მალხაზ ხარბედია
სიბრძნე სისულელისა
ანუ, რატომ უნდა გამოვტოვოთ წიგნის კითხვისას შესავალი

ერაზმუს როტერდამელი. სისულელის ქება. ლათინურიდან თარგმნა, შესავალი წერილი და შენიშვნები დაურთო ლალი კოჭლამაზაშვილმა. რედაქტორი ნანა ტონია. თბ. “ლოგოსი”, 2002.

წაკითხვა, თარგმანება და შროშანთა შრიალი

თავად ერაზმუსი ბრძანებს, “რაც უფრო ფართოდაა გავრცელებული ესა თუ ის მოვლენა, მით უფრო დასაფასებელიაო”. ჰოდა, მოდით დავაფასოთ ჩვენში ასე გავრცელებული სისულელე და მივუძღვნათ ერთი პატარა ხოტბა მასა და მის “განმადიდებელს”, ერაზმუს დეზიდერიუს როტერდამელს.
წიგნის მთარგმნელმა თავისი წინასიტყვაობა შტეფან ცვაიგის სიტყვებით დაასათაურა – “დიადი მივიწყებული”, რომელიც მართალია მხოლოდ ერაზმუსს მიემართება, მაგრამ ამ ცნების ქვეშ ბევრი ის “უიღბლო” ავტორიც უნდა ვიგულისხმოთ, ვისაც დღემდე არ გაუმართლა და ვერ ეღირსა გადმოქართულებას. მათი ჩამოთვლა შორს წაგვიყვანდა, თუმცა ყველაზე სამწუხარო მაინც ისაა, რომ ქართველების უმრავლესობას ესა თუ წიგნი უკვე თარგმნილი ჰგონია ხოლმე და მისი პირველად გამოცემისას გაკვირვებულები კითხულობენ, “კაცო, ეს წიგნი ხომ თარგმნილი იყო?!”. ასე დაემართა ჩვენს სარეცენზიო წიგნსაც და უნდა ითქვას, რომ ამგვარი ფაქტი ერთი მხრივ გულგრილობასა და ინტელექტუალურ ამნეზიაზე, მეორე მხრივ კი გარკვეულ კულტურულ თვითდაჯერებულობაზე მეტყველებს.
ჩემი აზრით, ეს წიგნი გამონაკლისია უკანასკნელი წლების გამოცემებს შორის და უპირველეს ყოვლისა იმიტომ, რომ იგი შესაბამისი სამეცნიერო აპარატითაა აღჭურვილი (თუმცა, როგორც დავინახავთ, ამ გამოცემის სამეცნიერო ხასიათი გარკვეულ მიზეზთა გამო ეჭვს იწვევს). “სისულელის ქება” სათარგმნად ერთ-ერთ ურთულეს ტექსტს წარმოადგენს, ლათინური და ბერძნული ენების ფლობის გარდა იგი ისტორიულ-კულტურული კონტექსტის ღრმა ცოდნასაც გულისხმობს და მისი გადმოქართულება, ბუნებრივია, მთარგმნელისგან განსაკუთრებულ ძალისხმევას მოითხოვს. ქალბატონმა ლალი კოჭლამაზაშვილმა მშვენივრად თარგმნა ეს წიგნი და ამომწურავი კომენტარებიც დაურთო, სადაც ვრცლად განმარტა ერაზმუსის ურთულესი ალუზიები. ჩემი აზრით ეს ერთ-ერთი უმთავრესი ღირსებაა წიგნისა და არა იმიტომ, რომ განსაკუთრებულად განვრცობილია ეს შენიშვნები (ამგვარი განვრცობა ხშირად ვნებს ხოლმე ტექსტს), არამედ იმის გამო, რომ კომენტარები არ შემოიფარგლება მხოლოდ მითოლოგიურ გმირთა სახელების უფერული და არაფრისმთქმელი განმარტებით, რითაც ასე ვართ “განებივრებული” ქართველი მკითხველი (ვთქვათ ასე: “ჰერაკლე – ზევსისა და ალკმენას ვაჟი, სასწაული ძალის პატრონი, დაიბადა თებეში და ა.შ.”).
ძველი ლიტერატურის მოყვარულებს შევახსენებ პეტრონიუსის 20-იანი წლების შესანიშნავ, იარხო-პიოტროვსკისეულ გამოცემას (ამ წიგნის რეპრინტი, თუ არ ვცდები, 1990 წელს გამოვიდა), სადაც კომენტარები თავად ტექსტზე არანაკლებ საინტერესოდ იკითხება და საერთოდაც, კლასიკური ლიტერატურის ხშირად ფრაგმენტული, ან ბუნდოვანი ტექსტების ხარვეზებს სწორედ განმარტებათა სიმწყობრე გამოასწორებს ხოლმე.
მთარგმნელმა წინასიტყვაობაც წარუმძღვარა ტექსტს, თუმცა სამწუხაროდ იმდენად “გააფართოვა” კონტექსტი, რომ მასში ერაზმუსისთვის ლამის არც დარჩა ადგილი. მაგრამ ამაზე მოგვიანებით, ახლა კი ისევ თარგმანს მინდა დავუბრუნდეთ.
ქალბატონი ლალი დიდხანს მუშაობდა ამ წიგნზე და შესაბამისად თარგმანსაც ეტყობა ამ მრავალწლიანი და მრავალჯერადი წაკითხვა-თარგმანების კვალი. თუმცა მხოლოდ გარჯას ვერ მივაწერთ ასეთ წარმატებულ შედეგს, აშკარაა, რომ აქაც საქმე გვაქვს მთარგმნელისთვის აუცილებელ, თანაშემოქმედების იმ “დანაშაულთან”, რომლის გარეშეც ვერც ერთი კარგი თარგმანი ვერ შეიქმნებოდა.
არ შემიძლია არ დავიმოწმო სიტყვათა თამაშზე აგებული ერთი არაჩვეულებრივი ალუზიის თარგმანი, რომელსაც ჰომეროსთან მივყავართ: “ტროას კედელთან მოხუცები მიმსხდარან და მუსაიფობენ, მათი ხმა კი შროშანთა შრიალს მოჰგავს”. მაინც რაში მდგომარეობს ამ ალუზიის არაჩვეულებრიობა და რითაა ამ მონაკვეთის თარგმანი განსაკუთრებული. მოგეხსენებათ, ერაზმუსის ეს ტექსტი სავსეა ძველბერძნული ფრაზებითა და გამოთქმებით (ქართულ თარგმანში ბერძნული ფრაზები განსხვავებული შრიფტითაა დაბეჭდილი) და ეს შედარებაც ძველბერძნულადაა მოყვანილი დედანში – “ტენ ლეირიოესან” (სიტყვა-სიტყვით ნიშნავს – “შროშანივით”). ჰომეროსის მთარგმნელთა უმრავლესობა გაურბის ამ უცნაური სიტყვის თარგმნას (ჰომეროსთანაა “ოპა ლეირიოესან”, რომელიც დაახლოებით ითარგმნება როგორც “შროშანთა შრიალის ხმა”) და იგი გადმოაქვთ როგორც “ჭიკჭიკი”. ჩემი აზრით, ქალბატონმა ლალიმ ძალზე ზუსტად თარგმნა ეს ფრაზა (ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ასეთი სიზუსტე თითქმის წარმოუდგენელი იქნებოდა პოეტურ თარგმანში) და ორი თანამჟღერი სიტყვის შეხამებით აღადგინა იმ კალამბურის მოხდენილობა, რომელიც ერთ სიტყვაში გულისხმობს “ლერონ”-საც (შროშანი) და “ლეირიონ”-საც (ჭკუასუსტობას).
მეორე მაგალითი: დედანშია – Adde, quod suos ad immortalem vitam destinatos, oves appellat. როგორც ხედავთ, ლათინური ტექსტი არანაირი განსაკუთრებული კეთილხმოვანებითა და ალიტერაციულობით არ გამოირჩევა, აქ მხოლოდ რიტმი იმსახურებს ყურადღებას. მაგრამ ნახეთ, როგორ გადმოაქართულა მთარგმნელმა ეს წინადადება: “გავიხსენოთ ისიც, რომ უფალმა თავის რჩეულებს, მარადიული ცხოვრებისთვის რომ გამოარჩია, უწოდა ცხოვარნი”.
ასეთი მაგალითები საკმაოდაა წიგნში, მაგრამ ახლა, მოდით ისევ ერაზმუსს მივხედოთ.

რა საერთო აქვს თვალთმაქცობასა და ღვთისმეტყველებას

ერაზმუსს რომ დიუმას ან მელვილის დროში ეცხოვრა, თავისი წიგნის შესავალ ნაწილს აუცილებლად თარიღის დასახელებით დაიწყებდა, დაახლოებით აი ასე: “1508 წელია და მივემგზავრები იტალიიდან ინგლისში….”, მაგრამ იგი თავისი ეპოქის ნამდვილი შვილი იყო და მას არაფერში სჭირდებოდა ამგვარი დაზუსტებები. მაშინ ხომ სხვანაირად იწყებდნენ ნაწარმოების წერას, მისალმებით, და სხვაგვარადვე ხედავდნენ დროს, რომელშიც წერდნენ. მაგალითად, თომას მორუსი თავის წიგნში პეტრე ეგიდიუსს ესალმებოდა, თავად ერაზმუსი კი….
მაშ ასე, 1508 წელს, იტალიიდან ინგლისში გამგზავრებული ერაზმუსი “საერთო საქმეებზე” ფიქრით იმოკლებს გზას და გულს იმ მეგობრების გახსენებით იხალისებს, ვინც უძვირფასეს და უგანათლებულეს ადამიანებად მიაჩნია. ამ ფიქრსა და “ხალისობაში” კი ახალი წიგნის წახნაგები იკვეთება, რომელიც მომავალში ასევე ხალისითა და ლაღობით დაიწერება და ამ წიგნით, “სისულელის ქებით”, იგი ერთ-ერთ უძვირფასეს მეგობარს, თომას მორუსს მიესალმება. მორუსის წარმოსახვით კითხვაზე კი, “ეგ აზრი რომელმა პალასმა შთაგაგონაო” (სისულელისადმი ხოტბის შესხმა იგულისხმება) – უპასუხებს, “უპირველეს ყოვლისა მორუსთა საგვარეულო ზედწოდებამ, რომელიც ჟღერადობით იმდენად წააგავს სიტყვა “მორიას”, რამდენადაც პირადად შენ მისგან განსხვავდებიო.” აი, ასეთი პარადოქსით იხსნება ეს შესანიშნავი წიგნი და მთელს ნაწარმოებსაც სწორედ ეს დახვეწილი ირონია გამსჭვალავს. მართლაც პარდოქსულია ერთ წინადადებაში სიბრძნის ქალღმერთის, ათენასა (პალასი) და სისულელის (მორია) ეს უცნაური, ტკბილი მეზობლობა. ასეთი თვალთმაქცობა მკითხველსაც სათამაშოდ, სამღერელად განგვაწყობს და ძველბერძნულადაც, ირონია ხომ სხვა არაფერია თუ არა თვალთმაქცობა, თავის მოჩვენება.
“თუმც სისულელეს ვაქებ, მაგრამ არც თუ სულელურად”, გვეუბნება ავტორი და კიდევ ერთ ხაფანგს გვიგებს, შემდეკ კი, როცა “გაუჩალხავ და შეუწონელ, მაგრამ სანაცვლოდ მართალ სიტყვას” უწოდებს თავის წიგნს, თითქოს ყველაფერი ნათელი ხდება: რომ ესაა წიგნი სისულელის სიბრძნისა, წიგნი იმის შესახებ, თუ როგორ შეიძლება სიცრუითა და აჩრდილით, ანუ სატირული გამონაგონით, ჭეშმარიტი საღვთისმეტყველო სიმაღლეების წვდომა.
“სისულელის ქებაში”, პროტაგონისტი, ქალბატონი სისულელეა და იგი თავიდანვე პლატონურ და საღვთისმეტყველო ცნებების აურაში გვხვევს, როცა გვეუბნება: “რა ძალა მადგას, ჩემი აჩრდილი და ხატი წარმოგიდგინოთ, როცა თავად მე ვდგავარ თქვენს თვალთა წინაშეო”. თუ მეხსიერება არ მღალატობს, umbra (აჩრდილი) იგივეა რაც პლატონის “ეიდოლონი”, “რესპუბლიკის” მეშვიდე წიგნის გამოქვაბულის ანალოგიის ცენტრალური ცნება, imago (ხატი) კი სხვა არაფერია თუ არა ბიბლიური “ეიკონი”: “და შექმნა ღმერთმა კაცი სახედ და ხატად თვისად”. მოგვიანებით, ტექსტში ეს ცნებები რამდენჯერმე დაზუსტდება და ბოლოს უკვე თავად სისულელე წარმოგვიდგება სიბრძნედ და სიქველედ: “…რამხელა სიქველეა სისულელე! ჩემდამი მობაძვა, ჩემს ცრუ აჩრდილად თავის გასაღებაც კი რაოდენ საპატიოა და განსწავლულთაგან რა ქებას იმსახურებს!”
როგორც ხედავთ, აქ უკვე ყველაფერია, imitatio dei (ღვთის ბაძვა, ოღონდ ამ შემთხვევაში ინვერსიული), პლატონისეული ცრუ აჩრდილი და ის ზემოხსენებული თვალთმაქცობაც (ირონია), რის შემდეგაც ქალბატონ მორიას ეკლესიასტეს სიტყვები მოყავს: “როცა მივაპყარ გულისყური, შევიცან სიბრძნე, მეცნიერება, უმეცრება და სისულელეო” და იქვე დასძენს, “გულისხმაჰყავით, სისულელეს აქ სიბრძნის მომდევნო ადგილი უჭირავს… და იმედი მაქვს თქვენც კარგად მოგეხსენებათ, რომ ეკლესიური წესის თანახმად ის, ვინც ღირსებით პირველია, იკავებს უკანასკნელ ადგილს, რათა მუდამ ახსოვდეს სახარების მცნება”.
ცხადია ავტორი აქ მათეს სიტყვებს გულისხმობს, “ხოლო მრავალნი იყვნენ პირველნი უკუანა, და უკუანანი წინა”, ანუ ხდება ადგილების შეცვლა, ირონიულ-სატირული და საღვთისმეტყველო, სიბრძნე და სისულელე უკვე ერთი ხმით გვესაუბრება და უფრო მეტიც, პლატონის სახელის ხსენებით ჩვენი, მკითხველის ჩათრევასაც აპირებს ამ თვალთმაქცობაში: “სიტყვებს ამ თავიდან (ზირაქის ერთ-ერთი თავის ერთ-ერთ მუხლს გულისხმობს (41. 15): “სჯობს კაცი, თავის სიბრიყვის დამფარველი, კაცს, რომელიც თავის სიბრძნეს მალავს.”), ჰერაკლეს ვფიცავ, მოვიყვან მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ თქვენ, ჩემს მიერ დასმულ კითხვებს სათანადოდ უპასუხებთ და ხელს შემიწყობთ, როგორც სჩადიან ამას პლატონის დიალოგებში ისინი, ვინც სოკრატეს ემსჯელებიან” – არადა მართლაც, “სათანადო პასუხის” გარეშე შეუძლებელია ერაზმუსის სიტყვების გაგება. პლატონთან ხომ პირიქითაა: მისი პროტაგონისტი, სოკრატე სწორედ თავის სიბრძნეს მალავს, თვალთმაქცობს, თავს გვაჩვენებს, ვითომ არაფერი იცის, მაშინ როცა მორიას მიხედვით, ადამიანები ყოველთვის სისულელეს ვმალავთ ხოლმე, ვუფრთხილდებით, როგორც რამე განძს. მასთან სისულელე მიამიტია, ხოლო ბრძენს თავის სწორად არავინ მიაჩნია; უგუნური მთვარესავით იცვლება – ბრძენი კი მზესავით უცვლელია. ხოლო ამას ერთ დასკვნამდე მივყავართ – “ადამიანთა მოდგმა ერთიანად სულელია, ოდენ ღმერთს შეჰფერის, იწოდებოდეს ბრძენად”.
აი თურმე რაშია საქმე, თურმე რომელი საღვთისმეტყველო სიმაღლეებისკენ მივყავდით ჩრდილოელი ბრძენის ბილიკებს და საით მიაპყრობდა ჩვენს ყურადღებას ერაზმუსის სატირული კალმის ფხაჭუნი. მაგრამ სისულელე რისი სისულელეა, თუკი ისევ თავგზა არ აგვიბნია და არ გაგვიფანტა მოპოვებული სიცხადე: “ვშიშობ, ვინმემ ბრალი არ დამდოს, ვითომც იდუმალ გამეძარცვოს ჩვენთა მოძღვართა ზანდუკები, რაკი თეოლოგიური საკითხების ასეთ ღრმა ცოდნას გავამჟღავნებ. ნურც ძალიან გაიოცებენ, რამეთუ ამდენი ხნის მანძილზე მათთან მჭიდრო ურთიერთობა მქონდა; ჰოდა, მათი ჩვეულებანიც შევითვისე ისევე, როგორც იმ ლენჩმა პრიაპუსმა დაიზუთხა ზოგიერთი ბერძნული სიტყვა, უსმინა რა თავის პატრონს; ანდა ლუკიანეს მამალივით, ადამიანებთან ხანგრძლივი თანაცხოვრების შედეგად ლაპარაკში რომ გაიწაფა.”

ვისი ზანდუკები გაძარცვა ერაზმუსმა

რა თქმა უნდა, არავისი. იმათ, ვისაც ერაზმუსის ბასრი კალამი მიემართება, ვერაფერს მოპარავ, ძარცვით ვერაფერს დააკლებ. ამ ხალხს იგი ბრძენთუსულელესთ (მოროსოფუს) უწოდებს. ეს ის ტუტუცები არიან, ვინც ბრძენკაცებად და თალესებად მოაქვთ თავი, მაშინ, როცა ათეულობით წელი ღვინის სარდაფში, “შემსრუტავი ღრუბლის ცხოვრებით” გაატარეს. “ფუჭსიტყვაობენ იმ თავიანთ სკოლებში, თავი მოაქვთ მსოფლიო ეკლესიად, რომელიც თუმცაღა დასანგრევადაა გამზადებული, მაგრამ ესენი სილოგიზმების ბიჯგს, ვითარცა დედაბოძს, შეუყენებენ, მსგავსად ატლასისა, პოეტთა თქმით, მხრებით ცის თაღს რომ შესდგომია”.
ახლა კი პოეზიისაც ვთქვათ, რადგან ერაზმუსი პოეტური შთაგონებით ანგრევს ზემოხსენებულ სილოგიზმებს და ამბობს კიდეც, “მუზების შემწეობით დავარღვიოთ” ესა თუ ის სილოგიზმიო. ამ მახინათა შემოქმედნი კი ისინი არიან, ვინც საიდუმლოს, ვითარცა ცვილს, სურვილისამებრ ფორმას უცვლიან; ვინც რამდენიმე სქოლასტიკოსის მოშველიებით გამოწურულ დასკვნებს ყველაფერზე მაღლა აყენებს, ქვეყნიერების კანონმდებლად მიიჩნევს თავს და განკვეთს ყველას, ვინც კი გადაუხვევს მათ მიერ ნათლად თუ ჩახლართულად ჩამოყალიბებულ მოსაზრებებს. ერაზმუსი “ოქროს საუკუნის” ალალ მოდგმას გვახსენებს, როცა არც გრამატიკის ცოდნა იყო საჭირო, არც დიალექტიკისა და არც რიტორიკისა, რადგან სხვის საქმეში არავინ ერეოდა. აწმყოსთვის კი ერაზმუსი შემდეგ “რეცეპტს” იძლევა: “მე თუ მკითხავთ, ქრისტიანები ერთობ გონივრულად მოიქცეოდნენ, უკეთუ თურქებისა და სარკინოზების წინააღმდეგ ჩასკვნილ ჯარისკაცთა რაზმების ნაცვლად, რა ხანია, ცვალებადი და საეჭვო წარმატებით რომ იბრძვიან, გააგზავნიდნენ მყვირალა სკოტისტებს, უჯიათ ოკამისტებს, უძლეველ ალბერტისტებს და მთელ ამ სოფისტურ მხედრიონს. ვფიქრობ ვიხილავდით ყველაზე მზაკვრულ ომს და ჯერაც არნახულ გამარჯვებას. განა ვინ უნდა იყოს ისე სისხლგათოშილი, რომ არ აანთოს მათმა უიშვიათესმა გონებამახვილობამ? ან ისე ჩლუნგი, რომ ამ ნესტარივით მჩხვლეტავმა ენამ არ ააღელვოს? ან ისე თვალგამჭრიახი, რომ ასეთ უკუნ წყვდიადში მართლა გაარჩიოს რამე?”

“არც ცას შეეხება და არც მიწას”

ერთი სიტყვით, სრულიად ნათელია თუ საითაა მიმართული ერაზმუსის მახვილი მზერა და ბასრი კალამი, თუმცა მთარგმნელის წინასიტყვაობის მიხედვით სხვა სურათი იხატება. წერილი, უხვი პუბლიციზმების გამო, სცილდება ერაზმუსს. ექსკურსი, რომელსაც 30 გვერდი აქვს დათმობილი (წინასიტყვაობის 54 გვერდიდან), ცნობიერად თუ ქვეცნობიერად, ერთ რამეს ისახავს მიზნად, რათა მკითხველის ყურადღება ტექსტიდან გარკვეულ იდეოლოგიურ საფუძვლებზე გადაიტანოს, რაც საბოლოო ჯამში, სამეცნიერო გამოცემის სტატუსს უკარგავს წიგნს.
საბჭოთა პერიოდის გამოცემებიდან ხშირად გვახსოვს ასეთი მაგალითები, მაგრამ სამწუხაროა, რომ იგივე პათოსი აღმოჩნდა წამყვანი ამ გამოცემისთვისაც, ოღონდ იმ განსხვავებით, რომ მაშინ ერაზმუსის დასაცავად (მომხვდური სქოლასტიკოსებისგან) მართლმადიდებელი ავტორიტეტების ნაცვლად მარქსიზმის მამებს მიმართავდნენ.
ხსენებულ შესავალშიც ხშირად შეხვდებით იმდროინდელ ლექსიკას, საეჭვო წარმოშობის ცნებებს (მაგ. “პაპიზმი”) და მოძველებულ შეფასებებს, რომელიც ხან “მოჩვენებით სამყაროდ” წარმოგვიდგენს დასავლურ ქრისტიანობას, ხან კი ჰუმანიზმს მიაწერს რაღაც წარმართულ ვნებებს: “პირველ რიგში, ეს ადამიანები – ჰუმანისტები, თავად წარმოადგენენ თითქმის უკვე გარდასული დასავლური შუასაუკუნეების, ანუ გაყალბებული ქრისტიანული სწავლების პროდუქტს. ხოლო მათ ბედისწერად იქცა, პაპიზმთან და სქოლასტიკასთან ბრძოლის მოტივით, საზოგადოდ ეკლესიისა და რწმენის წინააღმდეგ ძირგამომთხრელი სამუშაოს ჩატარება.”
ძალზე საინტერესოდ ჟღერს ანტიკურობის დაისის ქ-ნ ლალი კოჭლამაზიშვილისეული ვერსიაც: “ძველ ბერძნებს, მიუხედავად მათი რაციონალიზმისა, გრძნობათა და ვნებათა სინაღდე ახასიათებდათ. გულწრფელი იყო აქილევსი, როცა მეგობრის მკვლელს გაენთო რისხვით შეპყრობილი; იმდენად გულწრფელი, რომ ნაწინასწარმეტყველები გარდუვალი სიკვდილიც არად ჩააგდო და ომში შევიდა. თვით მოხერხებული ოდისევსიც კი გრძნობათა სიმართლეს სცემდა პატივს. აკი ერთგულ პენელოპესაც ამისთვის მოუწყო გამოცდა. სოკრატემ ნამდვილი შხამით სავსე ფიალა გამოსცალა და ოიდიპოსმაც საკუთარი ხელით დაითხარა თვალები. ძველბერძნულმა კაცობრიობამ თავისი ნებით დათმო თვალთა ჩინი, რათა მოეპოვებინა მხედვარეობა სულისა, რათა დარღვეულიყო ძველი ტაძარი და მის ნაცვლად ახალი აღმართულიყო.” ანუ ავტორი აქ ლიტერატურულ პერსონაჟთა გარკვეულ ქმედებებს სახავს მიჯნად და განმსაზღვრელად ცნობილი მოვლენებისა და საერთოდაც, შესავლის ზოგად ინტონაციასაც თუ გავითვალისწინებთ, ხელში რაღაც ქადაგებისმაგვარი ოპუსი შეგვრჩება.
შესავლის ბოლოს, ქალბატონი ლალი აღნიშნავს: “ერაზმუსს სწავლობენ, მის შესახებ იწერება და იბეჭდება მეცნიერული სტატიები, მონოგრაფიები. ყურადღებას იმსახურებს მისი ბიოგრაფია, მისი სტილი, მისი ლათინურის დახვეწილობა, მისი შეუდარებელი იუმორი, მისი სამშვიდობო მოწოდებები, ერაზმუსი და რეფორმაცია, მისი ურთიერთობა დოქტორ ლუთერთან, ანტიკური სამყაროს რემინისცენციები მის შემოქმედებაში და ა.შ. მისი სულიერი იდეალები კი ყურადღებას ნაკლებად იმსახურებს. ერთი სიტყვით, იგი აქციეს წარსულის რელიქვიად. კულტურის ისტორიაში კი ერაზმუსი ძირითადად ერთი წიგნის – “სისულელის ქების” ავტორად მოსჩანს.” არადა ასე ნამდვილად არაა, უფრო პირიქით, ერაზმუსის ყველა სერიოზული მკვლევარი რატომღაც ნაკლებ ყურადღებას აქცევს ამ ტექსტს. მათ, როგორც წესი, ერაზმუსის სხვა წიგნები აინტერესებთ ხოლმე. ხოლო რაც შეეხება ფრაზას, “მისი სულიერი იდეალები კი ყურადღებას ნაკლებად იმსახურებს”, აქ აშკარად ინფორმაციულ სიმწირესთან გვაქვს საქმე. ნებისმიერი რჩეული ბიბლიოგრაფიის გადათვალიერება საკმარისი აღმოჩნდება, რათა მივხვდეთ, რომ ერაზმუსის შესახებ დაწერილ წიგნებში სწორედ ეს თემატიკა ჭარბობს, დილთაიდან და ტრელჩიდან დაწყებული – მარგოლენითა და კოლსით დამთავრებული.
რა თქმა უნდა, შეუძლებელია მოვიაზროთ “სისულელის ქება” იმ უზარმაზარი კონტექსტის გარეშე, რომელიც ანტიკურობიდან იღებს სათავეს, მაგრამ ეს არ უნდა გაკეთდეს ტექსტის საზიანოდ, რადგანაც ქალბატონი ლალის შესავალ წერილში სულ სხვა პათოსია წამყვანი, სხვა დისკურსის ხმა ისმის, რომელიც, როგორც თავად ერაზმუსი იტყოდა, ამ შემთხვევაში, “არც ცას შეეხება და არც მიწას”.

“ტელოს”

ეს სიტყვა ძველბერძნულად დასასრულს ნიშნავს, ამ სიტყვით მთავრდება “სისულელის ქება” და მეც იძულებული ვხდები დროებით დავემშვიდობო მის ავტორს და დავხურო წიგნი, გვერდზე გადავდო, მაგრამ იმ იმედით, რომ ასეთ მკაფიო დასასრულს სხვა, ახალი დასაწყისები მოჰყვება. ჩვენს გულისყურიან მკითხველსაც ამ იმედით დავემშვიდობები და ერაზმუსის პერიფრაზით დავამთავრებ წერილს – მაშ ჯანმრთელად ბრძანდებოდე, იცოცხლე, იხარე და ილხინე ლიტერატურის დიდებულო, ღირსეულო მრევლო.

© “წიგნები – 24 საათი”

ფერდინანდ დე სოსიური. ზოგადი ენათმეცნიერების კურსი. მთარგმნელი ცისანა ბიბილეიშვილი, რედაქტორი ბაქარ გიგინეიშვილი, დიზაინი და დაკაბადონება გიორგი ტაბლიაშვილი. თბ. “დიოგენე”, 2002.

ჩემი სტუდენტობა ისე გასრულდა, რომ დიდი და ცნობილი ენათმეცნიერების ნაშრომთა ქართული თარგმანისათვის თვალი არ მომიკრავს. კი, როგორ არა, იყო ჰუმბოლდტი და გამოვიდა ჰუმბოლდტზე დაწერილი წიგნი გურამ რამიშვილისა, მაგრამ გერმანელი ენათმეცნიერების პოპულარობას თავად ბატონ გურამის მეცნიერული ინტერესი და პიროვნება განაპირობებდა. ამგვარი განსაკუთრებული დაინტერესება სოსიურით არავის გამოუჩენია და მისი იდეები ქართულად არავის გარდაუთქვამს. ამიტომ 80-იანი წლების დასაწყისში პასტებითა და “საერთო რვეულებით” შეიარაღებული, ორ ჯგუფად გაყოფილი კურსი, მეორე კორპუსის მეორე სართულზე ორ აუდიტორიას ვავსებდით და სწავლას მოწყურებულნი ორ ლექტორს ველოდით – ბაქარ გიგინეიშვილსა და გივი ნებიერიძეს (ნათელში იყოს ორი ბრწყინვალე პიროვნების სული!), რომლებიც ზოგადი ენათმეცნიერების კურსს გვიკითხავდნენ. მე ბატონ გივისთან მოვხვდი და დღემდე ტკბილად ვიხსენებ ლექციის დროს, კარნახს შუა ჩაგდებულ ხუმრობებს, რომელთა შორის ერთი ასეთი ნათქვამი შემომრჩა: – კაცო, საქართველოში მეცნიერება შეუძლებელია, მეცნიერებას ყოველდღიური თავდახრილი შრომა უნდა და სად არი ამის დრო ჩვენში… აგერ მეგობარი გეპატიჟება, აქეთ ლხინია, იქით ჭირი და ცხოვრება ისე გარბის… წიგნის დრო სადღააო.
იმ დროიდან შემომრჩა ორი ორმოცდარვაფურცლიანი რვეული, რომლებიც წიგნის თაროზე ენათმეცნიერულ წიგნების განაპირას არიან მიკუნჭული. ახლა გადმოვიღე და ვათვალიერებ იმ ძველ (ალბათ, უნდა დავამატო – “გაყვითლებულ!”) ჩანაწერებს, ბატონი გივის მიერ ნაკარნახებს, ჩემი ლოყებდამკრახული თანაკურსელის – ქეთინო ძაგნიძის მიერ ზედმიწევნით ჩაწერილს და მერე (გამოცდისთვის!) ჩემ მიერ გადაწერილს. სოსიურის “სინქრონია-დიაქრონიაზე” ჩანაწერის ნახევარი (რვეულის ბოლო ფურცლებია) ქეთინოს “პოჩერკითაა” შესრულებული – ეტყობა, პირდაპირ ჩემთან ჩაწერა და მერე პირიქით გადაიტანა. ასეა თუ ისე, ეს ჩანაწერიც ერთ, თბილი გრძნობისა და სევდიანი მიგნების საბაბად მექცა… მასწავლებელიც გავიხსენე და ჩემი ქეთინოც – სიკეთისა და კეთილმოსურნეობის განსახიერება, რომელიც არის, ალბათ, ახლა იმ თავის ვანში, ჰყავს ხუთი შვილი და შეშის ღუმელის გაჩაღებისას თუ წამოახსენდება ხოლმე ჩვენს შეგნებაში დიდ და თეთრ ტაძრად შემორჩენილი თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი.
რა არ დაემართება უთავბოლო კაცს: სოსიურის ქართულ თარგმანზე ვაპირებდი ორიოდ სიტყვის თქმას და – ვანში აღმოვჩნდი…
ჩემი რა გასახსენებელია, როცა აგერ ახალგაზრდა კაცი, 90-იანი წლების სტუდენტი მახო ხარბედიაც იგივეს მიდასტურებს, – კი! ჩვენც ეგრე ვიყავით, კარნახითო, გადაწერ-გადმოწერითო…
ანდა, საერთოდ, ჩვენი რა გასახსენებელია, როცა თავად ფერდინანდ მონჟენ (Mongin) დე სოსიურის “ზოგადი ლინგვისტიკის კურსიც” სტუდენტების სალექციო ჩანაწერებისგანაა შედგენილი. ერთი რამ ფაქტია: გაკეთდა კარგი საქმე; გვიან, მაგრამ მაინც. ამიტომ – გიხაროდენ!
საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის კ. კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტის გრიფით, გამომცემლობა “დიოგენემ” გამოსცა ფერდინანდ დე სოსიურის “ზოგადი ენათმეცნიერების კურსი”. წიგნის მთარგმნელი, ქალბატონი ცისანა ბიბილეიშვილი, მოკლე წანამძღვარ სიტყვაში წერს: “ბატონ ბაქარ გიგინეიშვილს განზრახული ჰქონდა ენათმეცნიერებით დაინტერესებული ახალგაზრდობისთვის შეექმნა ცნობილ ენათმეცნიერთა თხზულებების ქართულენოვანი სერია და ამ მიზნის განხორციელება 80-იანი წლების ბოლოს, ფერდინანდ დე სოსიურის “ზოგადი ენათმეცნიერების კურსით” დაიწყო. დედნად შევარჩიეთ ტულიო დე მაუროს მიერ გამოცემული კრიტიკული ტექსტი, რომელიც, თავის მხრივ, რ. ენგლერის, რ. გოდელის და სხვ. გამოცემებსაც ითვალისწინებს. ნაშრომის დანიშნულების გათვალისწინებით ვთარგმნეთ მხოლოდ შემდგენლების, შ. ბალისა და ა. სეშეს კომენტარები, თუმცა, ვვარაუდობდით, რომ შემდეგი გამოცემისთვის, არანაკლებ საინტერესო, გამომცემლისეული კომენტარებიც დაგვერთო. ბატონმა ბაქარმა თარგმნის რედაქტირება კი დაასრულა, მაგრამ მეტი აღარ დასცალდა.
ბატონი ბაქარი მომთხოვნი და პრინციპული ადამიანი გახლდათ. ამიტომ, მასთან თანამშრომლობამ ბევრი რამ შეგვძინა, რისთვისაც მისი დიდად მადლობელი ვართ”.
მთარგმნელის ნათქვამს ჩვენს ხმასაც შევაწევთ და ვისურვებთ, რომ ეს საჭირო და აუცილებელი საქმე გაგრძელდეს და, თუ “დიოგენეს” კომერციულ ალღოსაც გავითვალისწინებთ, ჩვენს ინტელექტუალურ სივრცეში გარკვეულ ძვრებს უნდა ველოდეთ. ღმერთმა ქნას!
არა ვარ დარწმუნებული, რომ სოსიური და მისი “კურსი” განათლებული ქართული საზოგადოებისათვის ჩემს წარდგენას საჭიროებს, მაგრამ ჟანრის პრინციპებიდან გამომდინარე, ორიოდ სიტყვას მაინც წავიცდენ.
1940 წელს, რუსეთში, ჟურნალ “Природа”-ს პირველ ნომერში დაბეჭდილია ვ. ბელოუსოვის სტატია სათაურით – “ო.-ბ. დე სოსიური – ალპების აგებულების პირველი მკვლევარი (დაბადებიდან 200 წლისთავისათვის)”. ეს ორასტ-ბენედიქტ დე სოსიური (1740-1799) იყო ფერდინანდის პაპის მამა (ჩვენებურად – პეპერა, თუ არ მეშლება!), გამოჩენილი ბუნებისმეტყველი, აღწერითი გეოლოგიის ფუძემდებელი, ალპების გეოლოგიური აგებულების პირველი მკვლევარი, ჟენევის უნივერსიტეტის ნატურფილოსოფიის პროფესორი. მისი მამა, ე.ი. ფერდინანდის პაპის პაპა – ნიკოლა დე სოსიური (1709-1791) თურმე აქტიურად თანამშრომლობდა ცნობილ ენციკლოპედიასთან; მოგვიანებით თავისი მასალები ამოუკრებია ენციკლოპედიიდან და 1778 წელს ლოზანაში ცალკე წიგნად გამოუცია სახელწოდებით: “Vignes, raisins, vendanges et vins” (“ზვრები, ყურძენი [ჯიშები], რთველი, ღვინოები”). ალბათ მიმიხვდით – რატომ ვიწერ ამ ყველაფერს, – სოსიურის ქართულ ძირებს ვეძებ! რაც შეეხება ფერდინანდის პეპერას – ორასტ-ბენედიქტს, მის სახელს უკავშირდება მინერალოგიური ტერმინი “სოსიურიტი” და მინერალად გარდაქმნის პროცესი – “სოსიურიტიზაცია”.
ახლა, რაც შეეხება ფერდინანდ დე სოსიურის პაპას – ნიკოლა-თეოდორ დე სოსიურს (1767-1845), გამოჩენილ ფიზიკოსს, ქიმიკოსსა და გეოლოგს, რომელმაც სახელი გაითქვა ნაშრომებით მცენარეთა ფიზიოლოგიაში და პირველმა დაადგინა, რომ მცენარეები სუნთქვის პროცესში ჟანგბადს შთანთქავენ; მანვე აღმოაჩინა, რომ მცენარე ნიადაგიდან მინერალურ ნივთიერებებს ფესვებით იწოვს (მერე იტყვით – პროგრესი არაფერს ნიშნავსო! ნახეთ კლიმენტი ტიმირიაზევის 1939 წელს გამოსული მე-8 ტომი და, მეცნიერების ისტორიის თვალსაზრისით, იქ სხვაც ბევრი რამ იქნება საინტერესო).
მოკლედ, ძალიან განათლებულად რომ არ მოგეჩვენოთ და დათრგუნულად არ იგრძნოთ თავი ჩემს წინაშე, თქვენც გადაშალეს ა. ხოლოდოვიჩის მიერ დაწერილი ფ. დე სოსიურის ბიოგრაფია და უფრო მეტი, ჩემს ჯინაზე, თქვენ გადმოწერეთ.
ეს ყველაფერი – კარგი, მაგრამ რადგან ამ გზით წავედი, ფერდინანდის დიდი და უაღრესად განათლებული გვარიდან კიდევ რამდენიმე ახლობელსა და ნათესავს უნდა მივაქციო ყურადღება…
ერთი მათგანი იყო ბიძა – თეოდორ დე სოსიური – არტილერიის პოლკოვნიკი, სოსიურების საზაფხულო რეზიდენციის – ჟანტუს (Genthod) მერი ორმოცდაათი წლის განმავლობაში, გენერალური საბჭოს ორგზის დეპუტატი, რომელმაც, როგორც ბიოგრაფოსნი წერენ, დიდი როლი ითამაშა მომავალი ენათმეცნიერის და, აქედან გამომდინარე, ენათმეცნიერების ბედის განსაზღვრაში. იგი ყოფილა შვეიცარიის ხელოვნებათა საზოგადოების პრეზიდენტი, ისტორიულ ძეგლთა საზოგადოების პრეზიდენტი, ნაშრომების ავტორი ფრანგული ენისა და საკუთარ სახელთა ორთოგრაფიის შესახებ. მის უმცროს ძმას – ანრი დე სოსიურს – ფერდინანდის მამას – სამეცნიერო მიზნებით, დიდი მოგზაურობა მოუწყვია ანტილის კუნძულებზე, მექსიკასა და აშშ-ში; ექსპედიციებიდან მას ჩამოუტანია უმდიდრესი ენტომოლოგიური და მინერალოგიური კოლექციები. ბატონ ანრის დიდი კლასიფიკატორული (ეს ენტომოლოგ-მწერმცოდნის სრულიად განსაკუთრებული უნარია) ნიჭი ჰქონია, რამაც, როგორც ჩანს, შვილშიც იჩინა თავი. აი, ასეთი დიდი და დიდებული მეცნიერული წარსულის მქონე წინაპრები ჰყავდა ფერდინანდ დე სოსიურს. რას გაუგებდნენ ამგვარ მოაზროვნეს გოდრით ჩამოტანილი ჩვენი მეცნიერები! ვერც გაუგეს!..
მაგრამ ჩვენსას ვინ ჩივის, – ძალიან დიდხანს ვერც ევროპამ მოკრა ყური სოსიურის ხმას და, უკვე გვიან – მეოცე საუკუნის შუა წლებში, გამოიკვეთა “კურსის” მეცნიერული ღირებულება. დღეს სოსიური ევროპული სტრუქტურალიზმის ფუძემდებლად არის მიჩნეული. ჟ. მუნენი წერდა, რომ სოსიური სტრუქტურალისტი იყო და ეს თავადაც არ იცოდაო…
როგორც ნამდვილმა შემოქმედმა, სოსიურმა შემოიკრიბა და თავი მოუყარა ევროპის ცაში გამოკიდებულ ყველა იდეას, მოახდინა მათი აკუმულირება, სრულიად თავისებურად გადაიბარა და უკვდავებაც დაიმკვიდრა ისეთი სახელების გვერდით, როგორიცაა კანტი, კოპერნიკი და დეკარტი (სხვათა შორის, კანტს იგი არნოლდ ჩიქობავამ შეადარა). მერე სოსიურის იდეებმა, საკუთრივ ლინგვისტიკის ფარგლებს გარეთ – სემიოტიკაშიც გადაინაცვლა და იმიერიდან შვეიცარი შემოქმედი მეცნიერის სახელს ჩარლზ პირსთან ერთად მოიხსენიებენ.
ლინგვისტიკის ზოგადთეორიული პრობლემებიდან ერთ ფუნდამენტურ იდეას შეგახსენებთ, რომელიც “კურსის” შექმნამდე უკვე შენიშვნებში ჰქონია ჩამოყალიბებული სოსიურს: ლინგვისტიკის ობიექტები არ წარმოადგენენ მონაცემებს (ე.ი. ობიექტი მოცემულობა არ არის); ისინი ფორმდებიან თუ ფორმირდებიან ხედვის წერტილის მიხედვით. ე.ი. სოსიურთან მთავარია მიმართება. ენისადმი სტრუქტურული მიდგომა ნიშნავს მის მეცნიერულ (იგულისხმება – შემოქმედებით. ს.ტ.) აღწერას ერთეულთა შორის მიმართებათა რეგისტრაციის გზით. ცალკე აღებული ფიზიკური ბგერისა და სემანტიკური მნიშვნელობის შესწავლა არაფრის მომცემი არ არის. მათი შესწავლა მხოლოდ მიმართებებში, გინა – მიმართებისასაა შესაძლებელი. ენობრივ ერთეულებს ბგერები და მნიშვნელობები კი არ წარმოადგენენ, არამედ ამ ბგერათა და მნიშვნელობებით წარმოდგენილ მიმართებათა ელემენტები. ელემენტთა ურთიერთმიმართებანი ქმნიან ენის შინაგან სისტემას, რომელიც სრულიად დამოუკიდებელია ბგერის ფიზიკური, ფიზიოლოგიური და აკუსტიკური განსაზღვრებებისაგან. ენის შინაგანი სისტემის გამოყოფის საფუძველზე მოხდა მეტყველებისა და ენის გათიშვა…
თავს აღარ შეგაწყენთ ამ ქრესტომათიული მაგალითებით, მხოლოდ, ასევე დიდი მეცნიერის, დანიელი ლუი იელმსლევის ნათქვამს შეგახსენებთ: “სოსიურმა აღმოაჩინა ენა როგორც ასეთი”.
დანარჩენს დაინტერესებული კაცი ყოველთვის მიაკვლევს და წაიკითხავს; მაგრამ, კარგი ისაა, რომ ძალიან შორს აღარ დაგჭირდებათ კვლევა და ძიება, გაიშვერთ ხელს წიგნის რომელიმე კარგი მაღაზიისკენ და თქვენს ხელთ აღმოჩნდება ქართულად ნათარგმანები ფერდინანდ დე სოსიურის ზოგადი ენათმეცნიერების კურსი.

P.S. როგორც L. Kukenheim-ი წერს, ტერმინი ლინგვისტიკა, სოსიურის დროს ფართოდ არ იხმარებოდა.

© “წიგნები – 24 საათი”

ერთხელაც, მომინდა, მყოლოდა საკუთარი ბუ. ნამდვილი. ზუსტად ისეთი, ჰარის რომ ჰყავს. ეს სურვილი ისეთივე ცხადი იყო, როგორც ბავშვობიდან შემორჩენილი წარმოსახვა. მაგალითად, როცა სამზარეულოში ჩუმად შეპარული, კარლსონთან ერთად ვანადგურებ მაჭკატებს, მინდა, მქონდეს ჯადოსნური თითი, რომ მასწავლებელს მივუშვირო და კატად გადავაქციო…
ჰოდა, ასე, ვზივარ საქმიანად ჩემს (თუ ბილ გეიტსის) Windows 2000-თან, ვბეჭდავ ბრმად და ვოცნებობ, რომ ამ ფანჯარას ბუმ მოუნისკარტოს, რაფაზე შორი გზიდან მოტანილი წერილი დამიგდოს და შემდეგ შენობის უკან, რედაქციის თანამშრომელთა ბუებისთვის განკუთვნილ საბუეს მიაშუროს – დაასვენოს ჰაერს ნახათქუნები ფრთები…
ყველაზე საინტერესო ის არის, რომ ეს შეუფერებელი და უკადრისი აზრები “ჰარი პოტერის” პირველად წაკითხვიდან მეორე წლის თავზე მომდის. ორი წლის წინ კი, გაგიჟებული ევროპელების გავლენით, როულინგის ორნახევარი წიგნი ერთ თვეში წავიკითხე (მეტს ვეღარ გავუძელი, მივხვდი, ეს ყველაფერი მარაზმში გადადიოდა) – რომ გამეგო, რით აღაფრთოვანა ასე ბრიტანელმა ავტორმა ჩემი სრულიად პროზაული შვეიცარელი მეგობარი (როცა “ჰარის” რეკომენდაციას უწევდა, წიგნი გულში ჩაიკრა და ყდა მაგრად ჩაკოცნა).
ახლა კი ვხედავ – “ჰარიმანია” თბილისშიც სახეზეა: აგერ, მე ოფისის უკან საბუეს ვაშენებ, ქართველი ბავშვები კი, ვინ იცის, ეშმაკურად ხითხითებენ და წიგნში ამოკითხულ შელოცვებს მეზობლებზე ცდიან.
ასე რომ, მგონი, ღირს, გადავხედოთ წიგნს და ვნახოთ, რატომ იქცა ეს ქალბატონი ნომერ პირველ საბავშვო მწერლად და საერთოდ, რატომ შექმნა მსოფლიომ ჰარი პოტერის კულტი.
…

ეს გახლავთ წიგნი ობოლ, გაჩხიკულ, სათვალიან ბიჭუნაზე, რომელიც ანჩხლი დეიდის ოჯახში, კიბის ქვეშ, საკუჭნაოში ცხოვრობს და მუდამ გაქსუებული დეიდაშვილის, დადლის ტერორის ქვეშ იმყოფება. ის მხოლოდ მე-11 დაბადების დღეზე აღმოაჩენს, რომ ჯადოქარია. იმავე დღეს ჰარი მეორე უდიდეს საიდუმლოს შეიტყობს – მშობლები ავარიაში კი არ დაეღუპა, როგორც დეიდა პეტუნია და მისი ქმარი ვერნონ დერსლი ეუბნებოდნენ, არამედ ბოროტმა ჯადოქარმა ვოლდემორტმა დაუხოცა. მას ჩვილი ჰარის მოკვლაც სურდა, თუმცა, რატომღაც ეს ვერ შეძლო. ბიჭი მხოლოდ შუბლზე, ელვისებური იარით დადაღა, თვითონ კი ძალა დაკარგა და გაუჩინარდა. ჩვილი ჰარი ჯადოქარმა პროფესორებმა ალბუს დამბლდორმა და მინერვა მაკგონაგელმა დეიდამისის სახლთან, ზღურბლზე დატოვეს. ასე აღმოჩნდა ჯადოქარი ჰარი პოტერი ამ სრულიად არაჯადოსან ნათესავებთან. თუმცა, რეალურ ცხოვრებაში დადლისგან დაჩაგრული ბიჭუნა ჯადოქრების სამყაროში მაშინვე იქცა გმირად, რომელმაც ბოროტი ვოლდემორტი დაამარცხა… თუმცა, მის საბოლოო დამარცხებამდე კიდევ ბევრი რამ უნდა მოხდეს. ჰარი კინგს-კროსის სადგურიდან, ბაქანი ¹9 ¾-იდან (რომელსაც არაჯადოსანი მაგლები ვერ ხედავენ) ჰოგვორტსის მაგიისა და ჯადოქრობის სკოლაში სასწავლებლად უნდა გაემგზავროს, მრავალი სახიფათო თავგადასავალი გაიაროს და ბოროტ ვოლდემორტს კიდევ ერთხელ შეხვდეს.
…

ახლა კი მივყვეთ მოვლენებს და თავიდანვე შევთანხმდეთ იმაზე, რომ ჯ.კ. როულინგი შესანიშნავი მთხრობელია – იუმორი, დაძაბული სიუჟეტი, უცნაური მხატვრული სახეები, შედარებები, ტექსტის საოცარი ვიზუალურობა – ამ წიგნში თავშესაქცევად მართლაც ყველაფერი მოიძებნება. რაც მთავარია, ეს პირველივე გვერდიდან იგრძნობა. სანამ ფურცელს გადავშლიდე, უკვე ვიცნობ ორ მთავარ პერსონაჟს: ვიცი, რომ მსუქანი ბატონი ვერნონ დერსლი, რომელსაც კისერი თითქმის არ უჩანს, სამაგიეროდ კი ულვაში აქვს ძალიან დიდი და რომელიც ბურღების დამამზადებელი ფირმის “გრანინგსის” დირექტორი გახლავთ, არავითარ შემთხვევაში არ უნდა შემიყვარდეს. მას შეუძლია, ღიღინ-ღიღინით გაიკეთოს თავისი ყველაზე უსახური ჰალსტუხი (და ბედნიერად შეეგუოს ამ უსახურობას), მთელი გზა, ქალაქამდე, მხოლოდ ბურღებზე იფიქროს, ეშინოდეს სიზმრებისაც კი (მოტოციკლეტები არ დაფრინავენ! – უღრიალებს ის ჰარის, რომელიც სიზმარს ჰყვება); შვილს ასე მიეფეროს: “პატარა ურჩხული… მამას ჰგავს”.
ახლა დეიდა პეტუნია გავიცნოთ – ვერნონის ერთგული თანამეცხედრე, თხელი, ქერა ქალი. მის ჩვეულებრივზე ორჯერ გრძელ კისერს ისეთივე სასიცოცხლო-ფუნქციონალური დატვირთვა აქვს, როგორც ვთქვათ, სპილოსთვის – ხორთუმს: დეიდა პეტუნია, კიდევ უფრო კისერწაგრძელებული, ხშირად დგას ღობესთან და მეზობლებს უთვალთვალებს, მერე საღამოს, ახალ ამბებს ქმარს უამბობს. გრძელი კისრისთვის თვალთვალის ფუნქციის მინიჭება და ჭორების მოლოდინში ღობესთან ატუზვა პეტუნია დერსლის ცხოვრების პოზაა. მას ქმართან ურთიერთობისთვისაც ორადორი საბაბი აქვს: სხვების ცხოვრების განხილვა და “პატარა, ნიჭიერი ანგელოზი დადლიკუნა”. ეს ქალი პატარა ჰარის საკუჭნაოში აცხოვრებს და დაბადების დღეზე ქმრის გამონაცვალ, თითგამოხეულ წინდას ჩუქნის.
ახლა თვითონ დადლი ნახეთ: ქონებში ჩაფლული, წყალწყალათვალებიანი ბავშვი, რომელიც კედლებს ფაფებით წუწავს, გაანჩხლებულს, სკამში ძლივს ტენიან, სპორტული ველოსიპედი მინდაო, გაჰკივის მხოლოდ იმიტომ, რომ მერე მისის ფიგს დააჯახოს, დაბადების დღეზე 40 ნაირსახეობის საჩუქარს ითხოვს, დიდი ხანია არ უტირია, მაგრამ ცრემლებს ყოველთვის იგონებს – გულაჩუყებულმა დედამ “დადლიკუნებს”, “ბაცაცუნებს” ყველა სურვილი რომ შეუსრულოს.
პრინციპში, უსახური ჰალსტუხი, დღემუდამ ბურღებზე ფიქრი, პატარა დადლის ანჩხლად წარმოთქმული “არ ვქნამ!”, მეზობლების თვალთვალში დაღლილი კისერი… – სანამ ამ შესანიშნავი შტრიხებით დერსლების ოჯახზე წარმოდგენას შევიქმნიდეთ, პირველივე წინადადებაში, თანაც დახვეწილი იუმორით, მჟავნდება მთავარი სათქმელი: ოჯახი, რომელშიც ჯადოქარი ჰარი პოტერი 11 წლამდე ცხოვრობს, აშკარად “ბურღების რეალობას” ეკუთვნის: “ცოლ-ქმარი დერსლები, პრივიტ დრაივის ოთხი ნომრიდან, ძალიანაც ამაყობდნენ იმით, რომ მათ, მადლობა ღმერთს, სრულიად ნორმალური ხალხი ეთქმოდა” – ზუსტად ასე ითარგმნება როულინგის პირველი წიგნის პირველი წინადადება. ის ეფექტური გახლავთ იმდენად, რამდენადაც მთავარ ინფორმაციასთან ერთად (დერსლები ჩვეულებრივი, “არა-ჯადოსანი” ხალხია), თავად ცოლ-ქმრის ამ ფაქტისადმი დამოკიდებულებასაც გადმოგვცემს (რომ ისინი ძალიანაც ბედნიერები არიან ამ თავიანთი სტანდარტულობით). არ დაგავიწყდეთ, რომ ამ ორმაგ ფუნქციას შესანიშნავად ითავსებს პირველივე წინადადება. აი, ქართულ ვარიანტში კი პირველ აბზაცს, ფრაზების გადაადგილების გამო, ეფექტურობა აშკარად დაკარგული აქვს. ქართული “ჰარი” ასე იწყება: “ვინ წარმოიდგენდა, რომ ბატონ და ქალბატონ დერსლებს, პრივიტ დრაივის ოთხ ნომერში რომ ცხოვრობენ, ოდესმე უცნაური, თანაც იდუმალებით მოცული ამბავი გადახდებოდათ თავს”. თუმცა, ისიც უნდა ითქვას, რომ, საბოლოო ჯამში, “ჰარი პოტერი” მშვენიერი თარგმანია. მის შესახებ ოდნავ ქვემოთ.
…
კიდევ რა მიზეზი არსებობს მსოფლიო მიმდინარეობა “ჰარიპოტერიზმის” ჩამოსაყალიბებლად? ალბათ, ეს, პირველ რიგში, ჯადოქრობის რანგში აყვანილი “მძაფრსიუჟეტიანი” თავგადასავლებია. უფრო ზუსტად კი, თითქმის ჰოლივუდური ბლოკბასტერების – “ბოევიკებისა” და ჰორორის ჟანრში გადაწყვეტილი ამბები – ტროლთან შებმა, სამთავიანი გიგანტური ძაღლი, ურჩხულის ახლადგამოჩეკილი “ბარტყის” უნგრეთში გადაფრენა. ასევე, დეტექტიური ელემენტები – გრინგოტსის ბანკის გაძარცვა, ბოლო თავამდე უპასუხოდ დარჩენილი კითხვა – რა განძს იცავს გიგანტური ურჩხული, ბოროტი ვოლდემორტის განუწყვეტელი მოლოდინი და მასთან შებმა.
სხვაგვარად რომ ვთქვათ, “ჰარი პოტერში” ზუსტად ისე (ანუ ერთბაშად) ეფინება სიუჟეტს ნათელი, როგორც “აღარასდროსდამთავრებად” და გულისზიდვამდე მსუყე ლათინო-ამერიკულ მრავალერსიან ფილმებშია – როცა უკანასკნელ სერიაში აღმოგვხვდება, “ო, ამ ბოროტს მოუკლავს ის კეთილი პერსონაჟი” ან: “უი, ეს ჩემი საყვარელი გმირი ცოცხალი ყოფილა, მერე რა, რომ საკუთარი თვალით ვნახე, როგორ გაიტანა მანქანამ”. იქვე, თვალცრემლიანები და აღელვებულები, ვაქორწინებთ მრავალტანჯულ წყვილს… “ჰარი პოტერშიც” სიმართლეს ბოლო თავში ვიგებთ. მანამდე მკითხველი, დაძაბული სიუჟეტების წყალობით, სულ “აყვანილი”, სუნთქვაშეკრული უნდა იყოს და მთავარი თავსატეხის ამოსახსნელად ასე დაძაბულმა, გზადაგზა, ფურცელ-ფურცელ უნდა კენკოს ტექსტში თავშესაქცევად მიმობნეული საკენკი-გასაღებები – რა იმალება ჰოგვორტსის საცავში, ვინ ცდილობს მის მოპარვას და შეძლებს თუ არა ჰარი პოტერი ვოლდემორტის მეორედ დამარცხებას.
ალბათ, პირველ რიგში, სწორედ ამ დეტალების გამო ასაღებს როულინგის წიგნებს მსოფლიო დიდი გულმოდგინებით. თანაც, ეს ჩვეულებრივი დაძაბული სიუჟეტები არ გახლავთ. მოქმედება ორ განზომილებას შორის – მაგლებისა და ჯადოქრების სამყაროში ხდება და მკითხველსაც სწორედ ეს მოსწონს.
…
მაგრამ, ნუთუ, სულ ეს არის “ჰარი პოტერი”? ნუთუ, მხოლოდ ამის გამო გავბრიყვდი და ბუს შეძენა გადავწყვიტე, ქართველმა ბავშვებმა კი ამის გამო გაწირეს უდანაშაულო მეზობლები? არა, თქვენ ჯერ მთავარი არ გაგიგიათ – სინამდვილეში “ჰარი პოტერის” უპირველესი ღირსება სულ სხვაგან იმალება. ეს ღირსება იუმორი, ცოცხალი შედარებები, უცნაური სიტუაციები და კიდევ უფრო უცნაური მხატვრული სახეებია. როულინგი, კარგი რეჟისორივით, ჩინებულ ვიზუალურ იმიჯებს ქმნის, ისეთს, წაკითხვისთანავე, გონებაში “ვიდეო-კამერით” რომ “იღებ”…
მეტიც, სინამდვილეში წიგნის ყველაზე მძაფრსიუჟეტიანი ეპიზოდი არც ვოლდემორტთან შებმაა და არც ტროლთან: აბა, რომელი ბრძოლა და სამთავიანი ურჩხული შეედრება იუმორში გადაწყვეტილ, შესანიშნავ ეპიზოდს, რომელშიც ჰარი პოტერი ჰოგვორტსიდან წერილს იღებს, ძია ვერნონი კი ბიჭს კონვერტს გულმოდგინედ უმალავს. როგორ თანდათან იძაბება სიტუაცია – ჯერ ერთი წერილი მოდის (კიბის ქვეშ რომ საკუჭნაოა, იქ მცხოვრებ ჰარი პოტერსო, წერია კონვერტზე), ვერნონი კი ჰარის დადლის ყოფილ საძინებელში აასახლებს, შემდეგ – მეორე წერილი (მისამართის გრაფაში უკვე ყველაზე პატარა საძინებელია მითითებული) და ვერნონი საფოსტო ყუთს ჭედავს, მერე – ერთბაშად 12 წერილი – მისტერ დერსლი კარებისა და ფანჯრების აჭედვაზე გადავა; შაბათ დილას 24 წერილს მერძევე მოიტანს, კვირა დილას ოცდაათი, ორმოცი, უთვალავი წერილი ბუხრის საკვამურიდან ჩამოშხუილდება, დერსლებიც ჯერ სასტუმროში, შემდეგ კი უკაცრიელ კუნძულზე გაიხიზნებიან. წერილები იქაც მოდის. კონვეტზე წერია: “ჰარი პოტერს ოთახი 17, სასტუმრო “რეილვიუ”, ან ეს: “ბატონ ჰ. პოტერს, ზღვაში რომ კლდეა, კლდეზე რომ სახლია, იმ სახლის იატაკზე რომ იმყოფება”… ეს ეპიზოდი, რომელსაც აგვირგვინებს მოულოდნელად გამოჩენილი გოლიათი ჰაგრიდი, ვარდისფერი ქოლგით ხელში, მართლაც შეუდარებელია.
…
ეს გახლავთ იუმორი და დაძაბულობა დიდებისთვის. თუმცა, “გემრიელი საკვები” (თანაც ბლომად) როულინგს პატარებისთვისაც აქვს შემოტოვებული: მოდი, იყავი პატარა ბიჭი და არ მოგინდეს, რომ სკოლაში წასვლისას თან მიგყავდეს ბუ, კატა ან გომბეშო (რომლებიც ფოსტალიონის ფუნქციას იტვირთებენ), ჩანთაში კი დედაენის, ფარგლების და ტრანსპორტირების ნაცვლად, ალაგებდე: 1 ტელესკოპს, 1 ჯადოსნური ჯოხს, 1 ქვაბს (მოკალული, სტანდარტული, ზომა 2), დრაკონის ტყავის ხელთათმანს (სხვათა შორის, ამ ნივთების ნუსხა კიდევ უფრო სასაცილოდ ჟღერს სწორედ ასეთი პროზაული განმარტებების გამო. ანუ იმ კონტრასტის გამო, რაც ერთი შეხედვით ჯადოსნურ ნივთს – “საწამლავებისთვის განკუთვნილ ქვაბსა” და განსაზღვრებას – “მოკალული, ზომა 2” შორისაა); პატარა ბიჭუნებს ისიც ძალიან უნდათ, რომ სკოლაში ფიზიკა-მათემატიკის ნაცვლად ასწავლიდნენ ფრენას, ფეხბურთს, რომელიც ჰაერში, ცოცხებზე შემომსხდრებმა უნდა ითამაშონ (მას ქვიდიჩი ჰქვია) და აკითხებდნენ ისეთ წიგნებს, როგორიც “შელოცვების ქრესტომათიაა”…
სწორედ ამ იუმორის გამოა, რომ მეორეხარისხოვანი პერსონაჟებიც მკითხველზე დიდ შთაბეჭდილებას ახდენს. მოდი და ნუ დაგამახსოვრდება ტექსტში სულ სამ-ოთხჯერ ნახსენები მისის ფიგი (დერსლების მეზობელი, რომელსაც დადლის დაბადების დღეზე ჰარის უტოვებენ ხოლმე – საყვარელ დადლიკუნას დაბადების დღე არ ჩაუშხამოს): მისის ფიგის სახლი დღემუდამ კომბოსტოს სუნით ყარს, ჰარის კი ათვალიერებინებს ყველა იმ კატის ფოტოს, რომელიც ოდესმე ჰყოლია.
ხშირად გულიანად გაცინების საბაბს ისევ ის კონტრასტი გვაძლევს, რაც ჯადოქრულსა და ადამიანურს შორის არსებობს. აბა, სცადე და არ გაგეღიმოს მაინც იმ ფაქტზე, რომ ალბუს დამბლდორი ჰოგვორტსის დირექტორიც არის, ჯადოქართა საერთაშორისო კონფედერაციის პრეზიდენტიც და ამ დროს “გატაცებულია კამერული მუსიკითა და ბოულინგით”. საშობაოდ კი წინდებს ნატრობს: “აი, კიდევ მოვიდა შობა და ერთი წყვილი წინდა არავის უჩუქებია. ყველას უნდა, მაინცდამაინც წიგნი მაჩუქოს”. ფილოსოფიური ქვის გამომგონებელი და გამოჩენილი ალქიმიკოსი ფლამელი ოპერის დიდი ტრფიალი გახლავთ.
კიდევ რას აღარ იპოვით ჰოგვორტსის იდუმალებით მოცულ წიგნთსაცავებში. მაგალითად, ასეთ წიგნს: “წყევლა და საპასუხო წყევლა” (მოხიბლეთ თქვენი მეგობრები და თავგზა აუბნიეთ მტრებს უთანამედროვესი შურისძიებით: გამელოტება, მუხლებში მოთენთვა, ენის ბორძიკი და უამრავი სხვა რამ). დარწმუნებული ვარ, ამ წიგნის ხელში ჩაგდება, არამხოლოდ პატარა, ცელქ ბიჭუნებს, არამედ უფროსებსაც მოუნდებათ, განსაკუთრებით, აღრენილ და გაბოროტებულ მდგომარეობაში…
უჟმური და შურიანი მალფოი სულ ტრაბახობს, არდადეგებზე იმდენი ვიფრინე, ცაში კინაღამ მაგლების ვერტმფრენებს შევასკდიო. იქვეა, ყველა გემოს კანფეტი (მათ შორის, ღვიძლის, ხაშის, ბრიუსელის კომბოსტოს, წვინტლისაც…), შოკოლადში ჩადებული ბარათები, რომლებზეც სურათები სადღაც მიდიან, მერე ბრუნდებიან და ტკბილად გიღიმიან; კედელზე ჩამოკიდებული პორტრეტები, რომელთა ბინადრებიც ღამ-ღამობით, თავ-თავიანთი ჩარჩოდან გამოდიან და ერთმანეთთან სტუმრად დადიან…
ჰოგვორტსის ბნელით მოცულ დერეფნებში მოჩვენებებსაც გადააწყდებით: უთავო ნიკი, რომელსაც შემოტმასნილი რეიტუზი აცვია, როცა მოუნდება, მარცხენა ყურს დაიქაჩავს და თავი მხარზე ეკიდება – ამით ერთობა; მასწავლებელი-მოჩვენება ბინსი – ძალიან მოხუც პროფესორს ერთხელ სამასწავლებლოში, ბუხართან ჩასძინებია, მეორე დილით გაკვეთილზე შესულს გაურკვევია, რომ სხეული ბუხართან დარჩენოდა…
…
ეს ის დეტალებია, რომელთა გამოც ჯ.კ. როულინგი წარმოსახვის უნარი განცვიფრებს. თუმცა, ამდენი ახალი და ორიგინალური მხატვრული სახის მიუხედავად, ხანდახან მაინც რჩება ისეთი განცდა, რომ ეს ყველაფერი სადღაც გინახავს, სადღაც ამოგიკითხავს: განა, საბავშვო მხატვრულ ლიტერატურაში არ არსებობს გმირი, რომელიც დაფრინავს, ან ისეთი კეთილი ჯადოქარი, როგორიც ალბუს დამბლდორია? როულინგის თითქმის ყოველ პერსონაჟს შეიძლება გამოუძებნო ანალოგი მსოფლიო ლიტერატურაში. იგივე შეიძლება ითქვას, მხატვრულ ხერხებზე – უგემრიელესად აღწერილი კერძები აშკარად ასტრიდ ლინდგრენს გახსენებს, სუფრა, რომელიც თავისით იშლება და ეწყობა – ხალხურ ეპოსს, ჯადოსნური ჯოხის შეხებით ჰაერში გაჩენილი სიმღერის ტექსტი კი – კომიქსებში დიალოგების ჩასაწერად დახატულ ღრუბლებს. სწორედ ამიტომ შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ როულინგი ვერაფრით მივა ვერც როალდ დალთან – ავტორთან, რომელსაც მას ხშირად ადარებენ. “ჰარი პოტერის” შემქმნელი ადგას კარგად გაკვალულ გზას, რომელზეც მახვილი თვალი კარგ შედარებებსაც წააწყდება, საინტერესო სიუჟეტსაც და მზამზარეულ გმირებსაც. ყველაზე შთამბეჭდავი ეპიზოდი კი “ჰარი პოტერის” მეორე ნაწილში სილივრუს სარკესთან ჰარის შეხვედრაა. ეს გახლავთ სარკე, რომელშიც ყველა თავის სანუკვარ ოცნებას ხედავს. ჰარი პოტერი მას ერთ-ერთი ღამეული ვოიაჟის დროს, მიტოვებულ საკლასო ოთაში წააწყდება და ობოლი ბიჭიც სარკეში თავის გარდაცვლილ ნათესავებს დაინახავს. ზურგს უკან უდგას დედა და უღიმის, მამა ხელს უქნევს… ეს ადგილი ნამდვილად ღირს წაკითხვად.
ორიოდე სიტყვით თარგმანზეც შევჩერდეთ: ხშირად ქართული წინადადებები გაცილებით უფრო ეფექტურია, ვიდრე – ორიგინალში. მაგალითად: ინგლისურ ზმნას favour აშკარად ჯობია ქართული – გაუტკბება. (დროზე დავამთავროთ, ვიდრე სნეიპს ჰაპლეპაფის სიყვარული გაუტკბება. გვ.200). საკმაოდ მიმზიდველად გამოიყურება “ვარდისფერაბრეშუმისკაბიანი, ფუშფუშა ქალბატონიც”, რომელიც ჰოგვორტსში, პორტრეტში ცხოვრობს. ამ შემთხვევაშიც ინგლისურ “ძალიან მსუქანზე” უკეთესია ქართული “ფუშფუშა”. ასე თავისუფლად და ბუნებრივად გადმოქართულებული ფრაზების გახსენება კიდევ მრავლად შეიძლება. თუმცა, ქართული “ჰარი პოტერის” კითხვისას იშვიათად, მაგრამ მაინც ხდება ისე, რომ წინადადებებში ინგლისური ორიგინალის კვალი აშკარად იგრძნობა. მაგალითად, წინადადება – “სიტყვა მანამდე გაქრა, ვიდრე ბაგემდე მიაღწევდა”. ან ეს: “შენი დედიკო არავის გააფუჭებინებს შენს დღეს”, ანდა: “პროფესორი მაკგონაგელი, რომელსაც ვერც ერთი მასწავლებელი ვერ დაასწრებდა ცხელი წერტილების აღმოჩენას, მყისვე იქ გაჩნდა” (134 გვ. ინგლისური ვერსია: ..who could spot trouble quicker than anyone else…) თუმცა, ეს მხოლოდ მცირე გამონაკლისებია. სხვა მხრივ, ტექსტი კარგად იკითხება.
P.S. ერთი სიტყვით, ყველაფერი ასე თუ ისე გაირკვა. ერთადერთი, ჩემი და ბუს ამბავია გადასაწყვეტი. ერთის მხრივ, შეიძლება, ბურღების ქარხნის დირექტორობასა და საკუთარი სტანდარტულობით ტკბობას, ისევ ფოსტალიონ ბუზე ოცნება მერჩივნოს. მაგრამ, საბოლოო ჯამში, მაინც გადავწყვიტე, ამ წამოწყებაზე უარი ვთქვა, რადგან ჩემი შინაური ფრინველი ჰარი პოტერს მომაგონებს, ეს პერსპექტივა კი სულაც აღარ მხიბლავს. ჩემთვის “ჰარი პოტერი”, ერთი შეხედვით, ბრწყინვალე ზღაპრული ფანტაზია, უკვე გახდა ცხოვრებისეული სტანდარტი, რომელიც ლათინო-ამერიკული სერიალივით აღარასდროს მთავრდება. ამას, სხვათა შორის, მედიამაც შეუწყო ხელი. სიტყვა “ჯადოსნური” პრესამ ისე აიტაცა, თითქოს, პირველად გაიგო, ჟურნალისტების მახვილგონიერების პიკად კი დაახლოებით ასეთი ფრაზა იქცა: “ჯადოქრობა რეალურ ცხოვრებაში: მარტოხელა, ღარიბი დედა მილიარდერი ხდება”. მე კი არა მგონია, მიმზიდველი იყოს ფანტაზია, რომელსაც დასასრული არ უჩანს, თითიდან გამოწოვილი ხდება და 11 სქელტანიან წიგნში უსაშველოდ იწელება – ანუ, ყალიბდება ადვილად მოყირჭებად მასკულუტურულ ფენომენად…
საინტერესოა, როდის მოიყირჭებს “პოტერიზმს” მსოფლიო. თუმცა, სანამ ეს მოხდება, პლანეტა კვლავაც გატაცებით ელის როულინგის მეხუთე – გამოსვლამდე ბესტსელერადქცეულ წიგნს. ის ხომ წინასწარ 6 მილიონ ადამიანს აქვს შეკვეთილი. მე კი, რა ვქნა, აღარ მინდა ბუ…

მაგდა კალანდაძე

ინტერიერში გაყალბებული ავტობიოგრაფია

ირმა ტაველიძე, “ავტობიოგრაფია ფრანგულად” (მოთხრობები). თბ. “სიესტა”, 2007.

დებიუტანტი ავტორები ყოველთვის განსაკუთრებული ყურადღების ცენტრში ექცევიან ხოლმე, რაც სრულებით ბუნებრივია – მაშინ, როცა უკვე ნაცნობი სახელებისაგან სიახლესა და შემოქმედებითი მრავალფეროვნების გამოვლინებას ველოდებით, მით უმეტეს, დიდია ნოვაციის მოლოდინი ლიტერატურულ სივრცეში ჯერ კიდევ უცნობი ავტორისაგან. თუმცა, ამ უკანასკნელ შემთხვევაში, სიახლე ხშირად ავტორის ინდივიდუალურ ხელწერასა და ხმას გულისხმობს, რაც შემდგომ გამოცდილებასთან ერთად ოსტატობაში გადაზრდება ხოლმე, და ლიტერატურული დებიუტებიც ავტორების აღმოჩენის თვალსაზრისით უფრო საინტერესოა, ვიდრე – ტექსტების.
მიუხედავად იმისა, რომ “ავტობიოგრაფია ფრანულად” ირმა ტაველიძის პირველი წიგნია, ქართველი მკითხველისათვის ეს სახელი უცხო ნამდვილად არ ყოფილა – ირმას მოთხრობები და თარგმანები წლების მანძილზე იბეჭდებოდა სხვადასხვა ლიტერატურულ პერიოდიკაში. თუმცა, ეს წიგნი არ არის სხვადასხვა დროს დაწერილი მოთხრობების ტექნიკური თავმოყრა, როგორც ხშირ შემთხვევაში არა მარტო დებიუტანტ ავტორებთან ხდება ხოლმე. მწერალი სწორედ იმ პერიოდს დაელოდა, როცა ტექსტების არც თუ ისე მცირე რაოდენობიდან მოუწევდა საუკეთესოების არჩევა. კრებულშიც სწორედ ის მოთხრობებია შესული, რომლებიც ირმამ თავისი შემოქმედებიდან ამა თუ იმ განსაკუთრებული ნიშნით გამოარჩია.
თუ ზემოთ განსხვავებული ესთეტიკისა და ხედვის ავტორის გამოვლენაზე ვსაუბრობდით, “ავტობიოგრაფია ფრანგულად” ის წიგნია, რომელიც საშუალებას გვაძლევს ვიფიქროთ, რომ სწორედ ასეთ შემთხვევასთან გვაქვს საქმე. მწერალი პირდაპირ გვეუბნება, რომ მოთხრობები ავტობიოგრაფიულია, მათი “ფრანგულობა” ამბებისა და დოკუმენტური სინამდვილის ავტორისეულ ინტერპრეტაციაზე, გაყალბებაზე მიუთითებს (შდრ: “ესე ამბავი სპარსული, ქართულად ნათარგმანები” – სადაც რუსთაველი “სპარსულში” არათუ გეოგრაფიას გულისხმობს, არამედ ამბების ზღაპრულობას, უჩვეულობას). ფრანგულის მოშველიება ირმას ტექტსების ტონალობის, აკუსტიკური ფონის შესაქმნელად სჭირდება, მოთხრობების შინაგანი დინამიკისა და მკითხველთან სასაუბრო ენის მოსახელთებლად. თუმცა, დინამიურობა ამ შემთხვევაში მხოლოდ პრობითია, და იმდენად გაჯერებულია მოთხრობები სხვადასხვა ფორმა-შინაარსობრივი ორნამენტებით, რომ ხშირად ნაკლებად გვაძლევს საშუალებას, “ვიმოძრაოთ” ტექსტებში და ნაწარმოებებიც უფრო მხატვრულ ტილოს, სტატიკურ სურათს მოგვაგონებს.
მიუხედავად იმისა, რომ ირმას ყველა მოთხრობა ერთი დასრულებული ეპიზოდი ან ამბავია, მისი თხრობის სტილი და აქცენტები საფუძველს გვაძლევს ვიფიქროთ, რომ ავტორისთვის არც თუ ისე მნიშვნელოვანია ამ ამბის, მოვლენის განვითარება. მისთვის მთავარია იმპრესიულობა, ის შთაბეჭდილება და ემოცია, რაც მას ჩვეულებრივი ცხოვრებისეული ამბებისგან რჩება, და თხრობის დროსაც სწორედ ამას ანიჭებს უპირატესობას – იოლი შესამჩნევია, რომ სიუჟეტური ხაზის განვითარებაზე მეტად ირმა სახეების შექმნაზე, პერსონაჟების შინაგანი სამყაროს მკითხველამდე მიტანაზე ამახვილებს ყურადღებას, ხოლო ამბები და მოვლენები ამ პორტრეტების დახატვაში კიდევ უფრო ეხმარება. აქ საინტერესოა ერთი დეტალიც – რაკი წიგნს “ავტობიოგრაფია” ჰქვია და მოთხრობებიც ავტობიოგრაფიულია, ძნელი მისახვედრი არ უნდა იყოს, რომ პროტაგონისტი თავად ავტორია, და შექმნილი სახეებიც – უმეტესწილად, ავტოპორტრეტები. ამ შემთხვევაში ირმა-ავტორი ერთგვარ დისტანცირებას ახდენს ირმა-პერსონაჟთან, უფრო მეტიც – თვითირონიისა და ფსევდო-ფრანგულობის შეზავებით აყალბებს სინამდვილეს და მისთვის ირმა-პერსონაჟი უკვე ის მასალა ხდება, რომლისგანაც დაუნდობლად შეიძლება გამოაქანდაკო ფიგურა, ისე, რომ მჭრელი იარაღის არცერთი დარტყმა საკუთარ სხეულზე არ იგრძნო. თუმცა, ხანდახან ავტორი ცდუნებას ვერ უძლებს, ბოლომდე ირმა-პერსონაჟს ანდოს სათქმელი და ხშირად რემარკების სახით ერევა ტექსტებში. ეს ის განსაკუთრებული შემთხვევებია, როცა ავტორი ვერ თმობს საკუთარ “მეს”, უჭირს სინამდვილის ბოლომდე უარყოფა და ამიტომაც ყოველი რემარკა ან საკუთარ თავში დაბრუნებაა (მკითხველისთვის კი, უბრალოდ, თავშესაქცევი და სახალისო ლიტერატურული თამაში), ან კიდევ პირიქით – ხანდახან რემარკად ძირითადი ტექსტი იქცევა ხოლმე და მოთხრობის ქვესათაურებში გამოტანილი “სინამდვილეების” გაბათილებას ემსახურება. ზემოთ არაერთხელ ვახსენე “სიყალბე”, თუმცა, ხაზი მინდა გავუსვა, რომ ეს არამც და არამც არ არის ტექსტების შეფასება – პირიქით, ყოველი მხატვრული სახე თუ ეპიზოდი მაქსიმალური სიზუსტითა და დაწურულობითაა გადმოცემული, ავტორს არც ერთი მცირე დეტალი არ რჩება ყურადღების მიღმა, და ასევე შესანიშნავი უნარი აქვს, სათქმელი ძალიან მარტივი, ყოფითი ელემენტებით გადმოსცეს – რაც ერთგვარი ხიბლია მისი პროზის. ამას თან ერთვის დახვეწილი და გამართული ქართული, რომელიც არა მარტო გრამატიკულად სწორ, სინტაქსურად გამართულ ენას გულისხმობს, არამედ მკითხველთან სასაუბრო ხმას, შინაარსთან შეწყობილ ფორმას. თუმცა, ჯერ-ჯერობით ეს ხმა მხოლოდ სტუდიურ ფოტოებს, ინტერიერში გადაღებულ ფილმებს მოგვაგონებს, რომლებსაც არ გააჩნიათ არავითარი კონტაქტი გარესამყაროსთან, თუმცა კი იმდენად დიდი ოსტატობითა შესრულებული, რომ წინათ თქმულს ნაკლად ვერაფრით ჩაუთვლი. ესეც, ალბათ, ირმას, როგორც მწერლის, ერთი მხარეა, ერთი შემოქმედებითი ეტაპი, რომელიც მწერალმა საკმაოდ მძლავრი დებიუტით, “ავტობიოგრაფია ფარნგულად”, უკან ჩამოიტოვა.

მზია სამადაშვილი. უცნობი ნიკო სამადაშვილი. რედაქტორები თინათინ ბოლქვაძე, ანა ჭაბაშვილი. დიზაინი და დაკაბადონება გიორგი ტაბლიაშვილი. თბ. “დიოგენე”, 2002.

სამოცდაათიან წლებში შემთხვევით ჩამივარდა ხელში ლექსების თხელი კრებული “ბეთანია”. ნიკო სამადაშვილის სახელი მაშინ არც კი გამეგონა. წიგნი უბრალოდ იყო გამოცემული, მაგრამ ეს უბრალოება თითქოს შეეფერებოდა კიდეც ლექსებს. ლექსებმა კი მართლაც არაჩვეულებრივი შთაბეჭდილება მოახდინა. ამ ლექსებს თითქოს სიძველის ელფერი გადაჰკრავდა. იქნებ ეს, სიძველესთან ერთად, ქართლის მკაცრი და პირქუში პეიზაჟების ცივი ციმციმიც იყო. დაუდევრად მოსროლილი რითმა, მჭიდრო, ერთმანეთზე მიბჯენილი ფერწერული სახეები, უცნაური ლექსიკა ისეთ მთლიანობას ქმნიდა, რომლის წარმოდგენაც გაგიჭირდებოდა.
ის ოცდახუთივე ლექსი, რომელიც კრებულში იყო მოთავსებული, თანაბრად მკაფიო და ძლიერ შთაბეჭდილებას ტოვებდა.
ახლა, როცა ხელთა მაქვს მზია სამადაშვილის წიგნი “უცნობი ნიკო სამადაშვილი”, ინტერესით ვეცნობი გერონტი ქიქოძის ნიკოსადმი მიწერილ ბარათს, სადაც რამდენიმე შტრიხით უაღრესად საგულისხმო თვალსაზრისია გამოთქმული: “თქვენ მთავარ ღირსებას ის წარმოადგენს, რომ თქვენ არ დადიხართ გატკეპნილი გზებით და არავის ბაძავთ. მთავარი შთაბეჭდილება, რომელსაც თქვენი ნაწერები იძლევა, ჩემის აზრით, არის სამყაროს დაშლის შეგრძნება, რაღაც კოსმიური ტრაგედია, რომელსაც სხვა თანამედროვე მწერალიც გრძნობს, მაგრამ სულ სხვანაირად გადმოსცემს”.
ისეთი ავტორიტეტისაგან, როგორიც გერონტი ქიქოძე იყო, ამგვარი შეფასება ალბათ მოულოდნელობას წარმოადგენდა. ამ ტექსტის მიღმა აზრის და შთაბეჭდილების ფაქიზი მოძრაობა იკვეთება. მართლაც, რაც უპირველეს ყოვლისა სამადაშვილის ლექსების წაკითხვის შემდეგ მკითხველს თვალში ეცემა, აბსოლუტური არალიტერატურულობაა. მისი არც ერთი ფრაზა, ინტონაცია, მეტაფორა არ იწვევს უკვე ნაცნობი ლიტერატურული სამყაროს შორეულ ასოციაციას. და ცოტა არ იყოს, იბნევა კიდეც კაცი, ვინაიდან იცის, სიცარიელეში არაფერი არ იბადება, ყოველივეს აქვს თავის თავდაპირველი, დასაბამიერი წიაღი და გარემო. ამ შთაბეჭდილებას აძლიერებს გერონტი ქიქოძის მიერ ზუსტად შენიშნული “კოსმიური ტრაგედიის” და “სამყაროს დაშლის” შეგრძნება. ნიკო სამადაშვილის ლექსების სიღრმისეული ინტონაცია ამ შეგრძნებებთან ერთად ერთგვარი შფოთის, იდუმალი განგაშის შეგრძნებასაც აღძრავს. XX საუკუნის ქართული პოეზიისთვის ასეთი, თუ შეიძლება ითქვას, ნეგატიური ნიშნით აღბეჭდილი სულისკვეთება უცხოა და დღეს უკვე გასაკვირი არც არის, რომ ამ ლექსებს იმთავითვე გადაეკეტა გზა მკითხველისაკენ.
ნიკო სამადაშვილის ლექსებში კოსმიურია, უკიდეგანოა, დაუსაზღვრელია ლირიკული სუბიექტის მოქმედების არეალი. ეს განუზომლობა არა მხოლოდ სივრცისმიერია, არამედ დროითიც. ამ ლექსების შიგნით განფენილ სივრცეში, როგორც პოეტი იტყოდა, “ფეხმძიმე ნისლებია” ჩამოწოლილი, რაც ამძაფრებს უჟამობის და უსივრცობის შთაბეჭდილებას. ამავე დროს აქ ყოველი საგანი თუ სულდგმული მარადისობის პირქუშ ფონზეა წარმოსახული. აი, ვთქვათ მესაფლავე, რომელსაც “უცნაური ხელობა” აქვს, გათხრილ საფლავთან სეირნობს და “უცქერის ქვეყნის სეირებს”. ეს კაცი არის “ბედუზრუნველი, მუხანათი, წირპლების რული”. მესაფლავის აღმწერი შტრიხები გროტესკულ ელფერს სძენს მის მრუდე სახეს. აბსურდულობა ერწყმის მარადისობას და გაქვავებული პეიზაჟის უძრაობაში იწერება. მარადისობის ხატია მეტწილად აღბეჭდილი ნიკო სამადაშვილის პოეტურ ფრაზებში: “მღვიმეში იდგა ჟამთა სისველე დაოსებული შემოქმედებით”, “საიქიოდან წუთისოფელი, როგორც მამალი ისე ყიოდა”, “დასაბამს ქვემოთ აქ ტყე ბუდობდა, პირქუში, როგორც ამაოება”, “სად მიგვაკლავდი? ავდრების ცოდვით / კივილი ედგათ უდაბურ ველებს / ჰო, რა ნუგეშით შემოვცქეროდით / ქაოსებს იქით გაშვერილ ხელებს”.
ნიკო სამადაშვილისთვის თითქოს არ არსებობს კონკრეტული ნივთი და ადამიანი, და თუ არსებობს, წერტილივით ჩანს უაღრესად ხელშესახები, საგნობრივი, მეტაფორულად განსხეულებული მარადისობის ფონზე. პოეტი წერს ადამიანზე და არც ერთი წამით არ ავიწყდება, რომ ეს ადამიანი “მარადისობის კონტექსტში” მოიაზროს. მისთვის არაფერი არ არსებობს მარადისობის გარეშე, არც უახლოესი მეგობარი, არც უსაყვარლესი სოფელი და ცხადია, არც საკუთარ არსებაში გაღვიძებული პოეტური “მე”. მეგობარი ერეკლე ტატიშვილი იყო, რომელსაც ნიკომ კაცი-ფასკუნჯი უწოდა, მაგრამ ამით არ დაკმაყოფილებულა და ერთი შესანიშნავი ლექსიც უძღვნა. ამ ლექსში ნიკოსთვის სათაყვანო, კონკრეტული ნიშნების მქონე, მომხიბლავი კაცი დროისა და სივრცის ისეთ სიღრმეშია გადასროლილი, რომ მკითხველისთვისაც დაუსაბამო და უსასრულო სამყაროს ნაწილად აღიქმება: “რა საოცარი იყო შენი მარადისობაც / დევნილ სიცოცხლეს ბნელ სიზმრების ჯანყი მალავდა, / დრო საუკუნის ჯახაჯუხში ჩაისრისება / და ეგ ცხოვრებაც მოთავდება, როგორც ბალადა”.
ნიკო სამადაშვილის მიძღვნითი პოეზია სრულებით არ განსხვავდება მისი დანარჩენი ლექსებისგან, ვინაიდან აქაც კოსმიური ტრაგედია ტრიალებს. ნიკო ზოგჯერ სასტიკიც კი არის თავის ადრესატისადმი, რითაც საფუძველშივე უპირისპირდება პოეზიაში მიძღვნითობის ბანალურ-პანეგირიკულ სენტიმენტალობას. აი, რას წერს ის იგივე ლექსში ერეკლე ტატიშვილზე: “ეხლა დადიხარ და ხეებსაც კი ერიდები, / ხან არც კი გინდა, რომ ბინაში შემოგყვეს ჩრდილი / ცოტა ხანს კიდევ… იმის მერე, რომ დაბერდები, / ეგ თავის ქალა კლდეს ექნება პირში გაჩრილი. / და შენს ხერხემალს სალამურად გამოიყენებს / არმაზის კერპი ან ქარების ტიალი დოღი, / სანამ გრიგალებს შენს ძვლებს კვერთხით დააყრევინებს, / გოლგოთის მთიდან მორეკილი ღმერთების ჯოგი”.
ამგვარივე გრანდიოზული მარადისობის ფონზეა აღბეჭდილი მისი ორი შედევრის ლირიკული სუბიექტი. ეს ლექსებია “ჩემი სოფელი” და “ნიკო სამადაშვილს”. პირველში თითქოს სიყმაწვილეში აღქმული სოფლის პეიზაჟები და ნატურმორტებია ტილოზე ზეთის სქელი საღებავებით შესრულებული, მეორე კი ადრეული ბავშვობიდანვე საკუთარ არსებაში გაღვიძებულ პოეტურ “მეს” ეძღვნება: “შენ ჩემში უსტვენ ვით საყდრის ჩიტი, / შენა ხარ ჩემი ნუგეშის დარი, / სულ კარგად მახსოვს, შენ რომ გამიჩნდი, / გარეთ ძაღლივით ყმუოდა ქარი”.
პოეტმა თავისი პიროვნების წიაღში პირველად ავარდნილ ცეცხლის ალს, პირველად ამეტყველებულ შთაგონებას საყდრის ჩიტი უწოდა. ამ მოჟღურტულე საყდრის ჩიტის გახმიანებულ ექოს ნიკო სამადაშვილის მთელი არსება გამოსცემდა. საყდარი კი ქართლის რომელიმე მივარდნილი სოფლის მარადიული ლანდშაფტის განუყოფელ ნაწილად იყო ქცეული…
მზია სამადაშვილის წიგნმა “უცნობი ნიკო სამადაშვილი” “კოსმიური ტრაგედიის” მხატვრის პიროვნული სახე გააცნო მკითხველს, რომელსაც შეუძლებელია არ ჰქონოდა ამგვარი ცნობისწადილი. ამ ლექსების ლირიკული გმირი, როგორც უკვე ვთქვით, ისეა მარადისობაში გათქვეფილი, რომ მისი პიროვნულ-ადამიანური ნიშნების დანახვა ჭირს. ამიტომაც გვაინტერესებს, ვინ იყო ის კაცი, ვისაც “ბინდების ჭრიჭინს” ადარებდნენ, ვისაც “ლექსების ჯღაბნა წამებად ექცა” და ვინც თავის თავს დაღუპული და ადრე დაღამებული პოეტი შეარქვა.
უაღრესად ნიშანდობლივია ის ფაქტი, რომ ტოტალიტარულ ქვეყანაში ნიკო სამადაშვილი, როგორც შემოქმედი, მაინც არსებობდა, მაგრამ არსებობდა როგორც არაოფიციალური პოეტი. იქნებ სწორედ ამან შეუნარჩუნა მის პოეზიას სრული, განუმეორებელი თვითმყოფადობა? აკი თურმე ერეკლე ტატიშვილი ეუბნებოდა კიდეც, შენ რომ ლექსები გამოაქვეყნო, როგორც პოეტი, ამქვეყნიდან აღიგვებიო. იგივე აზრის იყო გალაკტიონიც. და ნიკოსაც აღარ უცდია ლექსების გამოქვეყნება, თუმცა, რომც ეცადა, ძნელი წარმოსადგენია ამ ცდას რაიმე შედეგი მოჰყოლოდა. თვითონვე გამოუტანა განაჩენი თავის შემოქმედებას, სადაც სევდაც იგრძნობა და სინანულიც: “ვერ გიპატრონე მე ლაზღანდარამ შენ სხვა მხევალი უნდა გყოლოდა…”
და კიდევ: მზია სამადაშვილის წიგნი გვაცნობს პოეტის გაუხარელი, შეიძლება ითქვას, ტრაგიკული ცხოვრების გზას დაბადებიდან გარდაცვალებამდე. აქვეა ჩართული ნაცნობ-მეგობრების მოგონებები პოეტზე. ცალკე განყოფილებაში “წერილები”, ნიკოსადმი და თვითონ ნიკოს სხვადასხვა ადრესატისადმი გაგზავნილი ბარათებია გამოქვეყნებული. ეს ვრცელი მონათხრობი მდიდარ ფოტომასალასთან ერთად არა მხოლოდ უნიკალური პოეტის პორტრეტს გვიხატავს, არამედ მთელ ეპოქას შთაბერავს სულს. წიგნს აგვირგვინებს ნიკო სამადაშვილის ლექსები, რომელთა პირველქმნილება და ბუნებრიობა მართლაც საყდრის ჩიტის ჟღურტულს წააგავს.

© “წიგნები – 24 საათი”