თეონა დოლენჯაშვილი
ტელევიზიას მწერლის გამოგონებაც შეუძლია და კარგი მწერლის არდანახვაც

– ახლახანს ორი ახალი წიგნი გამოეცით. პოეტური კრებული და “მომავალი წარსული”, რომელიც ჩვენს რეალობას და უახლოეს წარსულს ასახავს…

– თითქმის ნებისმიერი ინტერვიუ სახელდახელო საქმეა და ამავე დროს საჩოთირო, მეტადრე თუ საინტერვიო განწყობილება არ აქვს რესპონდენტს, მაგრამ განსაკუთრებულ ვითარებაში გამოავლენს თავს პოეტი. ცხადია, გოეთეს ეს სენტენცია არ გულისხმობს ინტერვიუს და მას, ალბათ, მხედველობაში ჰქონდა წერის პროცესში შექმნილი განსაკუთრებული ვითარება, კონვენციის სრულყოფილად ფლობის აუცილებლობა და ერთადერთი სწორი გადაწყვეტილება, თითქმის გამოუვალ ვითარებაში, როცა ერთი ზუსტი სიტყვა ან სხვა რამ ხერხია მოსაძებნი და ვერსად პოულობ.
გოეთეს ამ სენტენციაზე, ალბათ, კიდევ მოგვიწევს საუბარი, მაგრამ თუ გადამავიწყდა, შეკუმშულად აქვე მოგახსენებთ. დაწუნებულია ყოველგვარი კონვენცია ავტორთა დიდი ნაწილისგან, რადგან უკონვენციო სივრცე უკონტროლო თავისუფლებას ანიჭებს პოეტს, თუმცა თავისუფლებით მონიჭებულ უნაპირობას თუ უპასუხისმგებლობა და ნაკლული ნიჭი დაემატება, საქმე ეგრევე უკუღმა მიდის. კონვენციის ათვისება ძნელია, თან პროსოდიის ფლობას მუსიკალური სმენაც ესაჭიროება, ამიტომ იოლია ეგრევე უარი თქვა კონვენციურ “ჩხირკიდელაობაზე” და წერო თავისუფალი ლექსები. საკუთარი სისუსტის გასამართლებლად აუცილებელია კონვენცია გოიმობად გამოცხადდეს, ხოლო ვერლიბრი ნოვაციად მოინათლოს.
სამოცდაათიან წლებში მეც ინტენსიურად ვწერდი არაკონვენციურ ლექსებს, ე.წ. რითმიანებსაც და ჩემთვის ამ ფორმების ფლობას არასოდეს ხელი არ შეუშლია, პირიქით საშემსრულებლო შესაძლებლობები უფრო მრავალფეროვანდება.
როგორც იქნა მივაღწიე შეკითხვამდე. “100 ლექსი” “ინტელექტმა” გამოსცა, რისთვისაც დიდი მადლობა მინდა ვუთხრა გამომცემლობის მესვეურებს. ამ წიგნის შედგენისას მივხვდი, როგორი უნდა იყოს მომავალი რჩეული, რადგან “100 ლექსი” მხოლოდ რჩეულის პრინციპით არ შემიდგენია. გავითვალისწინე ორმოცწლიანი დინამიკა; ე.წ. ჰერმეტული პერიოდი, ვერლიბრის აღზევების ხანა, კონვენციური ლექსის ნაირსახეობები, რამდენიმე ლექსი “ქაცვიას დღიურიდან” და ვერბლანის ციკლი, რომელიც გასულ საუკუნეში წამოვიწყე და ამჟამად უფრო ბუნებრივი და სტილისტურად მიმზიდველი გახდა ჩემთვის. ჰერმეტულ პერიოდში ვგულისხმობ იგავურ პოეზიას, ნახევრღიაობას და შეფარულ ანტისაბჭოთა რიტორიკას. წიგნში – “მომავალი წარსული”, რომელიც გამომცემლობა “სიესტამ” გამოსცა და აგრეთვე მადლობელი ვარ ამ გამომცემლობის, ამ თემებზეც ვწერ და აღვნიშნავ, რომ არსებობდა ორგვარი კონიუნქტურა – საბჭოური და ანტისაბჭოური. მოგვიანებით გავაცნობიერე, რომ ანტისაბჭოური კონიუნქტურაც შემზღუდავი და ხელისშემშლელი გახლდათ, თუმცა “100 ლექსში” რამდენიმე ლექსი მაინც შევიტანე, როგორც იმ ეპოქის ნიშანი.
“100 ლექსი” მოიცავს ჩემი პოეტური სიცოცხლის ორმოცწლიან პერიოდს. “მომავალი წარსული” ამავე დროს ასახავს, ოღონდ მხატვრულ-დოკუმენტური პროზაა და ეს ორი წიგნი ერთმანეთს ავსებს.
“მომავალი წარსული” თვალში არ მოუვიდა საბჭოთა ინტელიგენციას და მოწითალო ტიპებს, საბჭოთა დროს რომ მისტირიან, მაგრამ მე ამაზე ვერ ვიდარდებ და არც მენაღვლება ჩადუღაბებული ტვინები რას განიცდიან.

– როგორია ჩვენი რეალობა და პოეზიის ადგილი ამ რეალობაში?
– ჩვენი რეალობა ისეთია, როგორიც არის. ჩვენს სინამდვილეშიც უცვლელია : კეისარს კეისრისა, უფალს უფლისა.
კეისარს კეისრისა და ზოგი გეისრისა. ასეთი ხუმრობაც არსებობს.
პოეზიის ადგილი ამ რეალობაშიც არის, რადგან პოეზია, როგორც ნესტეროვი აღნიშნავდა რამდენიმე წლის წინათ, ყოველთვის პოულობს თავის ადგილს და გამოხატვის ფორმებს. თუ იმ ტირაჟებით აღარ გამოდის წიგნები, როგორც საბჭოეთში გამოდიოდა, სრულებით არ არის გასაკვირი. მაშინდელი ტირაჟები სინამდვილეს არ გამოხატავდა, ისევე ტყუოდა, როგორც მაშინდელი რეჟიმი.
აბა, სად გაგიგიათ ოთხმოციათასიანი ტირაჟით გაყიდული და მეტადრე წაკითხული “ულისე”?! ეს მხოლოდ ჩვენში მოხდა საბჭოურ ხანაში.
პოეზია და მისი მკითხველი ძალიან რთული თემაა და ამაზე სხვა დროს შეიძლება საუბარი. ერთს კი ვიტყვი – ვითომპოეზია, რომელიც სადღეგრძელოებსა და დღესასწაულებზე გამოდგებოდა “ტუშის” თანხლებით ან თუშის სანაცვლოდ, დღეს ნაკლებად ან სულ აღარ იწერება. ამ ტიპის “ვირშებზე” ჩვენში ახლაც არის მოთხოვნა და კიდევ “უწმაწურ ლექსებზე” ანუ კნინ შაირზე. სერიოზული და მაღალი დონის პოეზია ისედაც ცოტაა და თავის მკითხველი ყოველძთვის ჰყავს.

– თქვენ მშვენივრად აფასებთ წარსულს, იმას რაც იყო და ამავე დროს ერთ-ერთი ის შემოქმედი ხართ, რომელიც განსაკუთრებით ახლოს დგას ახალგაზრდებთან, მომავალ თაობასთან. ამიტომ თქვენ ყველაზე უკეთ მოახერხებთ შეაფასოთ ლიტერატურის პოეზიის გუშინდელი და ხვალინდელი დღე. რა იყო, რა არის და რა ცვლილებებს უნდა ველოდოთ.
– ამ სხვაობაზე უნებურად პირველ შეკითხვაში ვისაუბრე. სტილისტიკა მთლიანად შეიცვალა უახლეს პოეზიაში და მიიდრიკა თვითნასწავლობისა და ნაივურობისკენ, უარი ითქვა კონვენციაზე და პოეზია თავშესაფრად და მხოლოდ საკუთარი მეს გამოხატვის საშუალებად იქცა. ამან განაპირობა მკითხველისა და პოეტის დაშორება, რაც საკმაოდ სერიოზული პრობლემაა. არ ვიცი, რამდენად აინტერესებს მკითხველს მთხზველის გაუთავებელი წუწუნი მის სულიერ თუ სექსუალურ პრობლემებზე… ამიტომ პოეზიის ერთი, უარესი ნაწილისთვის ლექსების წერა თვითმომსახურების ანუ ავტო-ფსიქო-თერაპიის საშუალებაა. მაგრამ ასე არ არის საქმე მთელ უახლეს პოეზიაში.
არიან უაღრესად საინტერესო პოეტები ახალ თაობებში. მე მათ ყველას კარგად ვიცნობ, მაგრამ სიის ჩამოწერისგან თავს შევიკავებ, თუნდაც იმიტომ რომ ვინმე გამომრჩება და უნებლიეთ გულს ვატკენ, როგორც ეს უკვე მოხდა არაერთხელ.
ახალ თაობებთან შესაძლებლობის ფარგლებში ვახლობლობ, ვეცნობი მათ შემოქმედებას და ეს ორმხრივად სასარგებლოა. არ უნდა არსებობდეს სრული გაუცხოება თაობებს შორის, მეტადრე ძველებსა და ახლებს შორის, რადგან ტრადიციის უწყვეტობა მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავს, რამდენად შევძლებთ კლასის შენარჩუნებასა და განვითარებას. ლიტერატურული სკოლები კარგახანია მოიშალა ჩვენში და მის სანაცვლოდ შეიქმნა “ინერციის მორჩილთა დასები”. ასე პირობითად ვამბობ იმათზე, ვინც არაფერს სწავლობს და არც აპირებს რაიმეს წაკითხვას და უკვე გენიოსის პრეტენზიები აქვს და მისი წარმოდგენით, იგი მკითხველი კი არა, მხოლოდ მწერალია.
ახალგაზრდებთან ურთიერთობა “ცისკრიდან” დაიწყო. თამაზ ბაძაღუა, რუსუდან კაიშაური ანდრო ბუაჩიძე, ომარ თურმანაული, ელა გოჩიაშვილი, ბათუ დანელია, გიგი სულაკაური და სხვანი, ჩემზე უმცროსები იყვნენ და დიდი მეგობრობა გვაკავშირებდა. სამოცდაათიანის მიწურულის და ოთხმოციანი წლების ამბებს ვიხსენებ. ხოლო 90-იან წლებში დამიახლოვდნენ ზვიად რატიანი, მალხაზ ხარბედია, გიორგი ლობჟანიძე, ლელა სამნიაშვილი, ხოლო მოგვიანებით ბესო ხვედელიძე, შალვა ბაკურაძე, სოფო კვანტალიანი, მადი სერებრიაკოვა, მაია სარიშვილი, დათო ქართველიშვილი. სიებს ვერ მოვეშვი და ვინმე დამავიწყდა, ალბათ, მექანიკურად, რისთვისაც მოვუბოდიშებ ყველას.. ახლა გიორგი კეკელიძის და დიანა ამფიმიადის, ნათია ნაცვლიშვილის, ეკა ქევანიშვილის, კატო ჯავახიშვილის, პაატა შამუგიას, სანდრო ლორთქიფანიძის, ვარადას და ქეთი თუთბერიძის თაობა გამოიკვეთა და თავის სიტყვას ამბობს.
არიან შედარებით უფროსები ნატო ინგოროყვა, დარეჯან სუმბაძე, ნუციკო დეკანოზიშვილი, ზაზა ბიბილაშილი და გიორგი საჯაია.
დროდადრო პატარა რეცენზიებს ვწერ ახალი თაობის მწერალთა წიგნებზე. თუ შედარებით ძველ პუბლიკაციებსაც გავიხსენებ ჩამონათვალი გაიზრდება და ბიბლიოგრაფიულ ცნობარს დაემსგავსება ეს ინტერვიუ. ვფიქრობ, ჩემი რეცენზიები და ესეები ერთ წიგნად შევკრა მომავალში და იქ გამოჩნდება მკაფიოდ რა დამიწერია რეზო ინანიშვილზე თუ თეონა დოლენჯაშვილზე და ა. შ.
როცა სხვაობაზე ვსაუბრობთ ძველ და ახალ პოეზიას შორის, ძველში ვგულისხმობ მეოცე საუკუნის მეორე ნახევარს, ყურადღებას იპყრობს ერთი უცნაური რამ – თუ ადრე პოეზია, პოეტი ორიენტირებული იყო ფართო მკითხველზე ან შედარებით ფართო მკითხველზე, ახლა პოეტი ნაკლებად უწევს ანგარიშს ფართო მკითხველს და ორიენტირებულია მოდის განმსაზღვრელ თემებზე, სტილისტიკაზე, ინტონაციებსა და მახვილებზე. Eეს დაკვეთები სუბკულტურული წრეებიდან მოდის და შერეულია ფსევდო-სნობურ გემოვნებასთან. ახლა კარგად “იყიდება” სიურელისტური ალუზიები და სუიციდის თემაზე შექმნილი რემინისცენციები. საერთოდ, ხშირად წავწყდომივარ ლიტერატურულ საიტებზე სუიციდის განდიდებას და ხოტბას. ეს თემა, საერთო ტენდენციები ცალკე უნდა გამოკვლიონ რიგ შემთხვევაში ლიტმცოდნეებმა, ზოგჯერ კი ფსიქოლოგებმა, ხოლო უკიდურეს შემთხვევაში, ფსიქიატრებმა.
კიდევ ვიმეორებ, მე ვსაუბრობ ავტორთა ფართო წრეზე და არა იმ საუკეთესო ნაწილზე, ვინც აქტიურად მონაწილეობს არა მხოლოდ ერთი თაობის, არამედ მიმდინარე ლიტერატურულ პროცესში.

– ქართულ ლიტერატურულ კრიტიკაში იყო რამდენიმე ცდა გალაკტიონის შემდგომი პოეტური სივრცის განსაზღვისა. თუნდაც, ზაზა შათირიშვილის ცნობილი წერილი რომ გავიხსენოთ. თქვენი აზრით, რა ორიენტირები მოინიშნა ქართულ პოეზიაში და რა გზა უნდა აირჩიოს თანამედროვე ქართულმა პოეზიამ
– რამდენიმე ცდაში თქვენ, ალბათ, გულისხმობთ გურამ ასათიანის ცნობილ სტატიას და როგორც აღნიშნავთ ზაზა შათირიშვილის გახმაურებულ წერილს. ზაზა შათირიშვილის წერილი აბსოლიტურად განსხვავდებოდა გაბატონებული “სტერეოტიპული სპისოკებისგან”, რამაც კულუარებში გამოიწვია მრისხანება და სასტიკი შეძახილები, რისი სუსტი ექოც გახლდათ მასთან თითქოს მოპაექრე თუ მოსაუბრე ავტორების გამოხმაურება”ლიტერატურა”-ში. სამწუხაროდ, დისკუსია არ გაიმართა, ვერ შედგა, რადგან ერთი ავტორის წერილი საკუთარი სიბრაზის დემონსტრირება იყო, ხოლო მეორესთან მსუბუქი საუბარი უფრო ფლირტს წააგავდა, ვიდრე ლიტერატურულ დისკუსიას, ხოლო ანდრო ბუაჩიძის ესეიც განაწყენებულ ინტონაციას ამჟღავნებდა, არაფერს ვიტყვი ქალბატონ ლალი ავალიანის წერილზე, მაშველი რგოლივით რომ ჩააწოდეს რომელიღაც განაწყენებულ ავტორს.
სტერეოტიპის ხელისხლება ურთულესი საქმეა ჩვენში. არ დავიწყებ იმის გარკვევას სწორია თუ არა ზაზა შათირიშვილი?! ვიტყვი მხოლოდ ერთს: ზაზა შათირიშვილის მოსაზრებას სრული უფლება აქვს იარსებოს, ისევე, როგორც მოსალოდნელ, ახალ, განსხვავებულ და მკვეთრ შეხედულებას ქართულ პოეზიაზე.
ასე რამ გაამწარა ეს ხალხი?! შათირიშვილმა რა, დეკრეტი გამოსცა თუ საკანონმდებლო ინიციატივა დაამტკიცა პარლამენტში?! Gეს მისი აზრია . არა აქვს უფლება თავის აზრი ჰქონდეს.
კარგახანია ქართული პოეზია გავიდა გალაკტიონის ჩრდილიდან და ეს ძალიან კარგია, რადგან ინერციისა და ეპიგონობის პერიოდი უნდა დასრულებულიყო. ამით, ცხადია, გალაკტიონს არაფერი დაკლებია, უბრალოდ, ქართული პოეზია სხვა გზით მიდის და მისი მკითხველიც ახალ პოეზიასთან ერთად ყალიბდება, თითქმის ჩამოყალიბდა.

– იცვლება დრო და იცვლება ფორმები. ერთგან თანამედროვე ფანკლუბებსა და სუბკულტურულ თავშესაფრებზე წერდით. ერთგვარ პოეტურ სექტებზე და მათ მიმდევრებზე… საჭიროა თუ არა მათი არსებობა პროცესისთვის?
– თანამედროვე მსოფლიოში სუბკულტურული ურთიერთობები დამკვიდრდა და
ჩვენშიც ჩამოყალიბდა სპონტანურად რამდენიმე სუბკულტურული ჯგუფი. ეს გარდაუვალია, სუბკულტურა თან სდევს ლიტერატურის ფრაგმენტაციის პერიოდს, რომელიც კარგახანია ჩვენშიც დაიწყო. Fფან-კლუბები არსებობენ ასევე სპონტანურად, ყოველგვარი კრიტერიუმების გარეშე, როგორც უნდა იყოს, მხოლოდ ასწორებს, მაგარია და მევასებას დონეზე. ვისაც ვინ უნდა ის უყვარდეს, აიკვიატოს, დაიზეპიროს, საწოლთან სურათი დაიკიდოს და წარმოსახვაში რაც უნდა ის უყოს, ეგ ჩემი საქმე არ არის, რადგან იქ არ ჭაჭანებს სერიოზული ლიტერატურა და ცოდნა და ამიტომ არც მაინტერესებს.
ლიტერატურული სექტა ვუწოდე იმ ადამიანებს, რომლებიც ცდილობენ დაამტკიცონ, რომ არაა აუცილებელი ლიტერატურული სკოლების მიღწევებს ფლობდე ან აითვისო და ნულიდან არის შესაძლებელი ახალი პოეზიის შექმნა, ისე რომ ძველი მიღწევების ათვისება, ცოდნა არ არის აუცილებელი. Aამიტომაც, ისინი მხოლოდ თვითნასწავლობას ანიჭებენ უპირატესობას და კონვენციას რუტინად ნათლავენ, რადგან თვითონ ვერაფერს გახდნენ კონვენციასთან და უნაგირი დაამტვრიეს, ხოლო დაუძლეველი კონვენციის ალტერნატივად და ნოვაციად ესახებათ მხოლოდ არაკონვენციურობა ანუ სრული თავისუფლება. ეს მარტივი სქემა ზარმაც მოსწავლეებს თავის გასამართლებლად სჭირდებათ. ასე იქცა ვერფლობა ნოვაციად და ფლობა გოიმობად.
ამერიკულ უნივერსიტეტებში არსებული ლიტერატურული ჯგუფები კარგახანია დაინტერესდნენ იმ ლიტერატურული სკოლებით გასული საუკუნის დასაწყისში რომ არსებობდა და ახლა სწავლობენ მათ მიღწევებს და განვლილ გზებს. აქ, ჩვენში, ამის სწავლა არ არის საჭირო, რადგან თვითნასწავლობა და ნაივურობაა უმნიშვნელოვანესი და აუცილებელი და საკმარისია.
სამოც წელს რომ გადავცდი, მივხდი, რომ კამათი უაზრობაა და აღარ ვკამათობ. არ ვაციტირებ, უბრალოდ, მეხსიერებაზე დაყრდნობით ვიხსენებ კონფუცის ნააზრევს. ვიმეორებ ამ სიტყვებს და ვაღიარებ, რომ აღარ მინდა არავითარი კამათი და ვისაც რა უნდა ის წეროს. დავრწმუნდი, რომ ნამდვილი ნიჭი არ იკარგება. თუ ცოტას მიეშველები გზის გაკაფვაში, ამას რა ჯობს. მგზავრმა თუ ვიწრო გზა მიატოვა და ფართო გზებზე მოისურვა ბოდიალი, თვითონვე დაზარალდება. რაც მწერლობაში დაუშვებელია და საშინლად ამაზრზენია გამუდმებული კომპრომისების შეჩვევა, გაიოლებული გზების ძიება და გაძრომა-გამოძრომა. ჩალიჩში მწერალი კვდება, ნადგურდება საბოლოოდ.
როგორც ჩანს, ბაზარსაც უნდა გაუწიოს ანგარიში მწერალმა, უნდა შეძლოს არსებულ რეალობაში მკითხველის მოპოვება და საინტერესო წიგნის შექმნა.
– ტელევიზიის მიერ შექმნილ მწერლებსა და პოეტებზე რას იტყვით?
– ჩვენში, სხვაგანაც, ტელე-რეკლამები ქმნიან სახელებს და აპიარებენ წიგნებს. ტელევიზია განსაზღვრავს პოლიტიკურ პროცესებსაც და რა გასაკვირია, რომ ტელევიზიას მწერლის გამოგონებაც შეუძლია და კარგი მწერლის დანახვაც ან არდანახვა?! აქ კი ჩვენი ჟურნალისტები მხოლოდ ცნობად სახეებს დასდევენ, რადგან წარმოდგენა არ აქვთ თანამედროვე მწერლობაზე.
მახსოვს იყო საუბარი საზოგადოებრივ არხზე ცალკეულ წიგნებს, მხატვრულ ლიტერატურას შესწეოდნენ უფასო რეკლამებით. ეს პრეზიდენტის იდეა გახლდათ და რამდენიმე მწერალთან ერთად ბატონმა კულტირის მინისტრმაც მოისმინა. ვიმედოვნებ ამ წინადადების შესრულება შეუძლებელი არ არის და ვისავ ეხება გაიხსენებს.
– მხოლოდ ბავშვობაში ვწერდი ლექსებს და როგორც ჩანს, ძალიან ადრე დავკარგე პოეტური ბუნება და პროზაული ადამიანი გავხდი. ამიტომ შეიძლება ბანალურად, ან უჩვეულოდ მოგეჩვენოთ ჩემი შეკითხვა. მაგრამ მაინც… როგორ ხდება ეს – დაწერო ლექსი? შექმნა მაღალი პოეზია. და არა თუ დაკარგო, არამედ გაამრავლო და გააღრმავო ის სიყვარული, რაც უმთავრესი მასალაა პოეზიისთვის.
– რატომღაც დავუკვირდი, რომ შენ უფრო ხშირად კამერულ პოეზიას იწონებ, ლირიკულ ინტონაციებს მიაგებ პატივს. ამას მივხვდი იმ ლექსების მიხედვით, რომელიც შენ მოგწონდა საიტზე. მრავალი ავტორის ლექსს ვგულისხმობ და არა რომელიმე ერთი პოეტის შემოქმედებას. ეს სავსებით გასაგებია ჩემთვის, მაგრამ ამ შეკითხვაზე პასუხის გაცემა მიჭირს. მარტივად გიპასუხებ: რადგან სიყვარულსა და პოეზიას შორის ტოლობის ნიშანი დასვი, იქით შეგეკითხები: სიყვარული ხომ განახლებადი და მრავალჯერადია?! ასეა პოეზიაც.
– ასეთი სტერეოტიპიც არსებობს, რომ პოეტური ცხოვრება მუდმივად რაღაც განსაკუთრებულ ემოციურ ტალღაზე არსებობაა. პოეტი მღელვარე, მუდმივად შეყვარებული, ახალი ემოციით, ხმით, ფერით, ამბით სავსე უნდა იყოს. რამდენად შეესაბამება სინამდვილეს ყოველივე ეს?
-შეიძლება გამოირჩეოდეს ენამახვილობით, მოსწრებული სიტყვა-პასუხით, გადამდები სიყვარულისკენ სწრაფვით და ა. შ. მაგრამ ამ თავგადასავლებში ლეგენდებიდან უფრო მეტია მოხმობილი, ვიდრე რელობიდან. საუკუნეების მანძილზე ყალიბდებოდა სტრეოტიპი, მითოსური ნარევი, პანთეონური ლეგენდები და ა. შ. ოცდამეერთე საუკუნეში
მხოლოდ ღიმილს იწვევს.
– “ჩემი დრო მიდის, შენი დროც წავა
მოვა სხვისი და ისიც გაქრება
ამაოების უძველეს წამალს
ვსვამ დღეში სამჯერ,
ვერ ინამქრება…”
შემოქმედებაა ამაოების წამალი?
– დიახ, შემოქმედება ამაოების ნაყოფი თუ ნაწილია და ამავდრულად წამალი. Mმგონი გაუგებრად ვსაუბრობ… ამის ახსნას ერთი წმიდა მამის კომენტარით შევეცდები: ამაოება უკეთესი მომავლის იმედია. როგორ არის ამაოება უკეთესი მომავლის იმედი, ამაზეც არსებობს პასუხი, მაგრამ ეს შორს წაგვიყვანს და სხვა დროს ვისაუბროთ.
– შეგვეძლო ლექსის ციტირების გაგრძელებაც, სადაც ანკლავების “ამპუტინებაზეა” საუბარი..
– შეგვეძლო, მაგრამ თქვენ არ ჩათვალეთ საჭიროდ. რაც შეეხება ანკლავების “ამპუტინებას,” ჩემი ღრმა რწმენით, დროებითი მოვლენაა და ამ ლექსმაც აირეკლა, როგორც ავი სიზმარი.

© Weekend

თარგმნა ირმა ტაველიძემ
არავინ იცის, როგორ გამოიყურებოდა სერვანტესი და არც შექსპირის გარეგნობაზე შეუძლია საუბარი ვინმეს. ასე რომ, “დონ კიხოტისა” და “მაკბეტის” მიღმა არ ჩანს მათი ავტორების სახის გამომეტყველება, სახასიათო ნაკვთები თუ სულაც მზერა, რომელიც დროთა განმავლობაში სხვა ადამიანების თვალებში ჩაიყინებოდა და მათ საკუთრებად იქცეოდა. მხოლოდ ის თუ წარმოუდგება ყველას, რაც შთამომავლობამ მიაწერა ამ მწერლებს – გაუბედავად, მოუქნელად და უსინდისოდ: ისეთი იერი, მზერა, სახის ნაკვთები, როგორიც, ცხადია, არც შექსპირს ექნებოდა და არც სერვანტესს.
თითქოს წიგნები, რომლებსაც ჯერ კიდევ ვკითხულობთ, უფრო უცხო და გაუგებარი ხდება მათი ავტორების სურათების გარეშე. თითქოს ჩვენი საუკუნე, რომელშიც ყველასა და ყველაფერს შესაბამისი გამოსახულება აქვს, ვერ იგუებს ისეთ რაღაცას, რის ავტორსაც სახე არ მოეძებნება. თითქოს მწერლის სახის ნაკვთებიც რაღაცნაირად მონაწილეობს ნაწარმოების შექმნის პროცესში. ალბათ ბოლო ორი საუკუნის მანძილზე მოღვაწე ავტორებმა სწორედ ეს იგრძნეს და ამიტომაც დაგვიტოვეს უამრავი ფერწერული თუ ფოტო პორტრეტი. ალბათ მეც ამიტომ ვაგროვებდი წლების მანძილზე იმ ღია ბარათებს, რომლებზეც ეს პორტრეტებია გამოსახული. სრულიად უსისტემოდ შედგენილი ჩემი კოლექცია, დღეს, 150 სურათს ითვლის.
იოლად შევნიშნავთ, რომ ძალიან ცოტა ღია ბარათზეა გამოსახული მწერლის მთელი სხეული (რა თქმა უნდა, ზოგ სურათზე თავს ტანის მოზრდილი ნაწილიც მოჰყვება) – თითქოს ის სიტყვები, რომლებითაც მათ ვიცნობთ, მხოლოდ თავმა შექმნა, ხელებს კი არაფერი უკეთებიათ. იმ მწერლებს შორის, რომლებიც სხედან, დგანან თუ წვანან – ამგვარად, სრულად ან ნაწილობრივ გვიჩვენებენ, ზოგადად, არაფრისმომცემ სხეულებს – დიკენსი ყველაზე გამორჩეულია. ის სამივე შემთხვევაში ზის: ორ ფოტოზე სკამზე უკუღმა გადამჯდარა, სახით საზურგისკენ. პირველ სურათზე მარტოა, მისი პოზა, ცოტა არ იყოს, ხელოვნური და გაზეპირებულია. მკლავებით სკამის საზურგეს ეყრდნობა, მარჯვენა ხელი კი სწორედ იმისთვის აუწევია, რომ გრაციოზულად და მელანქოლიურად გადახრილი თავი ზედ ჩამოაყრდნოს. მეორე სურათზე ის საკუთარ ქალიშვილებთან ერთადაა: ისეთ თხელ წიგნს უკითხავს, რომ თავისი დაწერილი ვერაფრით იქნება. აქაც სკამზე უკუღმა გადამჯდარა, ისევ სახით საზურგისკენ. ასეთი დამთხვევა აუცილებლად გვაფიქრებინებს, დიკენსი, სინამდვილეში, ალბათ სულ ასე იჯდაო. ორივე ფოტოზე, მოლოდინის საპირისპიროდ, სერიოზული კაცის სახე აქვს, სულაც არ ჩანს მხიარული, უდარდელი, ან ძალიან ბედნიერი – უფრო ფიცხსა და წესრიგის მოყვარულს, ელეგანტურად ჩაცმა-დახურვას გადაყოლილს ჰგავს. ჰო, რაღაცით დენდია, მაგრამ თვალს არ გვიხვევს: კაცი, რომელმაც სული ჩაბერა პიკვიკს, მიკობერს, უელერს, სნოდგრასსა და უამრავ სხვა პერსონაჟს, თავის ხუმარა, ოინბაზ მხარეს დეტალებით ამხელს: შეუძლია არავის მოერიდოს და ფეხებგაჩაჩხული იჯდეს, შეუძლია სკამს უკუღმა გადააჯდეს. არა, მესამე ფოტოზე ასე აღარ ზის, თუმცა მაინც ჭკვიანურად და ეშმაკურად იქცევა: არ თვალთმაქცობს, თითქოს რაიმეს წერდეს – ეს ვულგარულიც იქნებოდა და რთულად განსახორციელებელიც. ამის ნაცვლად, ისეთი სახე მიუღია, თითქოს ღრმად ჩაფიქრებულა, ხელში კალამი უჭირავს და ეს კალმიანი ხელი ფურცელზე უდევს. დიკენსი მომდევნო წინადადების ძებნაში გართულა, იმ წინადადების გამართვაში, რომელსაც არასდროს დაწერს. ფიქრებში წასული და რაღაცით გახალისებული კაცის მზერა აქვს – რა გასაკვირია, აბა, ვინ დაიჯერებს იმას, რასაც თვითონაც ვერ დაიჯერებდა: თითქოს ფიქრს წამით მაინც წყვეტდა იმ წლების მანძილზე, როცა უზარმაზარ, უთავბოლო რომანებს წერდა.
ოსკარ უაილდი ისე კოხტად იცვამს და იხურავს, რომ შესანიღბად შერჩეული ტანსაცმელი მისი განუყოფელი ნაწილი ხდება – ამას ვერც ვამჩნევთ და არც მნიშვნელობას ვანიჭებთ. ის ყველაზე მეტად სახეზე ზრუნავს. უაილდი ცდილობს, ორივე პორტრეტზე ლამაზ მამაკაცად ჩანდეს და ისე იყურება, თითქოს მართლაც ასეთი იყოს: აი, ამას აკეთებენ დღევანდელი მოდელები რეკლამებში. პირი ორივე შემთხვევაში ერთნაირად მოუკუმავს, თითქოს სარკეში საკუთარი თავი დიდხანს ათვალიერა და ახლა კარგად იცის, რომ მხოლოდ ასეა მისაღები, ასე ბევრად სჯობს. ყველაზე უცნაური კი ორივე ფოტოზე ის არის, რომ უაილდის მთელი იუმორი და ირონია ტანსაცმელზე გადასულა – ძალიან სერიოზულ სახეზე მათი კვალიც არ ჩანს. გაფართოებული ნესტოები იმაზე მიგვანიშნებს, რომ სუნთქვაშეკრული მწერალი რაღაცას ელოდება. ამ კაცს ყველაფრის მიუხედავად სჯერა, თითქოს სილამაზე მხოლოდ სახესა და მის გამომეტყველებაშია. ის მნიშვნელობას არ ანიჭებს ბეჭედს, ხელჯოხს, გრძელ თმას, ხელთათმანებს, ბეწვშემოვლებულ საყელოსა და სახელოებს, ქუდს, ლაბადასა თუ ბაფთად შეკრულ ყელსახვევს – ეს ყველაფერი მხოლოდ უმნიშვნელო სატყუარაა, რომელმაც დამთვალიერებელს მისი ფოტოები უნდა შეამჩნევინოს. თვალშისაცემი რაღაც-რაღაცების შემდეგ კი ამ უკანასკნელმა მართლაც მნიშვნელოვანი რამ უნდა დაინახოს: იმ კაცის სახე და მზერა, ვისაც ყველანაირი მასხრობისა და ხუმრობის მიღმა სერიოზულობის თანმხლები სილამაზის მიღწევა სურს.
ჰენრი ჯეიმსის ნამდვილი სახე სარჯენტის ნახატმა შემოგვინახა. მასზე ის ისეთივეა, როგორიც უფროს ძმასთან, უილიამთან ერთად გადაღებულ ფოტოზე. ჯეიმსის სახე ერთიანად მრგვალია, მისნაირი ლოყები და თავის ქალა უამრავ პოლიტიკოსსა თუ ბანკირს აქვს. მიუხედავად ამისა, სარჯენტის ნახატზე, სადაც ის დაბინდული, ჩამქრალი მზერით იყურება, თვალში გვხვდება დეტალი, რომელიც ძირს უთხრის ამ მოჩვენებით რესპექტაბელურობას და შეუძლებელს ხდის მის პოლიტიკოსობასა თუ ბანკირობას: მწერლის ცერი ჟილეტის ჯიბეზეა გამოდებული – მორცხვად, მოუქნელად და დაუდევრად – მტევანი კი მოუხერხებლად ჰკიდია. ფოტოზე, პირიქით, მხოლოდ მისი თვალები იპყრობს მნახველის ყურადღებას, და სასაცილო ყელსახვევიც – მეტად უცნაური რამ ასეთი თავდაჭერილი კაცისთვის. ჭკვიანი ადამიანის საშინელი მზერა აქვს: მისი გონება გარემოს შეცნობისკენაა მიმართული და გაცილებით მეტ ცნობისწადილს ამჟღავნებს, ვიდრე ფილოსოფოსი ძმისა, რომლის სახეც, ერთი შეხედვით, უფრო მეტყველი გვეჩვენება. უბრალოდ, ორივეს თვალებში უნდა ჩახედო: უილიამი პირდაპირ იყურება და თითქმის ვერაფერს ხედავს, ჰენრი კი გვერდით იხედება და ალბათ იმასაც კი ხედავს, რაც იქ არ არის.
კონრადი, ძალიან სერიოზული სახით, სავარძელში ზის და ვერ ხვდება, ხელები სად წაიღოს. აი, ამიტომ ერთი ხელი მოუმუშტავს, მეორე კი ზემოდან დაუფარებია. თავის გარეგნობაზე ისე ზრუნავს, თითქოს, ზოგადად, ასე კარგად არ იცვამს ხოლმე, თითქოს სულაც არ დადის ისე კოხტად, უნაკლოდ გამოწყობილი, როგორიც ამ სურათზეა. მისი პორტრეტი იმ რესპექტაბელურობის საჩვენებლად არის ჩაფიქრებული, რომლის მისაღწევადაც ემიგრანტებს უამრავი რამის გადატანა უწევთ – მათ ხომ, პირველ რიგში, უნდა დაამტკიცონ, რომ ღირსეული ადამიანები არიან. საგულდაგულოდ მოვლილი წვერი აქვს, მაგრამ სწორედ ასეთი ნამდვილ ინგლისელს ვერ ექნებოდა: ბოლოწამახვილებული, სამკუთხედის ფორმის. ვერც ასეთი ულვაში ექნებოდა, აწკეპილი ბოლოებით. მწერლის უწამწამო თვალებში სიმკაცრეს დაუსადგურებია: ისინი იმ მართალი კაცის თვალებია, რომლის გულშიც რისხვა მწიფდება, უსამართლოდ განსჯილი კაცის თვალები. ან იქნებ, უბრალოდ, აღმოსავლელი კაცის თვალებია.
რილკეს სახე სულაც არ არის ისეთი, როგორიც წარმოგვიდგენია. წერის დროს დიდ პოეტს თავისებური მოთხოვნილებები და აუტანელი ჩვევები ჰქონდა – ჩვევები, რომლებსაც ვერ უმკლავდებოდა და მოთხოვნილებები, რომლებსაც იკმაყოფილებდა. მისი სახე აშკარად საშიშია, ღრმად ჩამჯდარი თვალების ირგვლივ ჩამუქებული წრეებით, ქვემოთ ჩამოზრდილი მეჩხერი ულვაშით, რაც უცნაურ, მონღოლურ იერს აძლევს. ცივი, ირიბი მზერა სასტიკ კაცად აქცევს და მხოლოდ ხელები – ისეთი, როგორიც უნდა იყოს: ერთმანეთში მყარად გადაჭდობილი თითებით, კონრადის გაუბედავი ხელებისგან სრულიად განსხვავებული – ასევე, ხარისხიანი ტანსაცმელი მწერლის სიმშვიდეზე მიანიშნებს, სისასტიკეს კი როგორღაც არბილებს. შეიძლებოდა ის ერთი მეოცნებე ექიმი ყოფილიყო, რომელიც ლაბორატორიაში ზის და რაღაც თავზარდამცემი, აკრძალული ექსპერიმენტის შედეგს ელოდება.
ჯუნა ბარნსი, მხრებზე წამოცმული პალტოთი და მშვენიერი აღმოსავლური თავსაბურით, ყველაზე გამორჩეულია ჩემს გალერეაში. ის კეთილსინდისიერად იღებს შესაბამის პოზას და ასევე კეთილსინდისიერად გამოწყობილა სწორედ ამისათვის, თუმცა ეს ყველაფერი ყოველდღიურ ჩვევად უნდა ჰქონდეს. უაილდისგან განსხვავებით, ვისაც უნდოდა, ლამაზი ყოფილიყო და ასეთად გამოჩენილიყო, ამ ქალმა იცის: ლამაზი არ არის და ასეთად ვერც გამოჩნდება. აი, ამიტომ არ ცდილობს, იმგვარი მეოცნებე იერი მიიღოს, სახეების უმრავლესობას რომ გადაჰფენია. ამის ნაცვლად, თვალს თვალში გიყრით, სკეპტიკური და დამცინავი გამომეტყველებით. ბოლომდე მხოლოდ ტანსაცმელს (განსაკუთრებით, პალტოს აწეულ საყელოს) და საკუთარ პოზას ენდობა. ყელსაბამი მას სულაც არ ამშვენებს – უბრალოდ, იცავს. ზოგადად, ამ ქალისთვის სისადავე უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე თავისი გარეგნობის დაფასება.
რაც შეეხება ნაბოკოვს, ის მასხარაა, მაგრამ ამის საქვეყნოდ აღიარება არ სურს. აი, ამიტომ იკითხება მის სახეზე მღელვარებისა და რაღაცით განცვიფრების კვალი. მიუხედავად ამისა, მაინც ბედავს საძაგელი, ალბათ ნატკენი მუხლების გამოჩენას და ისეთი ქუდის არჩევას, როგორსაც არასდროს დაიხურავდა ის, ვინც ნამდვილი ამერიკელი არ გამხდარა. მუხლამდე შორტი აცვია, ვითომ პეპელას მისდევს, პერანგის ჯიბე კი კალმებით, სათვალითა თუ რაღაც ასეთით ამოუვსია: იმით, რაც პეპლების მდევარს არ სჭირდება. უკვე ასაკოვანია, რასაც გაბადრული სახე კი არ ამხელს, არამედ მისი ბებრული კოფთა.
თომას ჰარდის ყველაზე სოფლური გარეგნობა აქვს მთელს კოლექციაში. ჯეიმსს თუ არ ჩავთვლით (რომელიც მეორე უკიდურესობას წარმოადგენს), ის ერთადერთია, ვისზეც ვერაფრით იფიქრებ, მწერალიაო. ყოველ შემთხვევაში, ამ ფოტოს ნახვისას მაინც, რომელიც ასაკში შესულს გადაუღია. სქელი, ბოლომდე შეკრული შალის ჟილეტი აცვია. დაშაშრული, გახევებული კანი, უწამწამო ქუთუთოები, აბურდული წარბები და ჩალასავით უხეში ულვაში იმ სოფლის ექიმს ამსგავსებს, რომლის დაუფარავი გაღიზიანებაც პენსიაზე იძულებით გასვლას უნდა გამოეწვია, ან იმას, რომ ძალიან ბევრ ცუდ ამბავს შეესწრო – “პატარ-პატარა ცხოვრებისეულ ირონიებს”, როგორც თავად უწოდებდა მათ. ამ დროისთვის ჰარდის უკვე გაეცვალა პროზა პოეზიაზე, მაგრამ ვერც იმას იფიქრებ, პოეტიაო. როცა გაგახსენდება, რომ კიდევ 14 წელი უნდა ეცოცხლა, გული გისკდება იმის წარმოდგენაზე, რა დღეში ჩავარდებოდა ბოლოს მისი დანაოჭებული კანი. ის ხომ სოფლელი იყო: ვინ იცის, იქნებ ყოველთვის სოფლელს ჰგავდა, სიყმაწვილეშიც კი.
იეიტსი უდავოდ პოეტია, მიუხედავად იმისა, რომ ფოტოზე თეთრი თმა აქვს, მოხუცები კი ლექსების წერასთან არ ასოცირდებიან ხოლმე. როცა სახეზე შეხედავ, ფანატიკოსსა თუ ფანტაზიორს დაინახავ – ძლიერი ხასიათის მქონე კაცს, რომელმაც კარგად იცის, რას ფიქრობს და რას აკეთებს. ეს ნამდვილად მისი სახეა. გაწეწილი თმის გამო, რომელიც თითქმის ქერად მოჩანს, ვერ იფიქრებ, მოხუციაო. თმა მთელ სახეს აცოცხლებს – ამ კაცს ენერგია მოსჭარბებია. თვალში მუქი წარბებიც გვხვდება. გაუჩინარებული, სათვალის მიღმა საგულვებელი მზერა კი ერთ რამეზე მიგვანიშნებს: ის მაგრად მოკუმული პირით უნდა ხედავდეს – თითქოს თვითონაც მხოლოდ ხმა იყოს და მეტი არაფერი.
იეიტსისგან განსხვავებით, ელიოტის სახე შეიძლებოდა ესეისტისა ყოფილიყო, რომ არაფერი ვთქვათ ბანკის მოხელისაზე (სწორი შედარება არ იქნებოდა – ის ხომ ერთხანს სწორედ ბანკის მოხელედ მუშაობდა). აი, ათწლეულებია, ეს კაცი თმას ერთი და იმავე მიმართულებით ივარცხნის და სულაც არ ანაღვლებს, რომ ჩამოსწორებული თმა დიდ, პარტყუნა ყურებს ვერ უმალავს. მან კარგად იცის: ასე უფრო ორიგინალური თავი უჩანს. პედანტი და პერფექციონისტია. დიდი ძალისხმევის ფასად სულაც არ უჯდება ის, რომ ამგვარად უნაკლო იყოს – უბრალოდ, ჩვევის ამბავია. იმ კაცის მშვიდი, მიმნდობი მზერა აქვს, რომელსაც ოდნავადაც არ აეჭვებს სამყაროსეული წესრიგი, რადგან მას სრულად ეთანხმება და თვითონაც ყველაფერს აკეთებს მის შესანარჩუნებლად. მიუხედავად ამისა, მთელ სახეზე უცნაური, უსაზღვრო იმედის შუქი აფენია – აი, ამიტომაც უნდა იყოს გამომგონებელიც.
უილიამ ბლეიკის სახის ნაცვლად მის ნიღაბს ვხედავთ. ნიღაბი გვამიდან არ აუღიათ, პოეტის სიცოცხლეშივე აიღეს, როგორც ღია ბარათზე მიწერილი სიტყვები მოწმობს: 1823 წელს, გარდაცვალებამდე 4 წლით ადრე აღებული ნიღბიდან დამზადებული თაბაშირის ასლი. როცა სხვები თვალთმაქცობენ, თითქოს წერენ, ან იმაზე ფიქრობენ, რომ ამ დროს მათი პორტრეტი იქმნება, ბლეიკი თავს მკვდრად გვაჩვენებს. არა, მაინცდამაინც კარგად არ გამოსდის: თუ კვარცხლბეკზე დამაგრებულ ნიღაბს ყურადღებით დააკვირდებით, მიხვდებით, რომ ეს დახუჭული თვალები მკვდრისა არ უნდა იყოს. ისინი ისე მაგრად დაუხუჭავთ, ისე ჩაუნაოჭებიათ, თითქოს მათ პატრონს დანახვა ისევ შეუძლია, მაგრამ არ სურს, რომ რამე დაინახოს. ნესტოები ამოსასუნთქ ჰაერს იკავებენ. შუბლი დაჭიმულია: თითქოს ძარღვებში სისხლი ისევ მოსჩქეფს. ტუჩები გამქრალია – მათ ადგილას გრძელი, წვრილი ხაზია, ხელის ერთი მოსმით გავლებული, და ეს ხაზიც რაღაცნაირად იჭიმება. ბლეიკი თავს მკვდრად გვაჩვენებდა იმ დროს, როცა ცოცხალი იყო და ახლა, როცა ნამდვილად მკვდარია, ისევ გვატყუებს: სინამდვილეში მთელ შთამომავლობას აკონტროლებს. ის მკვდარიც არის და ცოცხალიც – აი, ამიტომ წარმოადგენს მისი სურათი ხელოვანის ყველაზე სრულყოფილ პორტრეტს.

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

გერმანულიდან თარგმნა თამარ კოტრიკაძემ

იმ გარემოების გამო, რომ არტმანის პოეტურმა პროდუქციამ დაგვიანებით იხილა დღის სინათლე, ის დღესდღეობით ისეთ გემოვნებას შეესაბამება, რომლის ყურადღების ცენტრშიც ამ პოდუქციაში გამოხატული პოზიციის ნაცვლად ის განსაკუთრებული ეფექტია მოქცეული, რომელსაც ის მკითხველზე ახდენს. ახალ-ახალი ენობივი საშუალებებით დახვეწილი თამაში იმდენად გვაოცებს, რომ მხედველობის არიდან გვეკარგება ის, რაც არტმანის შემოქმედების ამოსავალ წერტილს წარმოადგენს და ის ლიტერატურული სიტუაცია, რომლის გარეშეც არტმანისთვის მისი შემოქმედებითი სტრატეგიის განვითარება სრულიად შეუძლებელი იქნებოდა. არტმანის მსგავსად სინტაქსური ფორმებით დაინტერესებულ ავტორს ორმოცდაათიანი წლების დასაწყისში შექმნილი ლიტერატურული კლიშეები პრაქტიკულად აღარც კი უტოვებდა იზოლირებული, დამოუკიდებელი განვითარების შესაძლებლობას. გრძნობათა გადამეტებული გამოხატვით დამძიმებული ენობრივი და სხვა სახის ტრადიციებისაგან განთავისუფლება შეიძლებოდა მხოლოდ გამოკვეთილად საშაკარაოზე გამოტანილი ექსცენტრიკის გზით, რამაც, თავის მხრივ, იმ სულისკვეთების აღორძინება განაპირობა, კლასიკისა და კლასიციზმის ეპოქებში ჩდილში რომ იყო მოქცეული: ვგულისხმობთ არსებობის გამართლებას საქმიანობით და ორივეს მამოძრავებელ ბირთვად პოეზიის გამოცხადებას.
ამ მრწამსის საპირისპიროდ, იმ პერიოდის სოციალური გარემო შემოქმედისაგან ითხოვდა, უკვე არსებულ ნორმებს მორგებოდა, – რაც საკმარისად ხშირადაც ხდებოდა, – წინააღმდეგ შემთხვევაში ხელოვანი მარტოდმარტო რჩებოდა საზოგადოების პირისპირ, რომელიც მის მიმართ საკუთარ პოზიციას ჯერ კიდევ ისეთი მოძველებული ტერმინებით გამოხატავდა, როგორიცაა “გადაგვარებული” და ა. შ. უცხო ენათა ცოდნამ, პირველ რიგში კი უტყუარმა ალღომ, რომლითაც არტმანი სიტყვისა და გამოთქმის ძალას გრძნობდა, საშუალება მისცა მას, შემოქმედებითი პროცესი სინამდილისადმი ფიქტიური მიმართების ნიშნით ეწარმოებინა; სწორედ ამის ხარჯზე მისი თვითგამოხატვა და ცხოვრების სტილი არასოდეს შეწინააღმდეგებია ტრადიცებს, სამყაროს მისეული ხედვა კი მუდამ მყარად რჩებოდა. საკუთარ აზრობრივ თამაშებს არტმანი თავის ფიქციებში მრავალფეროვანი როლების სახით აცოცხლებდა და თავის მიერ მიკვლეული სინტაქტური ელემენტებით ალაპარაკებდა; ამაზეა აგებული მისი ნამუშერების უმრავლესობა (1953 წელს დაწერილი “პოეტური აქტის რვაპუნქტიანი პროკლამაციის” მიზანიც სწორედ ეს არის: თვითგამოხატვა როლების მეშვეობით, ოღონდ – “პოეტური ცნობიერების” სფეროდან გამოუსვლელად).
არტმანის გავლენაში ზოგიერთ, – უპიველეს ყოვლისა, ბერლინელ, – ლიტერატორზე დიდი წვლილი მიუძღვის მის უნარს, საკუთარი შემოქმედება და საკუთარი პიროვნება ერთ განუყოფელ მთლიანად აქციოს, რომელსაც ასევე თავად Aძერწავს. ამგვარად შექმნილი ერთგვარი მითოსი მის ნაწარმოებებს ობიექტური ანალიზისათვის ყოვლად შეუვალს ხდის. მოკლედ, კონრად ბაიერის განსაზღვრებით რომ ვთქვათ, არტმანმა “პოეზია მსოფლმხედველობად აქცია”. გასულ საუკუნეთა ნაკლებად გავრცელებულ ლიტერატურულ ფორმათა ცოდნამ, უშრეტმა ფანტაზიამ და სწრაფვამ, “ძველი დროის ევროპულ ლიტერატურათა არსებითი ნიშნები ავანგარდულ მიმდინარეობათა სამსახურში ჩაყენებისა”, ხელი შეუწყო არტმანს პროგრესულ ტენდენცათა წარმომადგენლებთან დაახლოვებაში. ეს, უპირველეს ყოვლისა, “ვენის ჯგუფია”, რომლის წევრიც გარკვეული დროის მანძილზე თავადაც გახლდათ. მართალია, მისი საქმიანობა მეცნიერული კვლევით არ იყო მოტივირებული: ენობრივი პრობლემების თეორიული განხილვა მას ნაკლებად აინტერესებდა.
მიუხედავად ამისა, საკუთარ შემოქმედებაში ის ხშირად იყენებდა იმ პერიოდში სხვებთან ერთად შემუშაებულ ტექსტურ მეთოდებს (როგორიცაა ინვენცია, მონტაჟი და სხვა.), თუმცა ამას მეტწილად გაუცნობიერებლად სჩადიოდა. ამავე პერიოდს ემთხვევა არტმანის ჟარგონული, დიალექტზე დაწერილი ლექსები, რომელიც, – რიუმისა და ახლაიტნერისაგან განსხვავებით, – იმდენად ენობრივი საშუალებებით ექსპერიმენტირებას არ ისახავდა მიზნად, რამდენადაც იდიომებით თამაშს ემსახურებოდა, რასაც არტმანი ხშირად მეტაფორული ეფექტის გასამძაფრებლად მიმართავდა.
მისი ერუდიცია მოიცავდა აგრეთვე სხვადასხვა ქვეყნისა და კულტურის ლიტერატურულ პროგრამებსა და მათთან დაკავშირებულ ცხოვრების სტილს, რაშიც ის, ერთი მხრივ, თავისთვის ახლობელ მომენტებს ეძიებდა, მეორე მხრივ, საკუთარი ქცევის დასტური და გამართლება ეგულებოდა. ამ გაგებით, პირველ რიგში, უნდა დავასახელოთ სიურეალიზმის, კონცეპტიზმის, ბაროკოსა და ტრუბადურების პოეზიის ზოგიერთი ასპექტი, აგრეთვე – რომანტიზმის ელემენტები, ხალხური ლიტერატურის კრებულები და ევროპასა და ამერიკაში მათზე შექმნილი ვარიაციები. ყველა სფეროს ჩამოთვლა შორს წაგვიყვანს, ერთი კი უეჭველია: ისინი აუცილებელ წინაპირობად გვევლინება არტმანის შემოქმედების ღრმა წვდომის გზაზე. აქვე უნდა მოვიხსენიოთ აგრეთვე ის გავლენაც, რომელიც მასზე მეორე მსოფლიო ომის წინა პერიოდის ტრივიალურმა ლიტერატურამ იქონია; მის მოდულაციებში არტმანი გარკვეულ პარალელებს ავლებდა საკუთარ შემოქმედებასთან. იმ პერიოდში, როდესაც მისთვის გარკვეულწილად განმსაზღველი გახდა “პოპ-არტის” ტრივიალური კლიშეები, მან, – მართალია, ძალზე უშუალოდ, – გადმოიტანა ამ ლიტერატურული ჟანრის ელემენტები საკუთარ ტექსტებში.
არტმანის შემოქმედებაში ყველაზე მეტად გვეცემა თვალში ერთმანეთსაგან სრულიად განსხვავებული, დროში განგრძობილი სამი ტენდენცია, რომელთაც ფესვები ერთ წიაღში: შემოქმედის მრწამსში, – სინამდვილისადმი უკვე ხსენებულ, ფიქტიურ დამოკიდებულებაში, – უდგათ. ასე რომ არ ყოფილიყო, შეგვეძლო გვეთქვა, რომ მათ ერთურთთან საერთოდ არაფერი აკავშირებთ. უპირველეს ყოვლისა, უნდა დავასახელოთ მეტყველების განსაკუთრებული მანერა, რომელიც, ტრადიციული სინტაქსური საშუალებების ციტირების მაგიერ, ემოციების გამოსახატად ოდნავ შეცვლილ ლირიკულ ფორმებს მიმართავს; ტრადიციული თვალთახედვით დანახული ამგვარი თვითგამოხატვა ძლიერ მეტაფორიზირებულად აღიქმება და, რაც მთავარია, ახდენს “პოეტური ცნობიერების შიგნით არსებული სიტუაციების” დემონსტრირებას. ამ პროცესის მომსწრენი ვხდებით როგორც არტმანის ადრეულ ლექსებში, ისე შემდეგ ლირიკულ კრებულებში: “ჩემს მახვილზე ამოტვიფრული”, “თერთმეტი ცალკეული ლექსი”, “ირმების ნაკრძალი და შუქურ-კოშკი”, “ჩანახატი სამგლოვიარო სიმღერისათვის. ბრძოლის ველზე დაცემულს”, დაბოლოს, “ლანდშაფტები”; რაც შეეხება პროზას, უნდა დავასახელოთ “გუშინდელი დღის ძიების” ცალკეული დიდი მონაკვეთები, ნაწილობივ – “დროშის ასომთავრული” და “ჰუსარებსა და ბაგირზე მოცეკვავეების შესახებ”; აგრეთვე, თითქმის ყველა ჟარგონული ლექსი. პიესებიდან – “ჩერმაკისთვის წიწაკა არ არის”.
ჩამოთვლილი ნაწამოებიდან თითქმის ყველას, – შესაძლოა, უკანასნელის გამოკლებით, – ერთი რამ აერთიანებთ: მათში მეტყველება შეგრძნებების გადმოცემის მაგიერ თავს აფარებს შეგრძნების გარკვეულ სურათ-ხატს. ეს, თუკი გავითალისწინებთ არტმანის მანერას, მთელი კომპლექსის გადმოსაცემად გამოიყენოს ერთი და იმავე გრამატიკული ერთეული, ხშირად არტმანისეული ლირიკის ერთადერთ მეტაფორულ ხერხად გვევლინება. (მაგალითად: “ბასრი ფოთლებით (ფურცლებით) ჩავეჭიდე ნათელ დღეს / ჩემი აყვავებული სარეველა-ბალახიდან გალობდა ადრეული მზე / მე ვიყავი (…)” და ა. შ. ანდა: “ქარი მიმოქრის ლერწამში / მე ვიპოვე [რაღაც] შროშანისფერი / მე ვხედავ შენს ბაგეს / სიტყვებსა და ჩიტებს / ბაგე მიმოდის წითელი / ძალზე მუქი გვინეას გარშემო (…)”, ანდა: “28 სექტემბერი: და კვლავაც იასამნისფერი პარასკევი [venerdies violacea]. მაგრამ, ო, თეზაურის ქალიშვილი ლიუბეკში ჩამოვიდა მატარებლიდან.”)
ისეთი შთაბეჭდილება რჩება, თითქოს არტმანისთვის თავად ემოციაზე უფრო მნიშვნელოვანი ის მეტაფორაა, რომლის არსიდანაც გამომდინარეობს ემოციასთან მიმართება. ამგვარ წარმოდგენას ისიც აძლიერებს, რომ მაპროვოცირებელი, თავისი ჟღერადობით თუ ხატოვანებით მიმზიდველ ლექსიკურ ერთეულები მხოლოდ მათი გრამატიკული სახეცვლის ხარჯზე ახდენს მნიშვნელობის ნიუანსირებას, მსგავსად მონტაჟისა კინემატოგრაფში. იქმნება კიდევ ისეთი შთაბეჭილებაც, თითქოს არტმანი რაღაც ზმანებით იყოს მონუსხული, რომლის წვდომასაც მხოლოდ მაშინ შეძლებს, თუკი ბოლომდე დაჰყვება მის ხიბლს.
არტმანის ნამუშევართა დიდი ნაწილისათვის დამახასიათებელია არა ცხოვრებისეულ, არამედ ენობივ რეალიებთან კომუნიკაცია; ამის შედეგი კი იმგვარი ემოციაა, თავისი სიმბოლიკითა და სინტაქსით გაუცხოებულ არქაიზმად რომ გვევლინება. ვითომდა მივიწყებული კლიშეების ციტირებით არტმანი თითქოს გამოდის თანამედროვეობასა და ფსევდოისტორიულ წარსულს შორის შუამავლის როლში და თავისი თხრობის საგნად საგანგებოდ შელამაზებულ არქაიკას აქცევს. ეს ფიქტიური ისტორიული ხედვა, გაიგივებული რეალურ ენობრივ ხედვასთან, შეიძლება მცდარად მივიჩნიოთ რომელიმე ისტორულ გარემოცვაში დაბადებული ობიექტური განწყობის გულუბრყვილო ან უგემოვნო იმპლიკაციად. (მაგალითისათვის: “თეთრად გაშლილა დილით / ბანია ლუკა, / გრუხუნებს დოლი, / მამლაყინწას ვგავარ, გარნიზონის მესაყვირე, / ირხევა მბზინავი ბუმბულები, / ერთურთზე გადაჭდობილ მახვილთა ფრენა …” ანდა: “მიმაქოლებს ჩემი მუქი რაში / შალ-ი-მანისკენ, / მსუბუქი მხედარი [მივაპობ] ტყეთა შავ დალალებს, / აგერ, ნაპირი! მდინარე! მდინარე! ოჰ, შესვი ფსკერამდე! / ბაგე გაიგრილე წყლით, რომელიც ასე შორი ჯერ არასოდეს ყოფილა…”, ანდა: “სიცილიურ სახლს, / ატლანტიის მწვანე ბაღნარს, / ფრინველ სანგ სიბირს, / ახალი ჰოლანდიის პირქუშ უბეს, / ვის მივმართო / მას შემდეგ, რაც დამზაფრა, / მოლოდინმა *** წლის…”).
არტმანის არაერთ ტექსტში ისტორიული ფიგურები თუ ადგილები, მითები თუ ლეგენდებია გაცოცხლებული; ამის მიზანი სულაც არ არის დღევანდელი გადასახედიდან გაგებული ამა თუ იმ შინაარსის წარმოდგენა. ეს უბრალოდ კულისებია ამა თუ იმ ენობრივი სცენისათვის, რომელზედაც არტმანი ვითომდა ამ ენის მატარებლის სახით გამოგვეცხადება. ეს, უპირველეს ყოვლისა, მის პიესებს ეხება. მაგრამ ისეთი ოდნავ პაროდიული ფანტაზმაც, როგორიცაა “რეალური შეხვედა დრ. ფუ მანჩუსთან” (ის პაროდიად აღიქმება მისი სიუჟეტიდან გამომდინარე) შეიცავს მინიშნებას გვიან ვიქტორიანულ ტრივიალურ მოდელებზე: “ჰ. კ. არტმანი გახლავართ, – წამოსთქვა მან შემდეგ, – ჰ. კ. არტმანი, აგრეთვე ცნობილი, როგორც ჯონ ეტერლი ბენკროფტი, იგივე ლორდ ლისტერი, იგივე დეივიდ ბლენერჰესეტი, იგივე მარტიმერ გრიზლიმოლდ დე ვერი და ა. შ. და ა. შ.!”
მაგრამ ეს მხატვრული ხერხი მარცხს განიცდის იქ, სადაც ორიგინალი კარგადაა ცნობილი ფართო მკითველისათვის, როგორც ეს “მწვანედ დალუქულ ეპისტოლესა” და “alleleirausch”-ის შემთხვევაში მოხდა. სამაგიეროდ, სწორედ ამ ხერხის წყალობით გაჩნდა სრულიად უნიკალური ნაწარმოები “გულმოდგინება და ინდუსტრია”, განსაკუთრებული ადგილი რომ უკავია არტმანის მთელ შემოქმედებაში. შემდგომში არტმანმა ეს მეთოდი თავის არაჩვეულებრივი ემოციურობით გამორჩეულ თარგმანებზე მუშაობისას გამოიყენა, – მათზე აქ, სამწუხაროდ, საგანგებოდ ვერ შევჩერდებით, თუმცა მათ არტმანის შემოქმედებაში საკმაოდ მნიშვნელოვანი ადგილი უკავიათ.
არტმანისეული წერის მანერის მესამე ტენდენციად შეგვეძლო დაგვესახელებინა ის მეთოდი, ერთი შეხედვით ექსპერიმენტულად რომ აღიქმება, სინამდვილეში კი ნაკლებადაა ორიენტირებული “მეცნიერულ” ცდებზე. ის უფრო გრძნობათა გადმოსაცემად ტრადიციული ფორმების გავრცობა-გაფართოებას ისახავს მიზნად (ამ ტიპის ნაწარმოებებია: “გავრცობილი პოეზია”, “ბოთლით გაგზავნილი ბარათები”, “ლირიკული ვერბარიუმები”, ბაიერსა და რიუმთან ერთად შექმნილი ნამუშევრები, ასევე “რითმები, პწკარები, ფორმულები”, პიესები “მოგზარობა კუნძულ ნანთაკეთზე”, “ბურუსი და ფოთოლი”, “კეთილშობილთა და სამართლიანთა ხვედრი” და სხვ.). გავრცობა ძირითადად ფონეტიკის სფეროში მიმდინარეობს, მაგრამ ამასთან ბგერითი ჯგუფის კონსტრუქტიულ ელემენტს როდი ეწევა ანგარიში. გადამწყვეტი აქ ისევ და ისევ შეგრძნებებსა და ასოციაციებზე დამყარებული ერთგვარი სემანტიკური პრინციპია (მაგალითად: “wasserlobelia almegalsdatan / ich wohne lobelia almedals / nummernd auf weiß in weiß…” ანდა: “Assegor Thibeta et dü azimout… / vendigot ül iblout et ´l ab ab…” ანდა: “Ungummi / Schneebitter / Sanssouci / gekäfigte / Note / Abdusche…”). წერის ამგვარი მანერა საუკეთესოდ გამოხატავს არტმანის მიერ დასახულ ამოცანას: ამა თუ იმ გრძნობა-განწყობის შესაბამისად შერჩეულ ბგერათა ჯგუფები ახალ სისტემაში იქნას მოყვანილი და ჩაწერილი.
თუკი ზემოთ თქმულს შევაჯამებთ, არტმანის ნამუშევრები უნდა განვიხილოთ, როგორც ავტორის ცდები, შესაბამისობაში მოიყვანოს ენისადმი და ცხოვრებისადმი საკუთარი დამოკიდებულება. ორივე მიმართებას მხატვრულ სინამდვილეში აქვს ადგილი; განწყობა და წერის პროცესი ამართლებს ერთი მეორეს. არტისტიზმი გვევლინება ამა თუ იმ ემოციის საბუთად, შინაგანი მდგომარეობის პრეზენტაციად. შინაარსი მხოლოდ გრამატიკული ფორმის ხარჯზე იძენს თავის სიღრმეს; ენობრივ ელემენტებს უკვე არსებული ნიმუში ანიჭებს მნიშვნელობას. აქედან გამომდინარე, არტმანის ქმნილებები არ უნდა განვიხილოთ, როგორც ძველთან შედარებითა და გამოხატვის ახალი საშუალებების ძიებით გაწაფული ინტელექტის ნაყოფი; ეს უფრო რეთორიკული ფიგურებია, გარკვეული ეპოქის შესაბამისი ცნობიერების ჩარჩოებში ჩასმული. მათი მიზანი – ეფექტის სიმძაფრეა და არა საზრისის გამოხატვა. საზრისთან ეს ტექსტები, – მთელი მათი ხიბლის მიუხედავად, – ისეთსავე მიმართებაში არიან, როგორც ხისგან ოსტატურად ამოჭრილი მეფეები, დედოფლები, გლეხები, კოშკები – ჭადრაკის თამაშთან; თუკი მათ, ამასთან ერთად, ძალუძთ, სიამოვნება მოგვგვარონ, ეს იმას ნიშნავს, რომ…

(1970)

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

ნინო ძანძავა
გაიზარდა თუ არა თარგმნილი წიგნების რაოდენობა ბაზარზე?
მნიშვნე;ლოვანი გამოცოცხლება არ აღინიშნება, მაგრამ წელს და გაისად შესაძლებელია არსებითი ძვრა მოხდეს. თარგმნილი წიგნების რაოდენობა გაიზარდა. ჯერ უნდა გაჩნდეს მოთხოვნა, მერე კი თარგმანი. თარგმანების გაყიდვამაც მოიმატა, რადგან ტირაჟები გაიზარდა. ტირაჟები კი იმიტომ გაიზარდა, რომ მაღაზიების რაოდენობა იმატა.
უფრო მეტი თარგმანი იყიდება, თუ ორიგინალური ლიტერატურული ნაწარმოებები?
დასახელებებით თუ ტირაჟით? ეს სხვადასხვა რამეა. ქართული რომანი შარშან სულ ხუთი გამოვიდა. ნათარგმნი წიგნი კი ორმოცდაათი. მაგრამ ქართული წიგნები, შესაძლოა, უფრო მეტი გაიყიდა, ვიდრე თარგმანი – ორმოცდაათი მთლიანად. შესაძლებელია ასეც მოხდეს ხოლმე. მაგალითად, ბაზარზე არის 100 სხვადასხვა დროს დაწერილი და გამოცემული რომანი და 400 თარგმანი. ეს 100 ჯამურად ყოველთვის უფრო მეტი გაიყიდება. მაგრამ თარგმანი მეტი იქნება.
ანუ წამგებიანია ეს საქმიანობა?
გააჩნია თარგმანს, მაგრამ ზოგადად, ჯერჯერობით, წამგებიანია. ჩვენ რომ ისეთივე ფასს ვადებდეთ თარგმანს და არ გვქონდეს არანაირი თანადაფინანსება, როგორც ვიქცევით ნებისმიერი სხვა წიგნის შემთხვევაში, საბოლოო ჯამში წამგებიანი იქნებოდა. თავად წიგნი შეიძლება არ იყოს წამგებიანი, მაგრამ მასში ჩადებული შრომა – მაგალითად, რედაქტორი ხომ მუშაობს, ბუღალტერის შრომაც ხომ არის ჩადებული – თუ ამ ყველაფერს გავითვალისწინებთ, წამგებიანია. მაგრამ ნელ-ნელა ხდება მომგებიანი.
ფამუქის რომანს ”მე წითელი მქვია” მთარგმნელი 3 წლის განმავლობაში თარგმნიდა. ამ ადამიანს რომ აეღო ადექვატური ანაზღაურება, რომელსაც გადავიხდიდით ჩვენ და არა რომელიმე ფონდი, საოცარი გასაყიდი ფასი ექნებოდა, მაგალითად, 40-50 ლარი. პატარა ტირაჟებიც პრობლემას ქმნის.
ადრე მკითხველი რუსულ თარგმანს ანიჭებდა უპირატესობას. გახდა თუ არა ქართული თარგმანი დღეს უფრო პოპულარული?
ჩემი სუბიექტური აზრია. ეს პრობლემა სინამდვილეში იმის გამო კი არ იყო, რომ თარგმანი ობიექტურად იყო ცუდი ან კარგი, არამედ იმის გამო, რომ იმ ადამიანებისთვის, რომლებიც ასე იქცეოდნენ, უფრო ადვილი იყო წაკითხვა ამა თუ იმ ენაზე. რასაც მიჩვეულები იყვნენ, იმას ანიჭებდნენ უპირატესობას. ეს ხარისხთან არ იყო დაკავშირებული. ცხადია, ზოგადად საშუალო სტატისტიკური რუსული თარგმანი საშუალო სტატისტიკურ ქართულ თარგმანს ჯობდა, მაგრამ ასეთი განზოგადება ამ თეზისისა არ იყო სწორი. უბრალოდ, ახლა იმ ადამიანების რაოდენობა, ვისთვისაც ქართულია მოსახერხებელი, გაიზარდა. ჩემს დროს ბევრი ქართულად ვერ კითხულობდა თავისუფლად, ახლა კი პირიქითაა. ამან შეცვალა სიტუაცია და არა თარგმანების გაუარესებამ. ახლა ბევრი ადამიანი მხვდება, რომელიც ამბობს, რა ცუდი თარგმანები ყოფილა რუსულიო.
თარგმანის ხარისხი როგორია?
საინტერესოა, რომ წლების განმავლობაში რუსული თარგმანის ხარისხი გაუარესდა, ქართულის კი გაუმჯობესდა. ამას ეკონომიკური საფუძველი აქვს. კომუნისტების დროს როცა თარგმნიდნენ, სახელმწიფო ცენზურა და აპარატი აიძულებდა ყველას, რომ თარგმანი ძალიან გამართული ყოფილიყო, ანუ ერთ წიგნზე მუშაობდნენ ძალიან დიდ ხანს. არ აინტერესებდათ, წიგნი ახალი გამოსული იყო საზღვარგარეთ, თუ ათი წლის წინათ. დროს არ ჰქონდა მნიშვნელობა. ახლა ამ წიგნს აკეთებენ ერთ თვეში. სინამდვილეში რუსული თარგმანები, პროზაზეა ლაპარაკი, იქმნება ძალიან სწრაფად, რომ ძალიან მოკლე შუალედი იყოს ორიგინალსა და რუსულ ენაზე ტექსტის გამოსვლას შორის. ეს მთელ მსოფლიოში გავრცელებული ტენდენციაა. ამიტომ, როდესაც ძალიან სწრაფად ითარგმნება, თარგმანის ხარისხი ვერ იქნება ძალიან კარგი. ეს შეუძლებელია. ერთ თვეში ძალიან მაგარ მხატვრულ თარგმანს ვერ გააკეთებს ადამიანი. საქართველოში ჯერ არ დაწყებულა ტენდენცია, რომ წიგნი მისი მსოფლიო პრემიერისთანავე გამოვცეთ ქართულად. ამ ეტაპზე არ ვართ, იმიტომ, რომ არ გვაქვს თარგმნილი ის, რაც ორმოცადაათი წლის წინათ უნდა ყოფილიყო თარგმნილი. ეს რომ ამოივსება, მერე ახალ ეტაპზე გადავალთ და თარგმანიც გაუარესდება აუცილებლად.
შესაძლებელია თუ არა მკითხველმა, რომელიც ლიტერატურას მხოლოდ ქართულ ენაზე ეცნობა, თანამედროვე მსოფლიო ლიტერატურაზე წარმოდგენა შეიქმნას?
გააჩნია, რამდენად უყვარს ლიტერატურა. თუ ლიტერატურის ძალიან მაგარი მოყვარულია, მაშინ არა. იმიტომ, რომ ძალიან ბევრ რამეს ვერ გაიგებს, მაგრამ თუ მსუბუქად უყვარს – კი. მაგალითს მოვიყვან – ავიღოთ, ვთქვათ, გერმანული ლიტერატურა, თანამედროვე ავტორებიდან პრაქტიკულად არაფერია თარგმნილი, მხოლოდ თითო-ოროლა წიგნი, მაგრამ ეგ მაინც ხომ არის. ამიტომ რაღაც წარმოდგენა მაინც შეექმნება, ძალიან ზოგადი. ფრანგულში მეტია თარგმნილი, რაღაცაში შეიძლება საერთოდ არ იყოს. იმას მაინც მიხვდება, რას კითხულობენ ადამიანები.
რა კრიტერიუმით არჩევთ სათარგმნ წიგნებს?
ძალიან მარტივი კრიტერიუმებით: უნდა იყოს უპირობო კლასიკა. შეიძლება ბესტსელერი არ იყოს, მაგრამ იყოს აღიარებული, როგორც მნიშვნელოვანი ნაწარმოები. ეს აღიარება უნდა ჰქონდეს არა მარტო ავტორის ქვეყანაში, არამედ სხვაგანაც. მაგალითად, ხომ არ აქვს აზრი ქართულად ითარგმნოს რომანი, რომელიც ჯერ არც ერთ ენაზე უთარგმნიათ. სისულელეა. იმიტომ, რომ ჯერ უნდა გამოვიდეს ის წიგნი, რომელიც 40 ენაზე ითარგმნა. იმიტომ, რომ ქართველებმა იკითხონ ის, რასაც 40 ქვეყნის ხალხი კითხულობს და არა ერთი ქვეყნისა. ამიტომ ძალიან მარტივია კრიტერიუმი: თუ ბევრ ენაზეა თარგმნილი, ეს იმას ნიშნავს, რომ ეს ნაწარმოები მნიშვნელოვანია გლობალური მასშტაბით. თუ ცოტა ენაზეა, მაშინ არ არის გლობალური მასშტაბის და, ჯერჯერობით, როცა ძალიან ცოტა რამეა ქართულად თარგმნილი, აღარ ღირს მისი თარგმნა, ეს მომდევნო ეტაპის საქმეა.
დიდ ქვეყნებში უფრო რთულია საგამომცემლო საქმიანობა, იმიტომ, რომ ძალიან ბევრი წიგნი გამოდის და ასეთი კრიტერიუმები აღარ მუშაობს. ამიტომ საჭიროა, ისეთი ავტორი მოძებნო, რომელიც არ თარგმნილა, ამას კიდევ შეფასება სჭირდება. შეფასებაში კი კომპეტენტური ექსპერტები გეხმარებიან და ა.შ. ჩვენთან კი ძალიან მარტივია ყველაფერი – ექსპერტებიც კი არ გჭირდება. საბოლოო ჯამში, ნებისმიერ უბირ ადამიანს შეუძლია წიგნი საკმაოდ კარგად შეარჩიოს და ჩაითვლება, რომ გემოვნება აქვს.
ანუ ქართველი მკითხველის მოთხოვნები ადვილი მისახვედრია?
არა, ეს მოთხოვნების გამო არ ხდება, უბრალოდ, სიტუაციაა ბაზარზე ასეთი. საქართველოსხელა ქვეყანაში განვითარებული წიგნის ბაზარი წელიწადში დაახლოებით 500 თარგმნილ რომანს ნიშნავს.
ახლა რამდენი გამოდის?
ახლა დაახლოებით 50. ძალიან დიდი დისბალანსია. ათჯერ მეტი უნდა გამოვიდეს. სამჯერ მეტი თუ გამოვა, უკვე წინსვლა იქნება.
რას ნიშნავს, როცა ქვეყანაში ბევრი წიგნი ითარგმნება?
ბევრ რამეს. თუ გამოდის 500 წიგნი, პირველ რიგში, ეს ნიშნავს, რომ არსებობს დაახლოებით 500 მთარგმნელი. 500 მთარგმნელი, რომელსაც შეუძლია კარგად თარგმნა, ამავე დროს 500 კარგი მკითხველია, ანუ წიგნის ბაზარი ფართოვდება. მერე ენაც ვითარდება. ენა ხომ მარტო მწერლების მიერ არ იქმნება. მთარგმნელებიც არანაკლებ როლს თამაშობენ. ადმიანებისთვის მშობლიურ ენაზე კითხვა ყოველთვის უფრო ადვილია, მეტი ნიუანსი გესმის. გარდა ამისა, მათთვის ხელმისაწვდომი ხდება გლობალური კულტურა. მოკლედ, საბოლოო ჯამში, ყველაფრისთვის კარგია. მართალია, საქართველოში ეს არის ადამიანების შეზღუდული წრე – უკეთეს შემთხვევაში, ორი-სამი ათასი მკითხველი იქნება საქართველოში ისეთი, ვისთვისაც მსგავსი რამე არის საინტერესო და ეს მოსახლეობის ძალიან მცირე პროცენტია. აქტიურად ვინც კითხულობს, ის შეიძლება რამდენიმე ასეულიც იყოს. მაგრამ მეორეს მხრივ, პირიქითაც ხდება: ზოგი არ კითხულობს და ვერ კითხულობს იმიტომ, რომ არჩევანი არ არის. როცა სუპერმარკეტში დიდი არჩევანია, მეტი რამის ყიდვა მოგინდება და თუ არაფერია, ნაკლებს ყიდულობ. საბჭოთა გასტრონომში არაფერი იყო და შეიძლება იქ შესვლაც არ მოგდომებოდა.
ნათარგმნი ლიტერატურის ტირაჟი საშუალოდ რამხელაა?
საშუალო არ არსებობს. მაქსიმუმი შეიძლება იყოს ოცი ათასი. პირველ თვეში ჰარი პოტერის 23 ათასი ეგზემპლარი გაიყიდა. რადგანაც ასეთი რამ მოხდა, კიდევ შეიძლება განმეორდეს. არ აქვს მნიშვნელობა, საბავშვო იყო თუ არა. ერთი პრეცედენტი თუ იყო, ესე იგი ასეთი რამ პრაქტიკულად შესაძლებელი ყოფილა. საქართველოში დღეს გამოდის იაფფასიანი გამოცემები, რომლებიც დიდი ტირაჟით იყიდება. ვთქვათ, ათი ათასი. ჩვენც ვაკეთებთ და სხვებიც აკეთებენ. მაგრამ ქართველი ავტორების წიგნებიც არ იყიდება ცუდად. მაგალითად, ”ჯინსების თაობა” თითქმის ათი ათასი ცალი გაიყიდა. სულ ერთი წელია, რაც გამოვიდა. ეს უკვე ცოტა არ არის, ინდუსტრიაა ფაქტობრივად.
მთარგმნელის სტიმულირება რითი ხდება?
მწერლები ჰონორარზე ცხოვრობენ, ანუ გაიყიდება წიგნი, მიიღებს ჰონორარს, არ გაიყიდება – ვერ მიიღებს. ძალიან ცოტა მწერალი ირჩენს ასე თავს.ეგ არსად არ არის შესაძლებელი. ანუ ყველა ქვეყანაში მწერლების ძალიან მცირე ჯგუფი, 0.1 % ცხოვრობს თავისი პროფესიით. ეს ბუნებრივია. საქართველოშიც ეგრეა. უბრალოდ, საქართველოში ცოტა მწერალია და იმათი ცოტა პროცენტი ორი კაცი გამოდის, საბოლოო ჯამში.
მთარგმნელი, განსხვავებით მწერლისგან, შეკვეთას იღებს. მთარგმნელობა ხომ ხელობაა უფრო და მწერლობა შემოქმედება.
პოეზიის შემთხვევაში ალბათ სხვანაირადაა…
საბოლოო ჯამში, შენ იღებ სხვის ნაწარმოებს და თარგმნი. მაინც ხელობაა. შეიძლება დიდოსტატი იყო. რადგან მთარგმნელი არის ხელოსანი, შესაბამისად, შეკვეთებზე მუშაობს და იღებს არა ჰონორარს, არამედ გარკვეულ გასამრჯელოს. 80-იან წლებში, როცა სტუდენტი ვიყავი, ამიღია წიგნი და ჩემთვის, გართობის მიზნით, მითარგმნია. ახლა ეს წარმოუდგენელია და სწორიცაა, იმიტომ, რომ ვინმე გიჟი უნდა იყოს, რომ აიღოს 800– გვერდიანი წიგნი და თავისი სიამოვნებისთვის თარგმნოს. ალბათ გამონაკლისები იქნება, ასეთებიც მინახავს. მაგალითად, ჩვენი მთარგმნელია, რომელმაც ჰობიტი თარგმნა, იმიტომ, რომ უყვარდა ეს წიგნი. მერე ჩვენ გამოვეცით.
უნდა ეხმარებოდეს თუ არა სახელმწიფო ამ საქმეს?
ირიბად უნდა ეხმარებოდეს. რაც ნიშნავს შემდეგ რამეს: სახელმწიფომ რომ გამოაცხადოს, მე ვეხმარები მთარგმნელებს, შემოიტანეთ ვისაც რა გინდათ და მოგცემთ სტიპენდიებს. შეიკრიბოს კომისია და გადაწყვიტოს, რომ მოდი, ეს კარგი ბიჭია, მივცეთ სტიპენდია, ეს ცუდი გოგოა და არ ეკუთვნის და ასე გადაწყვიტოს. ეს არის პირდაპირი დახმარება, ანუ პირდაპირი სუბსიდირება, რაც არ არის სწორი, იმიტომ, რომ არაფერზეა დამოკიდებული და მთარგმნელს ეხმარებიან პირდაპირ. ეს ძალიან ცუდია ყველასთვის, იმიტომ, რომ მთელს ბაზარზე ურთიერთობებს აფუჭებს. მთარგმნელები ეჩვევიან, რომ ასეთი რამ არსეობობს და სხვანაირი ურთიერთობა არ მოუნდებათ, გამომცემლები აღარ იქნებიან დაინტერესებულნი, მათ შორის არც დისტრიბუციით, გაყიდვით და ეს წიგნი მხოლოდ ერთ მაღაზიაში იქნება, ვერავინ მიაგნებს და არ გაიყიდება.
ირიბი არის ასეთი რამ: მაგალითად, სახელმწიფომ რომ თქვას – ყველა თარგმნილ წიგნს ყოველ წელს ვიყიდი, ვთქვათ, ათას ცალს. ნორვეგიაშია ასე: ყოველ წელს ბიბლიოთეკებისთვის 3000 წიგნს ყიდულობენ, რაც კი რამე გამოდის იმ წიგნებიდან. ეს არის არაპირდაპირი დამხარება, როცა ბაზარზე უკვე არსებულ პროდუქტს ყიდულობ.
კულტურის სამინისტრო აპირებს მსგავსი რამის გაკეთებას…
დაახლოებით ეგეთი რამეა. 300-დან 500 ცალამდე ყიდულობს, რაც არაპირდაპირი დახმარებაა.
ფონდების დახმარებას როგორ იყენებთ?
ჩვენ მივმართავთ ხოლმე მთარგმნელობით ფონდს იმ ქვეყნისა, რომლის ლიტერატურასაც ვთქრგმნით. ასეთი ფონდები ყველა ქვეყანაშია, ინგლისის გარდა. მათ არ სჭირდებათ. რატომ უნდა დახარჯონ ფული იმაში, რაც ისედაც ხდება? მთელ მსოფლიოში, მაგალითად, გერმანიაში, თარგმნილი წიგნების 80 % თარგმნილია ინგლისურიდან, ანუ ინგლისურენოვანი ლიტერატურაა. ინგლისში გამოცემული წიგნების 95% არის ინგლისელების ლიტერატურა და მხოლოდ 5 %-ია თარგმნილი. მაშინ, როცა დანიაში 60 % თარგმნილია, 40% კი – ადგილობრივი. ჩვენთან თარგმნილი მეტია, ვიდრე ორიგინალური. რომანები რომ ავიღოთ, ყოველ წელს გამოდის უფრო მეტი თარგმნილი რომანი, ვიდრე ორიგინალური. იმიტომ, რომ ცოტა რომანი იწერება.
ფონდები ყველა ქვეყანას აქვს, უკრაინასაც კი. საკუთარი ლიტარატურის პოპულარიცაზიისთვის. საქართველოსაც აქვს უკვე. მივმართავთ ხოლმე ქვეყნის შესაბამის ფონდს და ზოგჯერ გვეხმარებიან, ანუ თარგმანს აფინანსებენ. მთარგმნელის ჰონორარს იხდიან. ეს საშუალებას გვაძლევს, თარგმანი შეიქმნას და წიგნი გამოიცეს. შეიძლება საავტორო უფლებები შეიძინონ. ზოგჯერ არის, რომ დამატებით თანხასაც აფინანსებენ. მარტო ამის წყალობით, ჩვენ საშუალება გვაქვს, ყოველ წელს ათი-ოცი წიგნი გამოვცეთ. მაგალითად, ფამუქის ორი დიდი წიგნი გამოვეცით, რომელიც ვერ გამოვიდოდა, თურქებს რომ არ ჰქონდეთ ასეთი ფონდი. თურქი გადასახადების გადამხდელის ხარჯზე არსებული ფონდი ხელს უწყობს იმას, რომ ლიტერატურის მოყვარულმა საქართველოში წიგნი წაიკითხოს.
თქვენი გამომცემლობა საავტორო უფლებებს ყოველთვის იცავს. არსებობს გამომცემლობები, რომლებიც ასე არ იქცევიან?
ნელ-ნელა ხვდებიან, რომ ეს ძალიან მნიშვნელოვანია. იმიტომ, რომ საბოლოო ჯამში, ამას, ისევე როგორც ბევრ სხვა რამეს, ეკონომიკური დაინტერესება განაპირობებს. თუ გამომცემელმა იცის, რომ მისთვის ეკონომიკურად მომგებიანია ცივილიზებული ურთიერთობები, გადავა ასეთი სახის ურთიერთობებზე, თუ იცის, რომ ყაჩაღობა უფრო მომგებიანია, მაშინ იყაჩაღებს. თუ გაუვა, იყაჩაღებს, თუ არ გაუვა, მაშინ არა. როგორც ცხოვრებაში. მაგალითად, მანქანების ქურდობა თუკი დაუსჯელი რჩება, იზრდება და თუ დასჯადია, მცირდება. დაახლოებით ასეა.
რეალურად, მცირე ტირაჟის პირობებში, საავტორო უფლებების გადასახადი მაინცდამაინც ძვირი არ ჯდება, შეიძლება ეს შემაფერხებელი ფაქტორი იყოს წიგნის გამოსაცემად?
არა. სხვა ხარჯები გაცილებით მეტია, მაგალითად, თარგმანის და ბეჭდვის. შემაფერხებელი ფაქტორი ეგ კი არა, უცოდინრობაა. ძალიან ბევრმა საერთოდ არ იცის, რას ნიშნავს საავტორო უფლების დაცვა. დაახლოებით იგივეა, სტუმრად იყო ვინმესთან და არ იცოდე, რომ სხვისი ნივთის აღება არ შეიძლება. შეიძლება ვიღაცისთვის ეს ჩვეულებრივი იყოს. პრობლემა სინამდვილეში უცოდინრობაა და არა ბოროტება. წინასწარგანზრახული კი არაა, რომ მე ვაშავებ. ცხადია, არცოდნა არცოდვააო, ვერ იტყვი, მაგრამ მაინც დანაშაულია. არ პასუხისმგებლობისგან ათავისუფლებს, თუმცა, მესმის ასე რატომაც ხდება.
ასეთ დროს გამომცემლობებს შორის ურთიერთობა როგორია?
ძალიან მარტივი უნდა იყოს წესით. თუ ჩვენ რამეს ვყიდულობთ, იმას, როგორც წესი, ვეღარავინ იყიდის, ექსკლუზიურია ხოლმე ეს ხელშეკრულებები. შესაბამისად, მე თუ მინდა რაღაცის ყიდვა, მივმართე რომელიმე უცხოურ გამომცემლობას და მან მითხრა, იცი, გამომცემლობა იქსს უფლებები უკვე მივყიდეთ, ჩვენ იმწამსვე გავჩერდებით, ცხადია. მაგალითად, ”ჯადოსნური მთის” გამოცემა რომ მოუნდეს ვინმეს, ვერ გამოსცემს, იმიტომ, რომ ჩვენ გვაქვს უფლება, ისევე, როგორც ჰესეს ”ტრამალის მგელს” ან კნუტ ჰამსუნის ”მისტერიებს”.
და საბჭოთა თარგმანი?
ძველი თარგმანი არსებობს, მაგრამ ახალი გამოცემის საშუალება არავის ექნება ჩვენს გარდა. ძველი თარგმანების რეპრინტი აღარასდროს გამოვა, სანამ 70 წელი არ გავა ავტორის გარდაცვალებიდან.
როგორია მთარგმნელის ანაზღაურება და შეიძლება თუ არა მხოლოდ ამ საქმიანობით ადამიანმა დღეს თავი ირჩინოს?
თუ პროფესიონალი მთარგმნელია, თავისუფლად იცხოვრებს ამ საქმით. თუ ადამიანი დღეში ათ გვერდს თარგმნის და გვერდში ხუთ დოლარს იღებს, მაშინ იცხოვრებს? რა თქმა უნდა იცხოვრებს. მე ვიცი მთარგმნელები, ვისაც დღეში ათ გვერდზე მეტის თარგმნა შეუძლიათ. შეიძლება იყოს რთული ნაწარმოები, რომლის დასრულებაც მალე შეუძლებელია. 30 წელია, რაც ქართველი მთარგმნელი გოეთეს ”ფაუსტს” თარგმნის, რომელსაც ჩვენ გამოვცემთ. რა ფასი უნდა დაადო? რა შეიძლება ღირდეს რაღაც, რასაც 30 წელი აკეთებ? მას ხომ ფასი არ აქვს. მსოფლიოში ყველაზე მაღალი ჰონორარი, გვერდში 40 ევროც რომ მისცე. თარგმანი ისეთი რამეა, ცალსახად ვერ იტყვი, ბევრია თუ ცოტა. გააჩნია წიგნს. თუ ადვილი სათარგმნია და ბევრს თარგმნის, ხომ კარგი. მაგრამ არის ლიტერატურა, რომლის თარგმანშიც რაც არ უნდა გადაუხადო, მაინც ცოტა გამოვა საბოლოო ჯამში. იმიტომ, რომ ფისოქოლიურად ძალიან მნიშვნელოვანია მთარგმნელის შრომა.
მთარგმნელების რაოდენობას თუ უჩივით?
ჩვენი პრობლემა სწორედ ისაა, რომ მთარგმნელები არიან ძალიან ცოტანი და ისინი მხოლოდ დიდი ენებიდან გვყავს. თან ყველა დიდი ენიდანაც არა. მაგალითად, ესპანურიდან თარგმნა პრობლემაა. ჰოლანდიურზე და ასეთ ენებზე არ ვლაპარაკობ. იაპონურიდან ხომ საერთოდ. ჩინურიდან მთარგმნელი რომ არ გეყოლება და იაპონურიდან, რაზეა ლაპარაკი? იაპონურიდან ქართულად თარგმნილი პროზა მე არ მინახავს, არც არასდროს გამიგია. ეს უბრალოდ სირცხვილია.
აკუტაგავას თარგმანი?
რუსულიდანაა თარგმნილი. შვედური, ნორვეგიული, დანიური, ისლანდიური ლიტერატურა, თუნდაც იტალიური, ესპანური – ეს ყველაფერი საბჭოთა დროს რუსულიდან ითარგმნებოდა. დღეს სიტუაციის გაუმჯობესების ერთ-ერთი ფაქტორი ისიც არის, რომ გამოჩნდნენ ადამიანები, რომლებსაც შეუძლიათ ნორვეგიულიდან თარგმნა, შვედურიდანაც კი.

© netgazeti.ge