ განაწილებაზე. ხოლო რაც შეეხება ჩემს საავტორო გადაცემას, “ბიბლიოთეკას”, გამორიცხულია წიგნად გამოვიდეს, ეს სპეციფიური, რადიოსთვის შექმნილი ტექსტებია, რესპოდენტებით, ჩართვებით და ა.შ.
– ინტერნეტ-სივრცეზე მინდა გკითხო, რომელიც გაცილებით თავისუფალია ბეჭდურ გამოცემებზე და უფრო მეტ თავისუფლებას იტანს, შესაბამისად, რედაქტორიც ნაკლებად ესაჭიროება. დღეს ინტერნეტში აქტიურად აქვეყნებენ ნაწარმოებებს როგორც ახალბედა, ასევე უკვე ცნობილი ავტორები. ხომ არ გამოიწვევს ეს ფაქტი რედაქტორის ინსტიტუტის კიდევ უფრო შესუსტებას?
– პირიქით, ეს აადვილებს კიდეც ურთიერთობას ავტორსა და რედაქტორს შორის. ანუ ეს არის საუკეთესო საშუალება ავტორების აღმოსაჩენად, თუმცა მწერალმა, შემდეგ, რაღაც ეტაპზე აუცილებლად უნდა გადაინაცვლოს ბეჭდური მედიის და წიგნების ფურცლებზე. დგება დრო, როცა ჟურნალის ან გამომცემლობის რედაქტორი უნდა ჩაერთოს საქმეში. თუკი ავტორი მაინცდამაინც ჰიპერრომანს არ წერს, რისთვისაც მას ქსელის დახმარება სჭირდება აუცილებლად, უკეთესი იქნება თავისი საუკეთესო ნაწერები ყოველთვის დასაბეჭდად შემოინახოს ხოლმე, ასე ეფექტიც მეტი ექნება, მცირე შემოსავალსაც მიიღებს ავტორი და მიზნობრივი მკითხველიც მეტი ეყოლება. საიტზე გამოკიდებას და დიდი რაოდენობით “ლაიქებისა” და “პლიუსების” მიღებას იგი ყოველთვის მოასწრებს.
– და ბოლოს, რაში ხედავ გამოსავალს, როგორ შეიძლება ამ სფეროს შველა?
– ამ სფეროს შეცვლას 4-5 ენთუზიასტიც კი ეყოფა, ადამიანები, რომლებიც ყოველთვის ეცდებიან ფხიზლად შეაფასონ ქართული ლიტერატურა. ძალიან მნიშვნელოვანი როლი უნდა დაეკისროს მედიას, ბეჭდურ და სატელევიზიო მედიას, უნდა ჩამოყალიბდეს ლიტერატურული ჟურნალისტიკა და პირველ რიგში ეს მისია თავად მწერლებმა უნდა იკისრონ. სატელევიზიო მედიაზე კი ადრეც არაერთხელ დამიწერია და დღესაც ვიტყვი, რომ ძალიან მძივე ვითარებაში ჩაიგდეს თავი. მაშინ, როცა პრესა და ტელევიზია მკითხველის მოპოვების ყველაზე მძლავრი იარაღია მთელს მსოფლიოში, მედია დღევანდელ საქართველოში იმდენად სუსტია, რომ მისი წყალობით ლიტერატურა და პოეზია, ყველაზე მოსაწყენ რამეებთან ასოცირდება. სამწუხაროდ ჟურნალისტიკა ძალიანაა გამარტივებული და იგი ყველაზე ხშირ შემთხვევაში რაღაც ობიექტის გახსნისას ვიღაც ჩინოსანის მიერ წარმოთქმული სიტყვის რეზიუმეზე დაიყვანება. მემგონი აუცილებელია ლიტერატურას სარეკლამო დროც კი დაუთმონ ტელეარხებმა, იმ დროში, რომელიც სოციალურ რეკლამას ეთმობა, ლიტერატურაც უნდა მოვიაზროთ, სხვა შემთხვევაში ხალხს შეიძლება კითხვაც კი დაავიწყდეს. სახელმწიფოს ვერ ააშენებს საზოგადოება, სადაც 5 მილიონიდან მხოლოდ 500 კაცი კითხულობს წიგნებს.

ესაუბრა ნანა კობაიძე

© “ლიტერატურული გაზეთი”

ნინო ძანძავა
გაიზარდა თუ არა თარგმნილი წიგნების რაოდენობა ბაზარზე?
მნიშვნე;ლოვანი გამოცოცხლება არ აღინიშნება, მაგრამ წელს და გაისად შესაძლებელია არსებითი ძვრა მოხდეს. თარგმნილი წიგნების რაოდენობა გაიზარდა. ჯერ უნდა გაჩნდეს მოთხოვნა, მერე კი თარგმანი. თარგმანების გაყიდვამაც მოიმატა, რადგან ტირაჟები გაიზარდა. ტირაჟები კი იმიტომ გაიზარდა, რომ მაღაზიების რაოდენობა იმატა.
უფრო მეტი თარგმანი იყიდება, თუ ორიგინალური ლიტერატურული ნაწარმოებები?
დასახელებებით თუ ტირაჟით? ეს სხვადასხვა რამეა. ქართული რომანი შარშან სულ ხუთი გამოვიდა. ნათარგმნი წიგნი კი ორმოცდაათი. მაგრამ ქართული წიგნები, შესაძლოა, უფრო მეტი გაიყიდა, ვიდრე თარგმანი – ორმოცდაათი მთლიანად. შესაძლებელია ასეც მოხდეს ხოლმე. მაგალითად, ბაზარზე არის 100 სხვადასხვა დროს დაწერილი და გამოცემული რომანი და 400 თარგმანი. ეს 100 ჯამურად ყოველთვის უფრო მეტი გაიყიდება. მაგრამ თარგმანი მეტი იქნება.
ანუ წამგებიანია ეს საქმიანობა?
გააჩნია თარგმანს, მაგრამ ზოგადად, ჯერჯერობით, წამგებიანია. ჩვენ რომ ისეთივე ფასს ვადებდეთ თარგმანს და არ გვქონდეს არანაირი თანადაფინანსება, როგორც ვიქცევით ნებისმიერი სხვა წიგნის შემთხვევაში, საბოლოო ჯამში წამგებიანი იქნებოდა. თავად წიგნი შეიძლება არ იყოს წამგებიანი, მაგრამ მასში ჩადებული შრომა – მაგალითად, რედაქტორი ხომ მუშაობს, ბუღალტერის შრომაც ხომ არის ჩადებული – თუ ამ ყველაფერს გავითვალისწინებთ, წამგებიანია. მაგრამ ნელ-ნელა ხდება მომგებიანი.
ფამუქის რომანს ”მე წითელი მქვია” მთარგმნელი 3 წლის განმავლობაში თარგმნიდა. ამ ადამიანს რომ აეღო ადექვატური ანაზღაურება, რომელსაც გადავიხდიდით ჩვენ და არა რომელიმე ფონდი, საოცარი გასაყიდი ფასი ექნებოდა, მაგალითად, 40-50 ლარი. პატარა ტირაჟებიც პრობლემას ქმნის.
ადრე მკითხველი რუსულ თარგმანს ანიჭებდა უპირატესობას. გახდა თუ არა ქართული თარგმანი დღეს უფრო პოპულარული?
ჩემი სუბიექტური აზრია. ეს პრობლემა სინამდვილეში იმის გამო კი არ იყო, რომ თარგმანი ობიექტურად იყო ცუდი ან კარგი, არამედ იმის გამო, რომ იმ ადამიანებისთვის, რომლებიც ასე იქცეოდნენ, უფრო ადვილი იყო წაკითხვა ამა თუ იმ ენაზე. რასაც მიჩვეულები იყვნენ, იმას ანიჭებდნენ უპირატესობას. ეს ხარისხთან არ იყო დაკავშირებული. ცხადია, ზოგადად საშუალო სტატისტიკური რუსული თარგმანი საშუალო სტატისტიკურ ქართულ თარგმანს ჯობდა, მაგრამ ასეთი განზოგადება ამ თეზისისა არ იყო სწორი. უბრალოდ, ახლა იმ ადამიანების რაოდენობა, ვისთვისაც ქართულია მოსახერხებელი, გაიზარდა. ჩემს დროს ბევრი ქართულად ვერ კითხულობდა თავისუფლად, ახლა კი პირიქითაა. ამან შეცვალა სიტუაცია და არა თარგმანების გაუარესებამ. ახლა ბევრი ადამიანი მხვდება, რომელიც ამბობს, რა ცუდი თარგმანები ყოფილა რუსულიო.
თარგმანის ხარისხი როგორია?
საინტერესოა, რომ წლების განმავლობაში რუსული თარგმანის ხარისხი გაუარესდა, ქართულის კი გაუმჯობესდა. ამას ეკონომიკური საფუძველი აქვს. კომუნისტების დროს როცა თარგმნიდნენ, სახელმწიფო ცენზურა და აპარატი აიძულებდა ყველას, რომ თარგმანი ძალიან გამართული ყოფილიყო, ანუ ერთ წიგნზე მუშაობდნენ ძალიან დიდ ხანს. არ აინტერესებდათ, წიგნი ახალი გამოსული იყო საზღვარგარეთ, თუ ათი წლის წინათ. დროს არ ჰქონდა მნიშვნელობა. ახლა ამ წიგნს აკეთებენ ერთ თვეში. სინამდვილეში რუსული თარგმანები, პროზაზეა ლაპარაკი, იქმნება ძალიან სწრაფად, რომ ძალიან მოკლე შუალედი იყოს ორიგინალსა და რუსულ ენაზე ტექსტის გამოსვლას შორის. ეს მთელ მსოფლიოში გავრცელებული ტენდენციაა. ამიტომ, როდესაც ძალიან სწრაფად ითარგმნება, თარგმანის ხარისხი ვერ იქნება ძალიან კარგი. ეს შეუძლებელია. ერთ თვეში ძალიან მაგარ მხატვრულ თარგმანს ვერ გააკეთებს ადამიანი. საქართველოში ჯერ არ დაწყებულა ტენდენცია, რომ წიგნი მისი მსოფლიო პრემიერისთანავე გამოვცეთ ქართულად. ამ ეტაპზე არ ვართ, იმიტომ, რომ არ გვაქვს თარგმნილი ის, რაც ორმოცადაათი წლის წინათ უნდა ყოფილიყო თარგმნილი. ეს რომ ამოივსება, მერე ახალ ეტაპზე გადავალთ და თარგმანიც გაუარესდება აუცილებლად.
შესაძლებელია თუ არა მკითხველმა, რომელიც ლიტერატურას მხოლოდ ქართულ ენაზე ეცნობა, თანამედროვე მსოფლიო ლიტერატურაზე წარმოდგენა შეიქმნას?
გააჩნია, რამდენად უყვარს ლიტერატურა. თუ ლიტერატურის ძალიან მაგარი მოყვარულია, მაშინ არა. იმიტომ, რომ ძალიან ბევრ რამეს ვერ გაიგებს, მაგრამ თუ მსუბუქად უყვარს – კი. მაგალითს მოვიყვან – ავიღოთ, ვთქვათ, გერმანული ლიტერატურა, თანამედროვე ავტორებიდან პრაქტიკულად არაფერია თარგმნილი, მხოლოდ თითო-ოროლა წიგნი, მაგრამ ეგ მაინც ხომ არის. ამიტომ რაღაც წარმოდგენა მაინც შეექმნება, ძალიან ზოგადი. ფრანგულში მეტია თარგმნილი, რაღაცაში შეიძლება საერთოდ არ იყოს. იმას მაინც მიხვდება, რას კითხულობენ ადამიანები.
რა კრიტერიუმით არჩევთ სათარგმნ წიგნებს?
ძალიან მარტივი კრიტერიუმებით: უნდა იყოს უპირობო კლასიკა. შეიძლება ბესტსელერი არ იყოს, მაგრამ იყოს აღიარებული, როგორც მნიშვნელოვანი ნაწარმოები. ეს აღიარება უნდა ჰქონდეს არა მარტო ავტორის ქვეყანაში, არამედ სხვაგანაც. მაგალითად, ხომ არ აქვს აზრი ქართულად ითარგმნოს რომანი, რომელიც ჯერ არც ერთ ენაზე უთარგმნიათ. სისულელეა. იმიტომ, რომ ჯერ უნდა გამოვიდეს ის წიგნი, რომელიც 40 ენაზე ითარგმნა. იმიტომ, რომ ქართველებმა იკითხონ ის, რასაც 40 ქვეყნის ხალხი კითხულობს და არა ერთი ქვეყნისა. ამიტომ ძალიან მარტივია კრიტერიუმი: თუ ბევრ ენაზეა თარგმნილი, ეს იმას ნიშნავს, რომ ეს ნაწარმოები მნიშვნელოვანია გლობალური მასშტაბით. თუ ცოტა ენაზეა, მაშინ არ არის გლობალური მასშტაბის და, ჯერჯერობით, როცა ძალიან ცოტა რამეა ქართულად თარგმნილი, აღარ ღირს მისი თარგმნა, ეს მომდევნო ეტაპის საქმეა.
დიდ ქვეყნებში უფრო რთულია საგამომცემლო საქმიანობა, იმიტომ, რომ ძალიან ბევრი წიგნი გამოდის და ასეთი კრიტერიუმები აღარ მუშაობს. ამიტომ საჭიროა, ისეთი ავტორი მოძებნო, რომელიც არ თარგმნილა, ამას კიდევ შეფასება სჭირდება. შეფასებაში კი კომპეტენტური ექსპერტები გეხმარებიან და ა.შ. ჩვენთან კი ძალიან მარტივია ყველაფერი – ექსპერტებიც კი არ გჭირდება. საბოლოო ჯამში, ნებისმიერ უბირ ადამიანს შეუძლია წიგნი საკმაოდ კარგად შეარჩიოს და ჩაითვლება, რომ გემოვნება აქვს.
ანუ ქართველი მკითხველის მოთხოვნები ადვილი მისახვედრია?
არა, ეს მოთხოვნების გამო არ ხდება, უბრალოდ, სიტუაციაა ბაზარზე ასეთი. საქართველოსხელა ქვეყანაში განვითარებული წიგნის ბაზარი წელიწადში დაახლოებით 500 თარგმნილ რომანს ნიშნავს.
ახლა რამდენი გამოდის?
ახლა დაახლოებით 50. ძალიან დიდი დისბალანსია. ათჯერ მეტი უნდა გამოვიდეს. სამჯერ მეტი თუ გამოვა, უკვე წინსვლა იქნება.
რას ნიშნავს, როცა ქვეყანაში ბევრი წიგნი ითარგმნება?
ბევრ რამეს. თუ გამოდის 500 წიგნი, პირველ რიგში, ეს ნიშნავს, რომ არსებობს დაახლოებით 500 მთარგმნელი. 500 მთარგმნელი, რომელსაც შეუძლია კარგად თარგმნა, ამავე დროს 500 კარგი მკითხველია, ანუ წიგნის ბაზარი ფართოვდება. მერე ენაც ვითარდება. ენა ხომ მარტო მწერლების მიერ არ იქმნება. მთარგმნელებიც არანაკლებ როლს თამაშობენ. ადმიანებისთვის მშობლიურ ენაზე კითხვა ყოველთვის უფრო ადვილია, მეტი ნიუანსი გესმის. გარდა ამისა, მათთვის ხელმისაწვდომი ხდება გლობალური კულტურა. მოკლედ, საბოლოო ჯამში, ყველაფრისთვის კარგია. მართალია, საქართველოში ეს არის ადამიანების შეზღუდული წრე – უკეთეს შემთხვევაში, ორი-სამი ათასი მკითხველი იქნება საქართველოში ისეთი, ვისთვისაც მსგავსი რამე არის საინტერესო და ეს მოსახლეობის ძალიან მცირე პროცენტია. აქტიურად ვინც კითხულობს, ის შეიძლება რამდენიმე ასეულიც იყოს. მაგრამ მეორეს მხრივ, პირიქითაც ხდება: ზოგი არ კითხულობს და ვერ კითხულობს იმიტომ, რომ არჩევანი არ არის. როცა სუპერმარკეტში დიდი არჩევანია, მეტი რამის ყიდვა მოგინდება და თუ არაფერია, ნაკლებს ყიდულობ. საბჭოთა გასტრონომში არაფერი იყო და შეიძლება იქ შესვლაც არ მოგდომებოდა.
ნათარგმნი ლიტერატურის ტირაჟი საშუალოდ რამხელაა?
საშუალო არ არსებობს. მაქსიმუმი შეიძლება იყოს ოცი ათასი. პირველ თვეში ჰარი პოტერის 23 ათასი ეგზემპლარი გაიყიდა. რადგანაც ასეთი რამ მოხდა, კიდევ შეიძლება განმეორდეს. არ აქვს მნიშვნელობა, საბავშვო იყო თუ არა. ერთი პრეცედენტი თუ იყო, ესე იგი ასეთი რამ პრაქტიკულად შესაძლებელი ყოფილა. საქართველოში დღეს გამოდის იაფფასიანი გამოცემები, რომლებიც დიდი ტირაჟით იყიდება. ვთქვათ, ათი ათასი. ჩვენც ვაკეთებთ და სხვებიც აკეთებენ. მაგრამ ქართველი ავტორების წიგნებიც არ იყიდება ცუდად. მაგალითად, ”ჯინსების თაობა” თითქმის ათი ათასი ცალი გაიყიდა. სულ ერთი წელია, რაც გამოვიდა. ეს უკვე ცოტა არ არის, ინდუსტრიაა ფაქტობრივად.
მთარგმნელის სტიმულირება რითი ხდება?
მწერლები ჰონორარზე ცხოვრობენ, ანუ გაიყიდება წიგნი, მიიღებს ჰონორარს, არ გაიყიდება – ვერ მიიღებს. ძალიან ცოტა მწერალი ირჩენს ასე თავს.ეგ არსად არ არის შესაძლებელი. ანუ ყველა ქვეყანაში მწერლების ძალიან მცირე ჯგუფი, 0.1 % ცხოვრობს თავისი პროფესიით. ეს ბუნებრივია. საქართველოშიც ეგრეა. უბრალოდ, საქართველოში ცოტა მწერალია და იმათი ცოტა პროცენტი ორი კაცი გამოდის, საბოლოო ჯამში.
მთარგმნელი, განსხვავებით მწერლისგან, შეკვეთას იღებს. მთარგმნელობა ხომ ხელობაა უფრო და მწერლობა შემოქმედება.
პოეზიის შემთხვევაში ალბათ სხვანაირადაა…
საბოლოო ჯამში, შენ იღებ სხვის ნაწარმოებს და თარგმნი. მაინც ხელობაა. შეიძლება დიდოსტატი იყო. რადგან მთარგმნელი არის ხელოსანი, შესაბამისად, შეკვეთებზე მუშაობს და იღებს არა ჰონორარს, არამედ გარკვეულ გასამრჯელოს. 80-იან წლებში, როცა სტუდენტი ვიყავი, ამიღია წიგნი და ჩემთვის, გართობის მიზნით, მითარგმნია. ახლა ეს წარმოუდგენელია და სწორიცაა, იმიტომ, რომ ვინმე გიჟი უნდა იყოს, რომ აიღოს 800– გვერდიანი წიგნი და თავისი სიამოვნებისთვის თარგმნოს. ალბათ გამონაკლისები იქნება, ასეთებიც მინახავს. მაგალითად, ჩვენი მთარგმნელია, რომელმაც ჰობიტი თარგმნა, იმიტომ, რომ უყვარდა ეს წიგნი. მერე ჩვენ გამოვეცით.
უნდა ეხმარებოდეს თუ არა სახელმწიფო ამ საქმეს?
ირიბად უნდა ეხმარებოდეს. რაც ნიშნავს შემდეგ რამეს: სახელმწიფომ რომ გამოაცხადოს, მე ვეხმარები მთარგმნელებს, შემოიტანეთ ვისაც რა გინდათ და მოგცემთ სტიპენდიებს. შეიკრიბოს კომისია და გადაწყვიტოს, რომ მოდი, ეს კარგი ბიჭია, მივცეთ სტიპენდია, ეს ცუდი გოგოა და არ ეკუთვნის და ასე გადაწყვიტოს. ეს არის პირდაპირი დახმარება, ანუ პირდაპირი სუბსიდირება, რაც არ არის სწორი, იმიტომ, რომ არაფერზეა დამოკიდებული და მთარგმნელს ეხმარებიან პირდაპირ. ეს ძალიან ცუდია ყველასთვის, იმიტომ, რომ მთელს ბაზარზე ურთიერთობებს აფუჭებს. მთარგმნელები ეჩვევიან, რომ ასეთი რამ არსეობობს და სხვანაირი ურთიერთობა არ მოუნდებათ, გამომცემლები აღარ იქნებიან დაინტერესებულნი, მათ შორის არც დისტრიბუციით, გაყიდვით და ეს წიგნი მხოლოდ ერთ მაღაზიაში იქნება, ვერავინ მიაგნებს და არ გაიყიდება.
ირიბი არის ასეთი რამ: მაგალითად, სახელმწიფომ რომ თქვას – ყველა თარგმნილ წიგნს ყოველ წელს ვიყიდი, ვთქვათ, ათას ცალს. ნორვეგიაშია ასე: ყოველ წელს ბიბლიოთეკებისთვის 3000 წიგნს ყიდულობენ, რაც კი რამე გამოდის იმ წიგნებიდან. ეს არის არაპირდაპირი დამხარება, როცა ბაზარზე უკვე არსებულ პროდუქტს ყიდულობ.
კულტურის სამინისტრო აპირებს მსგავსი რამის გაკეთებას…
დაახლოებით ეგეთი რამეა. 300-დან 500 ცალამდე ყიდულობს, რაც არაპირდაპირი დახმარებაა.
ფონდების დახმარებას როგორ იყენებთ?
ჩვენ მივმართავთ ხოლმე მთარგმნელობით ფონდს იმ ქვეყნისა, რომლის ლიტერატურასაც ვთქრგმნით. ასეთი ფონდები ყველა ქვეყანაშია, ინგლისის გარდა. მათ არ სჭირდებათ. რატომ უნდა დახარჯონ ფული იმაში, რაც ისედაც ხდება? მთელ მსოფლიოში, მაგალითად, გერმანიაში, თარგმნილი წიგნების 80 % თარგმნილია ინგლისურიდან, ანუ ინგლისურენოვანი ლიტერატურაა. ინგლისში გამოცემული წიგნების 95% არის ინგლისელების ლიტერატურა და მხოლოდ 5 %-ია თარგმნილი. მაშინ, როცა დანიაში 60 % თარგმნილია, 40% კი – ადგილობრივი. ჩვენთან თარგმნილი მეტია, ვიდრე ორიგინალური. რომანები რომ ავიღოთ, ყოველ წელს გამოდის უფრო მეტი თარგმნილი რომანი, ვიდრე ორიგინალური. იმიტომ, რომ ცოტა რომანი იწერება.
ფონდები ყველა ქვეყანას აქვს, უკრაინასაც კი. საკუთარი ლიტარატურის პოპულარიცაზიისთვის. საქართველოსაც აქვს უკვე. მივმართავთ ხოლმე ქვეყნის შესაბამის ფონდს და ზოგჯერ გვეხმარებიან, ანუ თარგმანს აფინანსებენ. მთარგმნელის ჰონორარს იხდიან. ეს საშუალებას გვაძლევს, თარგმანი შეიქმნას და წიგნი გამოიცეს. შეიძლება საავტორო უფლებები შეიძინონ. ზოგჯერ არის, რომ დამატებით თანხასაც აფინანსებენ. მარტო ამის წყალობით, ჩვენ საშუალება გვაქვს, ყოველ წელს ათი-ოცი წიგნი გამოვცეთ. მაგალითად, ფამუქის ორი დიდი წიგნი გამოვეცით, რომელიც ვერ გამოვიდოდა, თურქებს რომ არ ჰქონდეთ ასეთი ფონდი. თურქი გადასახადების გადამხდელის ხარჯზე არსებული ფონდი ხელს უწყობს იმას, რომ ლიტერატურის მოყვარულმა საქართველოში წიგნი წაიკითხოს.
თქვენი გამომცემლობა საავტორო უფლებებს ყოველთვის იცავს. არსებობს გამომცემლობები, რომლებიც ასე არ იქცევიან?
ნელ-ნელა ხვდებიან, რომ ეს ძალიან მნიშვნელოვანია. იმიტომ, რომ საბოლოო ჯამში, ამას, ისევე როგორც ბევრ სხვა რამეს, ეკონომიკური დაინტერესება განაპირობებს. თუ გამომცემელმა იცის, რომ მისთვის ეკონომიკურად მომგებიანია ცივილიზებული ურთიერთობები, გადავა ასეთი სახის ურთიერთობებზე, თუ იცის, რომ ყაჩაღობა უფრო მომგებიანია, მაშინ იყაჩაღებს. თუ გაუვა, იყაჩაღებს, თუ არ გაუვა, მაშინ არა. როგორც ცხოვრებაში. მაგალითად, მანქანების ქურდობა თუკი დაუსჯელი რჩება, იზრდება და თუ დასჯადია, მცირდება. დაახლოებით ასეა.
რეალურად, მცირე ტირაჟის პირობებში, საავტორო უფლებების გადასახადი მაინცდამაინც ძვირი არ ჯდება, შეიძლება ეს შემაფერხებელი ფაქტორი იყოს წიგნის გამოსაცემად?
არა. სხვა ხარჯები გაცილებით მეტია, მაგალითად, თარგმანის და ბეჭდვის. შემაფერხებელი ფაქტორი ეგ კი არა, უცოდინრობაა. ძალიან ბევრმა საერთოდ არ იცის, რას ნიშნავს საავტორო უფლების დაცვა. დაახლოებით იგივეა, სტუმრად იყო ვინმესთან და არ იცოდე, რომ სხვისი ნივთის აღება არ შეიძლება. შეიძლება ვიღაცისთვის ეს ჩვეულებრივი იყოს. პრობლემა სინამდვილეში უცოდინრობაა და არა ბოროტება. წინასწარგანზრახული კი არაა, რომ მე ვაშავებ. ცხადია, არცოდნა არცოდვააო, ვერ იტყვი, მაგრამ მაინც დანაშაულია. არ პასუხისმგებლობისგან ათავისუფლებს, თუმცა, მესმის ასე რატომაც ხდება.
ასეთ დროს გამომცემლობებს შორის ურთიერთობა როგორია?
ძალიან მარტივი უნდა იყოს წესით. თუ ჩვენ რამეს ვყიდულობთ, იმას, როგორც წესი, ვეღარავინ იყიდის, ექსკლუზიურია ხოლმე ეს ხელშეკრულებები. შესაბამისად, მე თუ მინდა რაღაცის ყიდვა, მივმართე რომელიმე უცხოურ გამომცემლობას და მან მითხრა, იცი, გამომცემლობა იქსს უფლებები უკვე მივყიდეთ, ჩვენ იმწამსვე გავჩერდებით, ცხადია. მაგალითად, ”ჯადოსნური მთის” გამოცემა რომ მოუნდეს ვინმეს, ვერ გამოსცემს, იმიტომ, რომ ჩვენ გვაქვს უფლება, ისევე, როგორც ჰესეს ”ტრამალის მგელს” ან კნუტ ჰამსუნის ”მისტერიებს”.
და საბჭოთა თარგმანი?
ძველი თარგმანი არსებობს, მაგრამ ახალი გამოცემის საშუალება არავის ექნება ჩვენს გარდა. ძველი თარგმანების რეპრინტი აღარასდროს გამოვა, სანამ 70 წელი არ გავა ავტორის გარდაცვალებიდან.
როგორია მთარგმნელის ანაზღაურება და შეიძლება თუ არა მხოლოდ ამ საქმიანობით ადამიანმა დღეს თავი ირჩინოს?
თუ პროფესიონალი მთარგმნელია, თავისუფლად იცხოვრებს ამ საქმით. თუ ადამიანი დღეში ათ გვერდს თარგმნის და გვერდში ხუთ დოლარს იღებს, მაშინ იცხოვრებს? რა თქმა უნდა იცხოვრებს. მე ვიცი მთარგმნელები, ვისაც დღეში ათ გვერდზე მეტის თარგმნა შეუძლიათ. შეიძლება იყოს რთული ნაწარმოები, რომლის დასრულებაც მალე შეუძლებელია. 30 წელია, რაც ქართველი მთარგმნელი გოეთეს ”ფაუსტს” თარგმნის, რომელსაც ჩვენ გამოვცემთ. რა ფასი უნდა დაადო? რა შეიძლება ღირდეს რაღაც, რასაც 30 წელი აკეთებ? მას ხომ ფასი არ აქვს. მსოფლიოში ყველაზე მაღალი ჰონორარი, გვერდში 40 ევროც რომ მისცე. თარგმანი ისეთი რამეა, ცალსახად ვერ იტყვი, ბევრია თუ ცოტა. გააჩნია წიგნს. თუ ადვილი სათარგმნია და ბევრს თარგმნის, ხომ კარგი. მაგრამ არის ლიტერატურა, რომლის თარგმანშიც რაც არ უნდა გადაუხადო, მაინც ცოტა გამოვა საბოლოო ჯამში. იმიტომ, რომ ფისოქოლიურად ძალიან მნიშვნელოვანია მთარგმნელის შრომა.
მთარგმნელების რაოდენობას თუ უჩივით?
ჩვენი პრობლემა სწორედ ისაა, რომ მთარგმნელები არიან ძალიან ცოტანი და ისინი მხოლოდ დიდი ენებიდან გვყავს. თან ყველა დიდი ენიდანაც არა. მაგალითად, ესპანურიდან თარგმნა პრობლემაა. ჰოლანდიურზე და ასეთ ენებზე არ ვლაპარაკობ. იაპონურიდან ხომ საერთოდ. ჩინურიდან მთარგმნელი რომ არ გეყოლება და იაპონურიდან, რაზეა ლაპარაკი? იაპონურიდან ქართულად თარგმნილი პროზა მე არ მინახავს, არც არასდროს გამიგია. ეს უბრალოდ სირცხვილია.
აკუტაგავას თარგმანი?
რუსულიდანაა თარგმნილი. შვედური, ნორვეგიული, დანიური, ისლანდიური ლიტერატურა, თუნდაც იტალიური, ესპანური – ეს ყველაფერი საბჭოთა დროს რუსულიდან ითარგმნებოდა. დღეს სიტუაციის გაუმჯობესების ერთ-ერთი ფაქტორი ისიც არის, რომ გამოჩნდნენ ადამიანები, რომლებსაც შეუძლიათ ნორვეგიულიდან თარგმნა, შვედურიდანაც კი.

© netgazeti.ge

თეონა დოლენჯაშვილი

გიორგი ლობჟანიძე – პოეზიის თავშესაფარი პიროვნებად შემდგარი ადამიანების გულებშია.

– გიორგი, ის ადამიანი ხარ, რომელიც ადრეულ ასაკში გაიცნო მკითხველმა თავისი ძალიან საინტერესო ლექსებით. ვუნდერკინდი ბავშვების ბედი, საერთოდ რთულია. შენ თავად როგორ შეაფასებდი იმ პერიოდს და შემდგომ შემოქმედებით ეტაპებს?
– მართალი ხარ, ნაადრევად მოსული წარმატება შესაძლოა დამღუპველი აღმოჩნდეს ბავშვისათვის, რომელიც რაღაც ნიჭით, ვთქვათ, ლიტერატურული უნარითაა დაჯილდოებული. მით უფრო, იმხანად, როცა ჩემი ლექსები დაიბეჭდა, ამ ყველაფერს ისეთი არაჯანსაღი აჟიოტაჟი მოჰყვა, იმდენი წერილი მივიღე საქათველოს სხვადასხვა კუთხიდან და დღევანდელ ჟარგონზე რომ ვთქვათ, ისე “მაფანატებდა” უამრავი ჩემი თანატოლი, რომ კიდევ კარგი, ვითარებას სერიოზულად არ აღვიქვამდი, თორემ უსათუოდ ფიზიკურად დავიღუპებოდი. დღემდე ძალიან მადლობელი ვარ პაატა ნაცვლიშვილისა, ვინც დამინახა, გამომარჩია და მაშინდელ “ახალგაზრდა კომუნისტში” მთელი გვერდი ლექსებიც დამიბეჭდა. პაატა მაშინ მე თვითონ მოვძებნე, ჩემი თავიცა და ლექსებიც თავს თვითონ მოვახვიე და რაღაც ეტაპზე იმ პუბლიკაციების გამო ძალიანაც ბედნიერი ვიყავი. თუმცა, დღეს რომ ახლიდან ვიწყებდე ცხოვებას, იმავეს არავითარ შემთხვევაში აღარ ჩავიდენდი. 13 წლისა ლექსებს აღარაფრით აღარ დავბეჭდავდი, რადგან ამ პუბლიკაციის მერე რაც დაიწყო, იმის გაძლება დღესაც ძალიან გამიჭირდებოდა და მაშინ ხომ თითქმის მთელი ჩემი სულიერი ძალები ამ უაზრო ვითარებასთან გამკლავებას შეეწირა. ერთი მხრივ, როგორც გითხარით, მომდიოდა უამრავი წერილი. ამ წერილების უკან რეალური ადამიანები იდგნენ, თავიანთი გასაჭირითა და პრობლემებით: მწერდნენ ციხიდან, ფსიქიატრიული საავადმყოფოდან, საბავშვო სახლებიდან, მთხოვდნენ რჩევას, ფიზიკურ თუ მორალურ თანადგომას. რახან ჩემი ასაკისათვის შეუფერებლად ჭკვიანურ ლექსებს ვწერდი, ყველამ რატომღაც ყოვლისშემძლედ წარმომიდგინა. მე კი ჩემი გამჭირვებოდა. შინაგანად ისედაც ძალიან დაუცველი ვიყავი და ამას ცოტა ხანში თან უდიდესი ტრაგედიაც დაერთო, რაც კი შეიძლება ცამეტი წლის ბიჭს დაემართოს: ერთი წლის განმავლობაში ჯერ მამა გარდამეცვალა და მერე დედა. დავრჩი მარტო და უცებ მივხვდი, რომ ამ სიმარტოვეში მხოლოდ პოეზია თუ გადამარჩენდა. ახლა ეგებ პათეტიკურად გეჩვენებათ, რასაც ვამბობ, მაგრამ მაშინ პათეტიკისთვის ნამდვილად არ მცხელოდა. თანაც პოეზიაში, მაშინ ყველაფერს ვგულისხმობდი, რაც კი სიფაქიზეს, შინაგან სინამდვილეს უკავშირდებოდა. იმხანად ჩემი ლიტერატურისადმი დამოკიდებულება ლამის სარწმუნოებრივ ფანატიზმს გაუტოლდა. ეს – ჩემში რაც ხდებოდა. გარედან კი უამრავი რამ მეჭრებოდა: სასკოლო და სარაიონო ღონისძიებები, რომლებზე ლექსით გამოსვლაც ხშირად მიხდებოდა. იმდენად მორიდებული ვიყავი, რომ უარს ვერავის ვეუბნებოდი და ამიტომ ძალიან ბევრ ასეთ ღონისძიებაში მიმიღია მონაწილეობა. თუმცა, ალბათ, ერთი მხრივ, კარგია, რომ ეს ეტაპი ბავშვობაშივე გავიარე. იმიტომ, რომ დღეს უკვე საკუთარი თავისა და შემოქმედების ასეთი იაფფასიანი პრეზენტირების სურვილი ვეღარაფრით ამიყოლიებს. მე ვიცი, რა ფუყეა ხმამაღლა წაკითხული ლექსისათვის დაკრული ტაში, რა უცებ მოდის ასეთი წარმატება და სამაგიეროდ, რამდენი უნდა იშრომო ნამდვილად ფასეული წარმატებისათვის. ღმერთმა დამიფარა, რომ ბავშვობაში მოსულმა პოპულარობამ ხანძარივით არ გადამიარა და ჩემს ადგილას შავად გადღაბნილი ლაქა არ დატოვა.

– მართლაც ასეთია ქართველი მკითხველი? თუ ეს მხოლოდ იმ წლებში იყო ასეთი აქტიური?. საერთოდ როგორია ის? უფრო კომპეტენტური… თუ ფეხის ხმას აყოლილი?
– ძალიან გამიჭირდება ქართველ მკითხველზე ასე ზოგადად ლაპარაკი. ცხადია, ბევრი რამ შეიცვალა. იმ წლებში ვფიქრობ, ხალხი უფრო სერიოზულად კითხულობდა და სააზროვნო სივრცეც უფრო არსებობდა. საერთოდ, ტოტალიტარული სისტემების ერთ-ერთი დამახასიათებელი ნიშანი, როგორც ჩანს, წიგნის კითხვის მოთხოვნილება და სიყვარულია. მაშინ ლამის ერთადერთი სარკმელი, სულიერი ცხოვრებისაკენ გამოღებული, წიგნი და ლიტერატურა იყო. მეორე საკითხია: მაშინაც ბევრს შეეძლო თუ არა, დამოუკიდებლად გაეკეთებია დასკვნა წაკითხულის შესახებ. ამ გადასახედიდან რომ ვაფასებ, საქართველოში მუდმივად ასე ხდებოდა: ვიღაცას ამოიჩემებდნენ და ყველას ის ამოჩემებული პოეტი თუ მწერალი უყვარდა. მის გვერდით კი ძალზე ნიჭიერი და შეიძლება ასგზის უკეთესი მწერლები შეუმჩნევლები და დაუფასებელნი რჩებოდნენ. არსებითად, კაცმა არ იცის, იმ “შემჩნეულსაც” რაში სჭირდებოდა ასეთი დაფასება: საყოველთაო სიყვარული, რომელსაც ფესვი არცოდნაში, წამხედურობასა და სნობიზმში გაედგა. უბრალოდ, მაშინ საქმეს ის შველოდა, რომ შემფასებლები, ვის სიტყვასაც ხალხი ენდობოდა და ანგარიშს უწევდა, მართლაც გემოვნებიანნი და თავისი საქმის მცოდნე ლიტერატორები იყვნენ, რომელთაც მთელი მსოფლიოს სამწერლობო პროცესები ხელისგულზე ედოთ და, შესაბამისად, არც სიახლის შემჩნევა, გაანალიზება და სხვებისათვის ჩვენება უჭირდათ. მაგალითად, მაშინ ასეთი გზამკვლევები, მაღალი ლიტერატურული მოდის კანონმდებლები, ვთქვათ, აკაკი ბაქრაძე ანდა გურამ ასათიანი ბრძანდებოდნენ. შედარებით უმცროსი თაობიდანაც თეიმურაზ დოიაშვილი და ლევან ბრეგაძე. ეს ისე, მაგალითისათვის, უცებ ვინც გამახსენდა. ახლა კი მონასტერი აირია. ლიტერატრულ ანალიზს, ნაწარმოების ავ-კარგზე მსჯელობას, რაც ისედაც იშვიათად შეგხვდებოდათ, ბოლო ხანს თითქმის მთლიანად ჩაენაცვლა პიარი. და მკითხველიც, თვალსა და ხელს შუა მაყურებლად რომ გარდაიქმნა, იმ მწერალს იწონებს, ვისაც ტელევზორში უფრო ხშირად ხედავს და წიგნის წაკითხვა სულაც აღარ არის საჭირო, რაკიღა ტელევზორში ხედავს, ესე იგი, კარგი მწერალია…

– პოეტი გიორგი ლობჟანიძე და მთარგმნელი გიორგი ლობჟანიძე. როგორ ცხოვრობს ეს ორი ადამიანი ერთად და როგორ ახერხებ ამ ორი რთული საქმის შეთავსებას..
– ძალიან ძნელია ამ ორი ადამიანის თანარსებობა და მათ შორის ისეთი სიღრმისეული კონფლიქტია, როგორიც შეიძლება მხოლოდ სიამის ტყუპებს შორის ჩამოვარდეს. თარგმნა თავიდან შემოქმედებითი კრიზისის პერიოდში დავიწყე, როცა საკუთარს ვეღარაფერს ვწერდი და ვიფიქრე, თარგმანი დამეხმარება, “ფორმიდან სულ რომ არ ამოვვარდე-მეთქი.” მერე ამ საქმემ ისე გამიტაცა, რომ რაღაც მომენტში სულერთი გახდა, ჩემს სათქმელს რა ფორმით ვიტყოდი: თარგმანის თუ ორიგინალური შემოქმედების მეშვეობით. ხშირად სათარგმნი მასალა და ავტორი, რომელსაც სამუშაოდ ვირჩევ, მხოლოდ საბაბია საკუთარი დამოკიდებულებებისა და ნააზრევის გადმოსაცემად. თუმცა არ მინდა, ვინმემ არასწორად გამიგოს: ეს იმას როდი ნიშნავს, რომ ჩემეულს ვწერ და თარგმანად ვასაღებ. პირიქით, რასაც დღემდე სხვებთანაც ვერ ვეგუები, დედანთან არაპატიოსანი დამოკიდებულებაა. აქ ტრივიალურ შეცდომებს არ ვგულისხმობ, რაც ყველას ემართება. მე მძაგს ვითარება, როცა მთარგმნელი გატყუებს, რომ რასაც წერს, დედანში სიტყვა სიტყვით ამოიკითხა. და რაც მთავარია, ამ ტყუილს კანით ვგრძნობ. იმ ენებიდან, ვთქვათ, ჩინურიდან თარგმნილი ნაწერების შემთხვევაშიც კი, ორი ღერი სიტყვაც რომ არ მესმის. თარგმანი საერთოდ ადამიანის პატიოსნების ხარისხს საუკეთესოდ ააშკარავებს. მოგეხსენებათ, ისეთი ენებიდან ვთარგმნი, საქართველში კი არა, მსოფლიოშიც რომ ბევრმა არ იცის. შესაბამისად, შემეძლო ამ მართლაც დიდებული პოეტების განწყობილებები ხელაღებით გადმომეტანა და საკუთარ შემოქმედებით ძიებებად გამესაღებინა, მაგრამ ასეთი რამ ფიქრადაც კი არასდროს გამივლია. ეს ხომ იმაზე საშინელი ქურდობაა, ვიდრე რაღაც ნივთების მოპარვა. არადა, ჩემ ირგვლივ იმდენი მოკალმე დაემსგავსა საეჭვოდ უცხოელ პოეტებს, რომ ბევრი მათგანი თავისივე თარგმანის ნაბიჭვარი გეგონება.
წინასწარ ვიცი, ბოლო წინადადება რა აურზაურსაც გამოიწვევს, ამიტომ შემეძლო დამეკონკრეტებია, ამ სიტყვებში რომელი პოეტი არ იგულისხმება, თუმცა არ ღირს. აქ არაიმდენად რომელიმე კონკრეტული ადრესატი, არამედ ზოგადი ტენდენციაა მნიშვნელოვანი, ამიტომაც ჩემი ძვირფსი კოლეგები მაინცდამაინც ნათქვამში საკუთარი თავის აღმოჩენას ნუ დაიწყებენ.
ჩემთან დაკავშირებით კი შემიძლია გითხრათ, რომ მე პირიქით მიმივიდა: ყველაფერი, რაც შემეძლო თვითონ დამეწერა, ქართლური ახირებით, ნებითა თუ შემოქმედებითი ბედისწერის ძალით, თარგმანებს მივეცი. ვერ აგიხსნით, რა გრძნობაა, როცა, ვთქვათ, რომელიმე იუზერი ზოგჯერ შენ მიერ თარგმნილ მასალას დაიმოწმებს და იქვე კეკლუცად დასძენს: “როგორც ფორუყი ამბობს”, ან: “რა კარგად თქვა ესა და ეს ხალილ ჯიბრანმაო”. ხოლო მთარგმნელის მითითება ავიწყდება კი არა და, უბრალოდ, აუცილებლადაც არ თვლის.
ერთი სიტყვით, მგონი, ჩემი პასუხიდან ის მაინც არის ცხადი, რომ მთარგმნელსა და პოეტ გიორგი ლობჟანიძეებს თუ ლობჟანიძე გიორგიებს ერთმანეთთან ძალიან რთული, წინააღმდეგობრივი, ვნებიანი შეყვარებულებივით ეჭვიანი ურთიერთობები აკავშირებთ.

– აღმოსავლეთი – პოეტისთვის მას ალბათ განსაკუთრებული ხიბლი აქვს. მახსოვს, ერთგან წერდი, რომ იქ საუბრის დროსაც საოცრად პოეტურები არიანო. ჩვენს საუკუნეში რამდენად ბუნებრივია ეს და კიდევ დიდხანს შეეძლება აღმოსავლეთს ამ ერთგვარი რომანტიზმის შენარჩუნება?..
– აღმოსავლეთი ჩემთვის, სამწუხაროდ, დიდი ხანია გაძარცვულია იმ რომანტიზმისაგან, რაც შორიდან მაცქერალ ადამიანს იქ ეჩვენება და თავისკენ იზიდავს. თავის დროზე ამ პოეტურობამ, ყოფითმა მისტიციზმმა თუ ყოფის მისტიკურობამ თავის შიგნით ისე ჩამიკირა, როგორც მწერი ქარვის თვალმა.
ირანში რომ ჩავედი, ჩემი ერთ-ერთი პირველი გაოცება ცის სიახლოვემ გამოიწვია. იქაურ უდაბნოში ცა საოცარი ფერისაა და საოცრად დაბლაა. ისეთი გრძნობა გაქვს, რომ მოინდომო, ხელითაც შესწვდები. ან კიდევ ერთი ნაბიჯი და მიწიერ ზღურბლს თავისუფლად გადააბიჯებ. აღმოსავლეთი სწორედ ამ ერთი ნაბიჯის კიდეზე ცახცახებს: ცახცახის აქეთ რეალურია, იქით – ირეალური. ეგვიპტეში ექსკურსიაზე წაგვიყვანეს კაიროდან შარმ ელ-შეიხში, გზად უდაბნოზე უნდა გაგვევლო. ავტობუსიდან უცებ შუაგულ უდაბნოში გამწვანებულ ბაღს ვკიდეთ თვალი. გაოცებისაგან ყველანი ფანჯრის მინებს ავეკარით, არაბი გამყოლი კი შორიდან გვაკვირდებოდა და იღიმოდა. ცოტა ხანში კი აგვიხსნა, რომ თურმე იქ არავითარი ბაღი არ ყოფილა და მირაჟი დაგვინახავს. მეცნიერულად როგორც არ უნდა აიხსნას ეს მოვლენა, ამის შემდეგ ვეღარავინ დამაჯერებს, რომ ის ქვეყანა არ არსებობს და სადღაც, ხელის გაწვდენაზე არ არის. უბრალოდ ჩვენ ვერ ვხედავთ, რადგან მხედველობა რამდენიმე განზომილების პროეცირებაზე გვაქვს მომართული.
ეს რელიგიური ადამიანის განცდები იყო. მალე კი თანამედროვე კაცის ჩვეული სკეფსისი მომეძალა და გავიფიქრე: ვინ იცის, ეგებ ეს ქვეყანაც ისევე არ არსებობს, როგორც ის მირაჟი, ავტობუსიდან რომ დავინახეთ. არსებითად ხომ ამ ქვეყანასაც ზუსტად ასე ვხედავთ: წამიერად, თითქოს გაქანებული ავტობუსის ფანჯრიდან მოვკარით თვალი.

– ვიმ ვენდერსმა თქვა კინო ევროპაში დაიბადა და ირანში განაგრძობს სიცოცხლესო (ამ შემთხვევაში ირანელ რეჟისორს და პოეტს აბას ქიაროსთამს გულისხმობდა) პოეზიის თავშესაფარიც უფრო იქით ხომ არ გეგულება?
– ამ შეკითხვის პასუხიც ვგონებ, ზემოთქმულს ბუნებრივად გააგრძელებს. აღმოსავლური კინემატოგრაფის არნახული წარმატება სწორედ ხედვის, როგორც სამყაროს ფილოსოფიურ-პოეტური აღქმის თავისებურებებს უკავშირდება. ამ შემთხვევაშიც აღმოსავლეთმა დასავლური ტექნოკრატიული ცივილიზაციის პროდუქტი – კინოკამერა მარჯვედ გამოიყენა თავისი ბუნებრივი, ღვთით ბოძებული ნიჭის – ხედვის დასაფიქსირებლად. აღმოსავლურმა აზროვნებამ კინოკამერას იმედნად მინიმალური ფუნქცია მიანიჭა, რომ მისი არსებობა ზედმეტი და ზოგჯერ აუტანელიც კი გახადა. ამდენად, ჩემთვის იგივე აბას ქიაროსთამი უპირველსად პოეტია და მერე რეჟისორი. რაც შეეხება “პოეზიის თავშესაფარს”, მე ის კარგა ხანია მიწიერ განზომილებებში აღარ მეგულება, რადგან ერთი დიდი მოაზროვნის სიტყვებით რომ ვთქვათ, “დღეს აღარც დასავლეთია დასავლეთი და არც აღმოსავლეთი აღმოსავლეთი.” პოეზიის თავშესაფარი პიროვნებად შემდგარი ადამიანების გულებშია. ასეთები კი, სამწუხაროდ, უკვე მაშრიყშიც და მაღრიბშიც ძალიან ცოტანი არიან.

– ყურანი – მისი თარგმნის გადაწყვეტილება უკვე გმირობა იყო. როგორ მიიღე ეს გადაწყვეტილება, რამდენად რთული იყო მუშაობის პროცესი და რა მოგიტანა ამ წიგნმა წარმატებასთან ერთად.
– თარგმნის გადაწყვეტილება არ ვიცი, რამდენად გმირული იყო, რადგან პრაქტიკულად, ეს ყველაფერი თავიდან ჩემთვის, საკუთარი ინტერესების დასაკმაყოფილებლად წამოვიწყე. აი, გამოქვეყნებას რაც შეეხება, ამ შემთხვევაში კი მართლაც შემიძლია მივიღო თქვენი კომპლიმენტი.
თარგმანის გადაწყვეტილება, სპონტანურად, შეიძლება ითქვას, გაუცნობიერებლადაც კი მივიღე. მესამე კურსზე ქალბატონი თინა მარგველაშვილი გვიკითხვდა სპეცკურსს “ყურანის არაბული” და იმედნად მივიხიბლე მუსლიმთა საღვთო წიგნის სტილური და მხატვრული თავისებურებებით, რომ თამაშ-თამაშით მისი ქართულად თარგმნა წამოვიწყე. მაშინ ნამდვილად ვერ ვიფიქრებდი, რომ ეს ბავშვური გატაცება ჩემი ცხოვრების უმთავრესი საქმე გახდებოდა და ამდენ წელიწადს მიმიჯაჭვავდა.
მუშაობის პროცესი ურთულესიც იყო და ძალიან დაძაბულიც. სირთულეს სხვადასხვა ეტაპზე სხვადასხვა რამ განაპირობებდა, მაგრამ მე ვფიქრობ, ყველაზე რთული მაინც სტილური ადეკვატის მოძებნა გახლდათ, იმ მხატვრული საშუალებების მოძიება, რამაც ქართული თარგმანის სტილისტიკა განსაზღვრა.
სულიერ პლანში ყურანის თარგმანის დასრულება მართლაც იყო ძალიან დიდი წარმატება, რომელმაც უდიდესი სიხარული და შვება მომიტანა, მაგრამ თავს იმდენად დიდი შური, ბოღმა და ისეთი აგრესიული ფორმით გამჟღავნებული ბოროტებაც დამატეხა, რომ თვით უახლოესი ადამიანებიც კი სულ სხვანაირად წარმომიჩინა და დამანახვა. დაიწყეს ათასგვარი მითქმა-მოთქმა, თარგმანის მერკანტილური და იდეოლოგიური მოტივების ძიება, ტექსტში კირკიტი და იქ შეცდომების, ანდა უნებლიე გადაცდენების აღმოჩენა. მადლობა ღმერთს, იმის ძალა რომ მომცა, ამ ყველაფრისთვის მშვიდად და აუმღვრევლად შემეხედა.
მეშურნეთათვის ერთი პასუხი მაქვს: ჰა, ბურთი და ჰა მოედანი, მიბრძანდნენ და თუ ჩემი თარგმანი არ მოსწონთ, უკეთესი თვითონ გააკეთონ! ხოლო თუ ვინმე ფიქრობს, რომ არც თარგმნისას და არც ურთიერთობისას არაფერი შეეშლება, წიწილები მოგვიანებით, “შემოდგომაზე” დაითვალოს.
ყოველ შემთხვევაში ერთი რამით მაინც მინდა დავამშვიდო ჩემი გაავებული მოშურნენი: მერწმუნეთ, ყურანის თარგმნას მატერიალური თვალსაზრისით არაფერი მოაქვს. ისევ საცოდავ ქოხში ვცხოვრობ, ჭერიდან წვიმა ჩამოგვდის და შინ სამუშაო კუთხეც არ გამაჩნია.

– შენი აზრით, როგორია თანამედროვე ლიტერატურული პროცესები? რა ხდება? ან ხდება კი რამე საერთოდ?
– ძალიან საინტერესო ლიტერატურული პროცესები მიდის ჩვენში და მათი შედეგები ხვალ უფრო მკაფიოდ გამოჩნდება. საერთოდ, მეჩვენება, რომ ქართული ლიტერატურა განახლების თვისებრივად ახალ საფეხურზე გადავიდა. გამოჩნდა ბევრი ახალგაზრდა ნიჭიერი მწერალი, გამოიკვეთა უამრავი ღირებული პოზიცია. ხვალ კიდევ უფრო საინტერესო ვითარება გველის, რადგან უცხო ენებთან და კულტურებთან სიღრმისეულმა ზიარებამ ჩვენს თანამედროვე მწერლებს საკუთარი შემოქმედებისა და მსოფლიო ლიტერატურული პროდუქციის შედარების საშუალება უნდა მისცეს და ეს უეჭველად საბოლოო შედეგზეც დადებითად აისახება. ბუნებით ოპტიმისტი ადამიანი ვარ და პერსპექტივასაც შეიძლება ასე ამიტომაც ვხედავ. არსებობს სხვა აზრიც. ზოგს რომ ჰკითხო, თანამედროვე ქართული ლიტერატურა დეგრადაციისაკენ წავიდა. ახალი არაფერია და რაც იწერება, იმას ძველი ანუ წინა საუკუნის 70-იანი წლებში დაწერლი გაცილებით სჯობია. მაშინ უამრავი კარგი მწერალი ქმნიდა მაღალ ფასეულობას. ყველა მათგანს თავისი განუმეორებელი სტილი და თხრობის ორიგინალური მანერა ჰქონდა, დღეს კი ჰა და ჰა, ერთი აკა მორჩილაძეა და ისიც წინა თაობის კოლეგების წარმატებებს დიდად ჩამორჩება.
ასეთ აზრზე მდგარმა ადამიანმა, თავს დავდებ, არათუ ღრმად არ იცის დღევანდელი მწერლობა, არამედ მიმდინარე ლიტერატურულ პროცესებში საერთოდ ვერ ერკვევა. ჯერ ერთი, ის წინა თაობის მწერლები, ვიზეც ასე ხელაღებით ოპერირებენ, უმრავლეს შემთხვევაში დღესაც აქტიურად შრომობენ. გარდა ამისა, ახალგაზრდა მწერლებშიც შემიძლია რამდენიმე ისეთის უცებ დასახელება, რომელთა ასაკშიც წინა თაობის მწერლების ნამუშევარი მათ მოთხრობებთან შედარებით ძალზე უფერულად გამოჩნდება. სწორად გამიგეთ, ამით თაობებს კი არ ვაპირისპირებ; უბრალოდ, შეუძლებელია,Lღვინოზე და მაჭარზე ერთნაირად იმსჯელო. გარდა ამისა, რაც სამსჯელოა, იმაზე ხმას არავინ ამოიღებს. მაგალითად, შარშან ნაირა გელაშვილის ორი ერთმანეთზე უკეთესი რომანი გამოვიდა. მათ შორის ერთ-ერთი წიგნი – “პირველი ორი წრე და ყველა სხვა” – საქართველოს უკანასკნელი პერიოდის ისტორიას თავისებურად აჯამებს. სხვა ქვეყნებში ეს მკითხველისა და სალიტერატურო კრიტიკის ცხოველ ინტერესს გამოიწვევდა. აქ კი, ერთი-ორი ადამიანის გარდა, ხმაც არავის ამოუღია.

– საგამომცემლო პრობლემებზე რას იტყვი? რატომ არის ასე რთული პოეზიის გამოცემა? თუკი ეს საქმე ასეთი კომერციულად წამგებიანია, გამოდის რომ პოეზიის მკითხველი დღეს საერთოდ აღარ გვყავს?
– დავიწყოთ იქიდან, რომ ნამდვილი პოეზიის მკითხველი ყოველთვის და ყველგან, მათ შორის საქართველოშც, ძალიან ცოტა იყო. გარითმული სადღეგრძელოები, რაც ჩვენს ქვეყანაში იწერებოდა და ფასდებოდა, ძირითადად, უბნის, ქალაქისა და სოფლის კოლორიტებს ქეიფისა და სუფრისათვის ლაზათის მისაცემად სჭირდებოდათ, რომ დედმამიშვილების, მშობლების, ნაცნობ-მეგობრებისა და განსაკუთრებით, სამშობლოს სადღეგრძელოები ლექსად დაელიათ. ამიტომ, პოეზიის მკითხველი პრაქტიკულად, დიდი ანგარიშით ჩვენს ქვეყანაში არც არასდროს ყოფილა. კაცმა რომ თქვას, ალბათ ახლაც სამასი კაცი თუ მოიძებნება, ვისაც ლექსის მიმართ პროფესიული თუ ადამიანური ცნობისწადილი ამოძრავებს. ამიტომ, ცხადია, რომ პოეზიის გამოცემა წამგებიანი იქნება. სამას კაცზე ბიზნესს ვერ გაითვლი და ააწყობ. დღევანდელი გამომცემლები კი საქმესა და მოვლენებს სირაჯხანის დახლში მდგარი მიკიტნებივით აფასებენ. მაგალითად, ჩემი აზრით, დღევანდელ საქართველოში ელა გოჩაიშვილის მსგავსი პოეტი, საერთოდ თუა, ძალიან ცოტაა. ორი წელია, ლექსების ერთი მომცრო კრებულის გამოცემა უნდა, რომელსაც მე პირადად დავატარებ გამომცემლობიდან გამომცემლობაში და ყველა, მათ შორის “მეგობარი გამომცემლებიც” თავაზიან უარს მეუბნებიან.. თავაზიანსაც იმიტომ, რომ მეგობრები არიან, თორემ სხვა შემთხვევაში ჭიტლაყითაც გამომისტუმრებდნენ.
ამ ცოტა ხნის წინათ ჩემი ლექსების გამოცემა მოვინდომე და ერთ-ერთ მოდურ გამომცემლობას მივაკითხე. გამომცემლობის ხელმძღვანელ ქალბატონს ტუჩის აბზუებაზე ეტყობოდა, რომ ჩემი სახელი და გვარი ბევრს არაფერს ეუბნებოდა და ერთი სული ჰქონდა, თავიდან მოვეშორებინე. მითხრა: ჩვენთან პოეზიის ავკარგს კომისია აფასებს და მხოლოდ ამ კომისიის ვიზირების შემდეგ ვიღებთ ლექსების დაბეჭდვის გადაწყვეტილებას, მაგრამ თუნდაც თქვენი ლექსების საკითხი დადებითად გადაწყდეს, ორი წლის საგამომცემლო ლიმიტი წინასწარა გვაქვს შევსებული და კაი დიდი ხნით დაცდა მოგვიწევსო. ხომ იყო ღირსი, მეთქვა, გავკარი შენს კომისიას-მეთქი, მაგრამ იქვე უბრალოდ საკონტროლო კითხვა შევაგებე, თარგმანებს თუ ბეჭდავთ-მეთქი. თვალები წარმტაცად ამიფახურა და შეკითხვაზე შეკითხვით მომიგო: და რა ენიდან თარგმნით? ასეთ შემთხვევებში დიპლომატიური მუშაობის გამოცდილება მშველის ხოლმე და გამომცემელს ზრდილობიანად დავემშვიდობე.

– წინა შეკითხვით ნაწილობრივ ამ შეკითხვასაც გაეცი პასუხი. მაგრამ მინდა ერთი სატელევიზიო გადაცემა გავიხსენო, სადაც დაისვა ასეთი კითხვა, თუ რატომ არსებობს სოციალური სტატუსი გამომცემელი და არ არსებობს სოციალური სტატუსი მწერალი? საერთოდ როგორ შეაფასებ არსებულ ვითარებას, და ჩვენს, ანუ შენი და შენი კოლეგების საზოგადოებრივ და შემოქმედებით გარემოს.
– იმის გამო, რომ დღევანდელ საქართველოში არც გამომცემლისა და მითუმეტეს, არც მწერლის შრომას არავინ აფასებს, არც სტატუსი გამომცემელი არსებობს და მითუმეტეს, არც სტატუსი მწერალი. თუ მაინცდამაინც, შეიძლება არსებობდეს სტატუსი ბაკურ სულაკაური და სტატუსი ქეთევან კიღურაძე, მაგრამ მათი მაგალითით ზოგადად გამომცემლის მდგომარეობაზე ვერ ვილაპარაკებთ.
მწერლებს ხომ საერთოდ სათვალავშიც არავინ აგდებს და კაცმა რომ თქვას, ღირსებიც არიან…

– ვიცი, რომ აბას ქიაროსთამის პოეტური კრებულის “ქარის მხარდამხარ”
თარგმანზე მუშაობდი? როდის გამოვა ეს წიგნი? კიდევ რას უნდა ველოდოთ გიორგი ლობჟანიძისგან.
– ქიაროსთამის წიგნი გამოვიდა, მაგრამ ისეთი ტრავმირებული ვარ ამ გამოცემის გამო, რომ წიგნისაკენ გახედვაც არ მინდა და ვაპირებ ვუჩივლო გამომცემელს, რომელმაც ასეთ მდგომარეობაში ჩამაყენა. ჯერ დეტალებზე არ ვილაპარაკებ. უბრალოდ მინდა: ყველა გამომცემლისათვის მაგალითი იყოს ის, რასაც ქიაროსთამის წიგნის გამო დავატრიალებ. რათა მომავალში ვეღარავინ ვეღარ გაბედოს ასე უდიერად მოეპყრას მწერლისა და მთარგმნელის შრომას იმიტომ, რომ არსებობს საავტორო უფლებები და ყველა ვალდებულია, დაიცვას და პატივი სცეს ამ უფლებებს.
რაც შეეხება შემოქმედებით სიახლეეებს. ცოტა ხნის წინათ დავამთავრე XIII საუკუნის დიდი სპარსელი პეოტის საადი შირაზელის გენიალური “გოლესტანის” პირველი სრული ქართული ტარგმანი, რომლის გამოცემაც, ჩემი სხვა მნიშვნელოვანი წიგნების მსგავსად ისევ ევროპულმა ფონდმა “ჰორიზონტმა” დააფინანსა და წლის ბოლომდე დასტამბავს “კავკასიური სახლი”.

© “Weekend”

პი­ტერ აკ­რო­ი­დი – სა­ხელ­გან­თ­ქ­მუ­ლი ინგ­ლი­სე­ლი მწე­რა­ლი, ავ­ტო­რი წიგ­ნე­ბი­სა, “გო­ლე­მი ლა­იმ­ჰა­უ­სი­დან” (“ელ­ი­ზა­ბეტ კრის პრო­ცე­სი”), “ოს­კარ უაილ­დის დღი­უ­რე­ბი”, “დოქ­ტორ დის სახ­ლი”, “ლონდონი: ბიოგრაფია”; გა­მო­ცე­მუ­ლი აქვს დი­კენ­სის, ტო­მას სტერნზ ელ­ი­ო­ტის, ეზ­რა პა­უნ­დის და სხვა­თა ბი­ოგ­რა­ფი­ე­ბი. ცხოვ­რობს ლონ­დონ­ში.

– თქვე­ნი წიგ­ნე­ბის ერთ-ერ­თი უმ­თავ­რე­სი გმი­რი ლონ­დო­ნია. რას ნიშ­ნავს თქვენ­თ­ვის ეს ქა­ლა­ქი?
– მე აქ და­ვი­ბა­დე და ჩე­მი პირ­ვე­ლი წიგ­ნე­ბიც ლონ­დონ­ში გა­მო­ვი­და. შე­იძ­ლე­ბა ითქ­ვას, ლონ­დო­ნი ჩე­მი წარ­მო­სახ­ვის აკ­ვი­ა­ტე­ბუ­ლი პე­ი­ზა­ჟია. რო­ცა მის ის­ტო­რი­ა­ში ვერ­კ­ვე­ვი, სა­კუ­თარ თავ­საც უკ­ეთ ამ­ო­ვიც­ნობ ხოლ­მე.
– თქვე­ნი აზ­რი ის­ეთ ცნე­ბა­ზე, რო­გო­რიც “ის­ტო­რიაა”?
– ის­ტო­რია ესაა ამბავი, რომ­ლის დახ­მა­რე­ბი­თაც აწმ­ყოს აღვ­წერ. ვცდი­ლობ გა­ვი­გო და ავხ­ს­ნა აწმ­ყო. ჩემს ბევრ წიგ­ნ­ში მოქ­მე­დე­ბა ერთ­დ­რო­უ­ლად ორ დრო­ით პლას­ტ­ში ვი­თარ­დე­ბა. ის­ტო­რი­უ­ლი კონ­ტექ­ს­ტი უბ­რა­ლოდ გვეხ­მა­რე­ბა გა­ვი­გოთ ის, რაც ახ­ლა ხდე­ბა. სა­ერ­თოდ, ვერ ვხე­დავ გან­სა­კუთ­რე­ბულ სხვა­ო­ბას წარ­სულ­სა და აწმ­ყოს შო­რი­საც.
– რო­გო­რია თქვე­ნი პერ­სო­ნა­ლუ­რი “გან­ც­და” წარ­სუ­ლი­სა აწმ­ყო­ში?
– ეს, შე­იძ­ლე­ბა ითქ­ვას, ჩე­მი წიგ­ნე­ბია. რო­ცა ის­ტო­რი­ა­ში ვი­ქე­ქე­ბი, მის გა­თა­მა­შე­ბას ვახ­დენ ხოლ­მე. მის ენ­ა­ზე ვიწყებ ლა­პა­რაკს. ვცდი­ლობ შე­ვიგ­რ­ძ­ნო ის, რა­საც იმ ეპ­ო­ქის ად­ა­მი­ა­ნე­ბი გრძნობ­დ­ნენ და ა.შ. რას გა­ნიც­დი­და ოს­კარ უაილ­დი, რო­ცა პა­რიზ­ში ცხოვ­რობ­და, ან დოქ­ტო­რი დი. უც­ხო ტყავ­ში მოქ­ცე­ვით, წარ­სულს უკ­ეთ აღ­იქ­ვამ, ვიდ­რე უბ­რა­ლოდ მი­სი აღ­წე­რი­სას.
– თქვე­ნი პრი­ო­რი­ტე­ტე­ბი წარ­სულ­ში? გიყ­ვართ თუ არა გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლად რო­მე­ლი­მე ეპ­ო­ქა?
– არა. საყ­ვა­რე­ლი ეპ­ო­ქე­ბი ჩემ­თ­ვის არ არ­სე­ბობს. მე ვწერ­დი ბლე­იკ­ზე, მილ­ტონ­ზე, დი­კენ­ს­ზე, უაილდ­ზე და ტ.ს. ელ­ი­ოტ­ზე. ასე რომ, თა­ვა­დაც ხე­დავთ, რამ­დენ ეპ­ო­ქა­სა ვარ მო­დე­ბუ­ლი. არც ერთს არ ვა­ნი­ჭებ უპ­ი­რა­ტე­სო­ბას – მე პრო­ცე­სი მა­ინ­ტე­რე­სებს, დრო­თა კავ­ში­რი და არა მი­სი ცალ­კე­უ­ლი ფრაგ­მენ­ტე­ბი.
– რო­გო­რია თქვე­ნი ის­ტო­რია?
– და­ვი­ბა­დე ლონ­დო­ნის და­სავ­ლეთ­ში კა­თო­ლი­კურ ოჯ­ახ­ში, დავ­დი­ო­დი კა­თო­ლი­კურ სკო­ლა­ში, და­ვას­რუ­ლე კემ­ბ­რი­ჯი, შემ­დეგ იელი. რის შემ­დე­გაც ვმუ­შა­ობ­დი რე­დაქ­ტო­რად ჟურ­ნალ “The Book Spectator”-ში, შვი­დი წე­ლი. მე­რე რო­მა­ნე­ბის წე­რა და­ვიწყე და დღემ­დე რო­მა­ნე­ბით ვცხოვ­რობ.
– არ გსურთ ლი­ტე­რა­ტუ­რულ კრი­ტი­კა­ში დაბ­რუ­ნე­ბა?
– არც არ­ას­დ­როს მი­მი­ტო­ვე­ბია ეს სა­მუ­შაო – ხში­რად ვწერ ხოლ­მე ლონ­დო­ნის ლი­ტე­რა­ტუ­რუ­ლი გა­მო­ცე­მე­ბი­სათ­ვის, ასე რომ, თქვენს წი­ნა­შე, ჯერ კი­დევ ლი­ტე­რა­ტუ­რუ­ლი ჟურ­ნა­ლის­ტია.
– თქვე­ნი საყ­ვა­რე­ლი წიგ­ნე­ბი?
– არც ერ­თი. და­წე­რის შემ­დეგ, უბ­რა­ლოდ, ვი­ვიწყებ წიგ­ნებს და მორ­ჩა. თუ­კი წარ­მა­ტე­ბა­ზე ვი­სა­უბ­რებთ – დი­დე­ბა “ოს­კარ უაილ­დის დღი­ურ­მა” და ელ­ი­ო­ტის ბი­ოგ­რა­ფი­ამ მო­მი­ტა­ნა.
– რო­გორ მო­ა­ხერ­ხეთ და­გე­წე­რათ ელ­ი­ო­ტის ბი­ოგ­რა­ფია ისე, რომ პო­ე­ტის არც ერ­თი ცი­ტა­ტა არ გა­მო­გი­ყე­ნე­ბი­ათ? მემ­კ­ვიდ­რე­ებ­მა, რო­გორც ვი­ცი, აგ­იკ­რ­ძა­ლეს ცი­ტა­ცია?
– ამ­ა­ში არ­ა­ფე­რია გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი. გარ­წ­მუ­ნებთ. ცუ­დია, რომ წე­რი­ლე­ბის ცი­ტი­რე­ბა არ შე­მეძ­ლო, მაგ­რამ… ბი­ოგ­რა­ფია მე შე­მიკ­ვე­თეს და სა­მუ­შა­ოს დაწყე­ბამ­დე არც ვი­ცო­დი, რა სირ­თუ­ლე­ებს შე­ვე­ჯა­ხე­ბო­დი. რო­ცა აკრ­ძალ­ვის შე­სა­ხებ გა­ვი­გე, ვი­ფიქ­რე უარს ვიტყ­ვი-მეთ­ქი შეკ­ვე­თა­ზე. შემ­დეგ კი პი­რი­ქით, ამ აკრ­ძალ­ვამ ჩემს სა­სი­კე­თოდ იმ­ოქ­მე­და. რად­გან ცი­ტი­რე­ბა შე­უძ­ლე­ბე­ლი იყო, ელ­ი­ო­ტის იმ­ი­ტი­რე­ბა და­ვიწყე – ალ­ბათ, ქვეც­ნო­ბი­ე­რად, მაგ­რამ მა­ინც მის სტილ­ში ვწერ­დი (მის პრო­ზა­სა და წე­რი­ლებს ვგუ­ლის­ხ­მობ). სწო­რედ ეს ხერ­ხი იქ­ცა ჩემს მე­თო­დად, რო­ცა სხვა თე­მებ­ზე მუ­შა­ო­ბას შე­ვუ­დე­ქი.
– არ­ის თუ არა ბი­ოგ­რა­ფი­ა­ში ელ­ი­ო­ტის შე­მოქ­მე­დე­ბის კრი­ტი­კა?
– ინგ­ლი­სურ ლი­ტე­რა­ტუ­რას კემ­ბ­რიჯ­ში ვსწავ­ლობ­დი. ამ­ი­ტო­მაც კლა­სი­კო­სე­ბის შე­სა­ხებ ჩე­მი აზ­რი გა­მაჩ­ნ­და, მაგ­რამ საქ­მე ამ­ა­ში არ გახ­ლავთ, არ­ა­მედ იმ­ა­ში, რომ ეს არც მთლად კრი­ტი­კა გახ­ლ­დათ; უბ­რა­ლოდ ვცდი­ლობ­დი, პრო­პორ­ცი­უ­ლად მო­მერ­გო ერთ­მა­ნე­თის­თ­ვის ცხოვ­რე­ბა და ლი­ტე­რა­ტუ­რა ისე, რომ მათ ერთ­მა­ნე­თი გა­ნე­მარ­ტათ.
– რო­გორ უყ­უ­რებთ ელ­ი­ო­ტი­სა და ოდ­ე­ნის შე­მოქ­მე­დე­ბას?
– ელ­ი­ო­ტი პო­პუ­ლა­რუ­ლი ფი­გუ­რაა ინგ­ლი­სურ კრი­ტი­კა­ში, მას­ზე დღემ­დე წე­რენ წიგ­ნებს. ოდ­ენს, ალ­ბათ, ყვე­ლა­ზე მეტს კითხუ­ლო­ბენ სხვა პო­ე­ტებ­თან შე­და­რე­ბით, მი­სი ხმა, რა უც­ნა­უ­რიც არ უნ­და იყ­ოს, დღემ­დე “ჟღერს”. მაგ­რამ არ­ა­ნა­ირ, გან­სა­კუთ­რე­ბულ, გრძნო­ბე­ბით ამ ავ­ტო­რე­ბის მი­მართ არა ვარ გამ­ს­ჭ­ვა­ლუ­ლი.
© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

გამომცემლობა, რომლისთვისაც წამგებიანი ლიტერატურა ფუფუნებაა
ნანა კობაიძე
დღევანდელი წერილი ერთობ სასიამოვნო ინფორმაციით მინდა დავიწყო. ქართულ საგამომცემლო სივრცეს კიდევ ერთი ახალი გამომცემლობა შეემატა. დღეს 16 საათზე გამომცემლობა “არეტე” თავის პირველ ნამუშევარს, ბესიკ ხარანაულის ახალ წიგნს (სახელწოდებით – “წიგნი ამბა ბესარიონისა”) წარმოგვიდგენს.
ახალი გამომცემლობა სამმა თანამოაზრემ – გია დარსალიამ, მალხაზ ხარბედიამ და ვახტანგ მარსაგიშვილმა დაარსა. ამათგან პირველ ორს საზოგადოება შედარებით კარგად იცნობს: გია დარსალია წიგნის მაღაზია “პარნასის” ერთ-ერთი დამაარსებელია, მალხაზ ხარბედია კი წლების განმავლობაში გაზეთ და შემდგომში უკვე ჟურნალ “არილის” ერთ-ერთი მთავარი “დამრტყმელი ძალა” გახლდათ. ბოლო დროს იგი სხვადასხვა ლიტერატურული კონკურსის ჟიურის წევრადაც მოგვევლინა. სიმართლე გითხრათ, როდესაც ეს ამბავი გავიგე, არ გამკვირვებია, უფრო გამიხარდა, რადგან ვინც მალხაზს იცნობს, მისთვის ამ ადამიანის გამომცემლის ამპლუაში ხილვა სავსებით ლოგიკურია.
ახალი გამომცემლობა სიკეთის, სიქველისა და კეთილშობილების თესვას აპირებს – სწორედ ასე ითარგმნება ძველი ბერძნულიდან მისი სახელწოდება. და კიდევ, მალხაზი და გია აპირებენ “არეტეს” თითოეული ახალი წიგნი ისეთივე სრულყოფილი (“არეტეს” სემანტიკურ ველში ეს სიტყვაც შედის) იყოს, როგორც პირველი ორი, რომელთა გამოცემასაც, როგორც თავად თქვეს, გადააკვდნენ. ერთი მათგანი – “წიგნი ამბა ბესარიონისა” – უკვე ვახსენეთ.
ეს ძალზე საინტერესო წიგნი, რომელიც კრიტიკოსთა და ლიტერატორთა აზრით, სრულიად განსხვავდება ბესიკ ხარანაულის წინა წიგნებისგან, პირველად ჟურნალ “არილში” დაიბეჭდა. გამომცემლები ამ ჟურნალთან თანამშრომლობას სამომავლოდაც გეგმავენ: სხვათა შორის, “წიგნი ამბა ბესარიონისა” ხსნის სერიას სახელწოდებით – “არილის ბიბლიოთეკა,” რომელსაც გამომცემლები კიდევ რამდენიმე საინტერესო პროექტით გააგრძელებენ. მეორე გამოცემა, რომელსაც “არეტე” გვთავაზობს, გერონტი ქიქოძის “თანამედროვე ჩანაწერებია”. იგი 1988 წელს გამოქვენდა, წიგნის სახით კი პირველად გამოდის. ამდენად, მათთვის, ვინც გერონტი ქიქოძის პიროვნებასა და მის ლიტერატურულ კრიტიკას აფასებს და ვისაც აინტერესებს მისი თვალით დანახული XX საუკუნის პირველი ნახევრის ყველაზე მნიშვნელოვანი მოვლენების მისეული ხედვა, ეს გამოცემა მნიშვნელოვანია.
რა პრიორიტეტები ექნება ახალ გამომცემლობას? უპირველეს ყოვლისა, მაღალმხატვრული ლიტერატურა და შემდეგ – სხვა დანარჩენი. გამომცემლების თქმით, უპირატესობას მიანიჭებენ როგორც ქართულ, ასევე მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნის თანამედროვე მწერლობას, თარგმანებს და საბავშვო ლიტერატურას. რაც შეეხება ამ უკანასკნელს, იმის მიუხედავად, რომ ბოლო დროს საკმაოდ ბევრ წიგნს გამოსცემენ, მინდა აღვნიშნო, რომ ხარისხიანი საბავშვო ლიტერატურა (იგულისხმება ტექსტიც და ილუსტრაციაც) სანთლით საძებარია. “არეტე” პატარა მკითხველს და მათ მშობლებს კლასიკური ტექსტების ახალ თარგმანებს შესთავაზებს. გარდა ამისა, განზრახული აქვთ ხელი შეუწყონ იმ ქართველი ავტორების წარმოჩენასაც, რომლებიც დღესდღეობით ამ სფეროში მუშაობენ.
მინდა ისევ “არეტეს” “მთავარ თემას” – თარგმანებს დავუბრუნდე და გაგაცნოთ, რას ფიქრობენ გამომცემლობის მესვეურები ამ საკითხზე. გია დარსალიას თქმით, საქართველოში ეს სფერო მოიკოჭლებს, თუმცა, არა ხარისხობრივად, არამედ გამოცემული წიგნების რაოდენობით. რაც შეეხება ხარისხს, არ შეიძლება არ აღინიშნოს, რომ ბოლო დროს წიგნის თაროებზე არაერთი საინტერესო თარგმანი გამოჩნდა. ეს ლიტერატურულ კონკურს “საბაზეც” დაფიქსირდა: ჟიურის წევრებს სწორედ ამ ნომინაციში გაუჭირდათ ყველაზე მეტად გამარჯვებულის გამოვლენა.
გია დარსალიამ კიდევ ერთ საინტერესო მომენტზე გაამახვილა ყურადღება – ბოლო დროს ნათარგმნ ლიტერატურაზე მოთხოვნილება საკმაოდ გაიზარდა, სხვათა შორის, ეს რუსულიდან თარგმნილ წიგნებზეც ვრცელდება. “ახალმა თაობამ აღარ იცის რუსული, რომელიც ჩვენთვის მეორე მშობლიურ ენას უტოლდებოდა” – ასე ხსნის ამ ფაქტს გამომცემელი. ეს ყველაფერი დროის მოთხოვნაა და გამომცემლებიც ცდილობენ ამ მოთხოვნას ფეხი აუწყონ.
“არეტეს” კიდევ ერთი პრიორიტეტი ექნება – პოეზია, რომელსაც შოთა რუსთველისადმი უდიდესი პატივისცემის მიუხედავად, ქართველ გამომცემელთა უმეტესობა, რბილად რომ ვთქვათ, არ წყალობს. მითი იმის შესახებ, რომ საქართველო პოეტების ქვეყანაა, სადაც ყოველი მეორე ლექსებს წერს, ქართულ წიგნის ბაზარს თუ გადავხედავთ, მითადვე რჩება. თითო-ოროლა გამომცემლობის გარდა, “ოდითგანვე სიბრძნის დარგი” თითქმის იგნორირებულია და თუ ასეთი ტემპით გაგრძელდება, მალე საქართველოს მთავრობას საფრანგეთის გამოცდილების გაზიარება მოუწევს, რაც საზოგადოებრივი თავშეყრის ადგილებში პოეზიის ნიმუშების გამოკვრაში გამოიხატება. თუმცა, იქიდან გამომდინარე, რომ საქართველოს მთავრობა მისი ფრანგი კოლეგების დონეს კარგა ხანს ვერ მიაღწევს, ქართული პოეზიის პოპულარიზაცია ისევ ქართულ გამომცემლობებს მოუწევს. ჰოდა, სწორედ ამას აპირებს “არეტე”. “გარკვეულ ლიტერატურულ წრეებში დამკვიდრდა სტერეოტიპი, რომ პოეზიას “არ უმართლებს”. ჩვენ ძალზე ბევრი რამ გვიმაგრებს ზურგს, რათა ეს სტერეოტიპი დავანგრიოთ. ვიცნობთ ადამიანებს, რომელნიც ძალიან კარგ ლექსებს წერენ, მაგრამ ფართო საზოგადოებამ მათ შესახებ ცოტა რამ იცის, ან მხოლოდ ლიტერატურული პერიოდიკიდან იცნობენ მათ შემოქმედებას. სწორედ ასეთების წარმოჩენას აპირებს ჩვენი გამომცემლობა” – თქვა მალხაზ ხარბედიამ.
როგორი გამომცემლობის შექმნა სურთ მის დამაარსებლებს, ანუ, რა არის ის მთავარი მახასიათებელი, რაც “არეტეს” სხვა გამომცემლობებისგან გამოარჩევს?
მალხაზის თქმით, ეს არის სტაბილური სერიების სისტემა, რომელიც მოიცავს თანამედროვე ქართულ პროზას, პოეზიას, ბიოგრაფიულ გამოცემებს, უახლეს თანამედროვე მსოფლიო ლიტერატურას. ისინი აპირებენ ბედი ანტიკური და აღმოსავლური ლიტერატურის გამოცემაშიც სცადონ, რადგან უკვე საკმაოდ დაგროვდა თარგმანები, რომლის გამოცემაც შეიძლება.
ეშინიათ თუ არა კონკურენციის? როგორც გიამ თქვა – არა. “სამწუხაროდ თუ საბედნიეროდ, იმდენი წიგნია გამოსაცემი, რომ დღეს არსებული გამომცემლობები ამხელა ბაზარს ვერ აუვა. ასე რომ ამ სფეროში კონკურენცია რეალურად ჯერ არ არსებობს” – მიიჩნევს იგი.
როგორ წიგნებს არ გამოსცემს ძარეტე”? გამომცემლების თქმით, ერთადერთი, რის გამოცემასაც ისინი არ დაუშვებენ – იქნება წამგებიანი ლიტერატურა. ასეთი წიგნები გამომცემლისთვის დიდი ფუფუნებაა, რის უფლებასაც თავს ჯერჯერობით ვერ მოვცემთო – მითხრეს გიამ და მალხაზმა. მაღალმხატვრული ლიტერატურა, რომელიც კარგად გაიყიდება – ასეთია მათი მუშაობის დევიზი.
როგორც უკვე გითხარით, დღეს გამომცემლობა “არეტე” მაღაზია “პარნასში” წარდგება ჩვენს წინაშე, რამდენიმე დღეში კი, თბილისის წიგნის V ფესტივალზე
მას უკვე გაცილებით ფართო საზოგადოება გაიცნობს. ვუსურვოთ წარმატება სიკეთისკენ მიმავალ გზაზე და რაც მთავარია, ბევრი კარგი წიგნი და უფრო მეტი – ამ წიგნის მყიდველი.

© “წიგნები – 24 საათი”