ზოგჯერ ასეც ხდება: წერის პროცესს პირველივე სტრიქონებიდან ერთობ ირაციონალური, მისტიური წარმოშობის შიში ახლავს თან. სწორედ ასეთ შემთხვევასთან მაქვს საქმე – და არა მხოლოდ იმიტომ, რომ ბედის უკუღმართობით თუ განგების მომნუსხავი ძალით ზაზა თვარაძე ჩვენს შორის აღარაა. უფრო იმიტომ, რომ ცდილობ საკუთარი აზრის ჩამოყალიბებას არა მხოლოდ კარგ, გულითად ამხანაგსა და ცნობილ ლიტერატორზე – ჯერ სათანადოდ ვერ აღიარებულ მოვლენად ქცეულ ადამიანზე და ნებისმიერი აზრი ზედაპირულად გეჩვენება. ამას თან ერთვის იმის გაცნობიერებაც, რომ ამ დაწყევლილ ინფორმაციულ ეპოქაში ლიტერატურული სიღრმეებისა და წიაღსვლების მოზიარეთა წრე ისედაც სამარცხვინოდ ვიწროა, რომ უბრალოდ ცოტა დრო გავიდა, რომ ნებისმიერ გამონათქვამში ბუნებრივი ემოცია ჭარბობს და პოეტის პირუთვნელი დაფასება სადღაც წინაა, შორს, ბურუსით მოცულ და მოუხელთებელ მომავალში. ძალაუნებურად იმასაც იხსენებ, თუ რა ვითარებაში წავიდნენ საწუთროდან ტატო, ვაჟა, ყაზბეგი, გალაკტიონი, რამდენი კიდევ სხვაც –მათთვის ხომ არც დაუფასებლობა იყო უცხო, არც დეპრესია, არც ელემენტარული ხელმოკლეობა, არც უმძიმეს წუთებში მუზაზე ხელის აღება. კლასიკოსებად კი მერე იქცნენ, მოგვიანებით, სავალდებულო სახელმძღვანელოების ფურცლებიდან…
ზაზას მოგონების ამ ჩემს მცდელობას ერთად-ერთი რამ ამართლებს, ის, რომ უსასრულობაში გარდასული შემოქმედის გაცოცხლებას ცდილობ არა მისი ნამოღვაწარის გულცივი ანალიზით – ამას კრიტიკოსები უკეთ გააკეთებენ (თუ კრიტიკა ოდესმე საერთოდ იარსებებს), არამედ მისი ძვირფასი ადამიანური მხარეების გახსენებით. მითუმეტეს, რომ თავის ხანმოკლე მიწიერ ცხოვრებაში ზაზამ მაინც მოასწრო ასულიყო იმ საფეხურზე, რომლის სიმაღლიდან ქვეყნიერებისთვის მახვილი პოეტური თვალის შევლება არ გაჭირვებია. რადგან ეს ეგზისტენციალური უპირატესობა მან დამსახურებულად, საკუთარი ნიჭისა და შრომის წყალობით მოიპოვა. მისი ნააზრევი და შეხედულებები ჩვენს სამყაროზე იქნებ არანაკლებ მნიშვნელოვანი და საინტერესოა, ვიდრე წმინდა ლიტერატურული სიტყვაკაზმულობა და შემოქმედებითი დანატოვარი. ყველა ჭეშმარიტი პოეტი თავისთავად აცხადებს პრეტენზიას სულიერ უკვდავებაზე და ამ პრეტენზიის საფუძვლიანობის პირობა არა მხოლოდ პოეტის ტექსტებში – რეალური პიროვნების მასშტაბშიცაა საძიებელი.
სხვათა შორის, გენიოსის მასშტაბის ”დამიწება” ერთ-ერთი იმ საკითხთაგანია, რომელიც ზაზამ თავისი პოეტური ყურადღების მიღმა ვერ დატოვა. საკმარისია, მისი ”ოდა რუსთაველს” – გრძელი ლექსი თუ მოკლე პოემა – გულდასმით წაიკითხო, რომ ეს ოდნავ სევდიანი დასკვნა გამოიტანო. აბა, წარმოიდგინეთ გუშინდელ რედაქციასა ან დღევანდელ გამომცემლობაში მოსული შოთა, ხელნაწერებით ხელში და გაცვეთილი პიჯაკით, შოთა, რომელიც განიცდის უბედობას, თან კი რითმებს ებრძვის და შეჰხარის… ლექსის შექმნის ტექნოლოგიის, პოეტის ”შიდა სამზარეულოს” საიდუმლოებათა ტექსტში გამოტანის სურვილი შეიმჩნევა ზაზას სხვა ქმნილებებშიც, თუნდაც მის ბრწყინვალე ”დამიწებულ ლექსში” (ისევ დამიწება!), რომელიც ზაზამ თავის მეგობარს, პოეტ ანდრო ბუაჩიძეს მიუძღვნა და რომელშიც ჩემთვის განსაკუთრებით ძვირფასია სტრიქონები: ”დამიწებაში მიდის ყველა ადამიანი, /დამიწებაში მიდის ყველა გამკრთალი ელვა/ შენ კარგად იცი, რომ ელვაა ადამიანი,/ – ციდან მიწამდე რომ გაკვესავს და გაილევა;” მერე კიდევ მისი ლირიკული, გრძნეული, იმავდროულად კი ზედმეტი სენტიმენტებისგან გაწმენდილი, მამაკაცური ლექსები: ”Dun Ringill”, ”ჭრელი ჩიტი”, რომელი ერთი ჩამოვთვალო… ზაზა თვარაძე, რომელიც ქართული პოეზიის სახელით ეთამაშებოდა მომავლის ვარსკვლავებს სწორედ ჩვენს, ზედაპირულობითა და სულსწრაფობით აღსავსე ეპოქაში, დაუმსახურებელ შოთაობაზე პრეტენზიას არასოდეს აცხადებდა (ასეთი რამ რომც წამომცდენოდა, უბრალოდ სასაცილოდ ამიგდებდა), მაგრამ, მიუხედავად ამისა, და სრულიად უნებურად, აბსოლუტურად განსხვავებულ მასშტაბსა და ვითარებაში, თავად გახდა ჩვენი დროის ლიტერატურული მოვლენა. სწორედ რომ დროისა და არა იმ მტკნარი და უბირი ყოველდღიურობისა, რომელიც ეპოქის სახელით მოქმედებს და რომელმაც პოეტი ასე უმოწყალოდ და ნაადრევად გაწირა. ამ მხრივ ყოველდღიურობა – ეპოქის პლაგიატია მხოლოდ. სამწუხაროა, რომ ეს პლაგიატი ეპოქის მსვლელობისგან განყენებულად, მისგან მოწყვეტით ახერხებს არსებობას და თავის გმირებს ისევე ნთქავს, როგორც ძველბერძნული კრონოსი საკუთარ შვილებს. საერთოდ, დღევანდელობის ლიტერატურული კუთხით შეფასების მცდელობისას, საზოგადოებაში ორი უკიდურესი აზრია გავრცელებული: მას ან მწერლობისთვის უვარგის და კომერციული მოგების ინტერესს გადაყოლილ პერიოდად მიიჩნევენ (თუმცა ოდესღაც, გასული საუკუნის 40-იან წლებში, ჰესეც წერდა მუქად ჩამოწოლილ ”ფელეტონისტურ ხანაზე”), ან აღიარებენ, რომ ყველა ეპოქა ამ მხრივ ერთნაირია, და მიმდინარეც გამონაკლისს არ წარმოადგენს (ჩემი მოკრძალებული აზრით კი ჭეშმარიტება სადღაც შუაში იმალება). მნიშვნელოვანი აქ ისაა, რომ იმის მიუხედავად, თუ რომელი შეფასება უფრო მოგვწონს, მომავლის ჩვენთვის უცნობ აღქმაში ზაზა მაინც ამ ”უვარგისი პერიოდის” განსაკუთრებულ სიმბოლოდ დარჩება, და რათა ამგვარი წინასწარმეტყველება ჩემი პირადი განწყობის პირმოთნე გამოხატულებად, ლიტონ სიტყვად და უბრალო ლოზუნგად არ იქცეს, წინამდებარე ნარკვევიც, რაღაცით მაინც, თავისი პროტაგონისტის დონეს უნდა სწვდებოდეს, თანაც კომპლიმენტარობისგან მაქსიმალურად თავისუფალი უნდა იყოს. და მთავარი სირთულე ავტორისთვის სწორედ ამაშია. მითუმეტეს, როცა ისეთ ადამიანზე წერ, რომელმაც თავისი შემოქმედებით ჩვენს ირგვლივ არსებულ სამყაროს მავანისთვის ჯერ უხილავი და ვირტუალური, თუმცა ღრმა – ანუ პოეტური – კვალი დაამჩნია და მხოლოდ მერე განერიდა მას, და გახდა იძულებული, ამქვეყნის უსამართლო ამპარტავნება იმქვეყნიურ, ჩვენთვის იდუმალ და მიუწვდომელ სამართალზე გაეცვალა. ამის თქმის საფუძველს ერთის მხრივ, ზაზას ნიჭიერების ძალა და ხარისხი, მეორეს მხრივ კი ”ჩვენი დროის გმირის” ნომინაციებზე წარდგენილი კონკურენტების აშკარა დეფიციტი მაძლევს. დიახ, ზაზა თვარაძე არა მარტო ლიტერატურული, არამედ – მიუხედავად აბსოლუტური პიროვნული მორიდებულობისა და ერთგვარი უწყინარობისა – კარგი გაგებით საზოგადოებრივი მოვლენა იყო.
უთავბოლო და ეგოცენტრულ-მარაზმატული პოლიტიკური გარდაქმნებით გაჭყლეტილი თაობის შვილი, არც კომკავშირული პრემიების ლაურეატი ყოფილა ოდესმე და არც ”ლიბერალური დემოკრატიის” მეხოტბე, ვინაიდან საფუძველშივე გახლდათ იმუნიზებული ნებისმიერი სახელისუფლებო ცდუნების მიმართ. იგი იყო ჩვენი ჭეშმარიტი თანამედროვე, – იშვიათი, მაგრამ რეალური, იმავდროულად კი კოლორიტული და ბუნებრივად ელიტარული ტიპი, განსაკუთრებით იმ თვითმარქვია ელიტარების ფონზე, რომლებიც შოუბიზნესის თავზე ხელაღებული და მანკიერი წესებით წაქეზებულნი, ასე თუ ისე განსაზღვრავდნენ ქვეყნის კულტურულ თუ პოლიტიკურ ამინდს უკანასკნელი 15-20 წლის განმავლობაში და რომელთათვის (მცირედი გამონაკლისით) ხელოვნებაში მთავარი იყო და იქნება ფული, მამონა.
ჩემი და ზაზას ურთიერთობა – კლასიკური წარმოდგენით – არ იყო ხანგრძლივი და სულ რამდენიმე წელს გასტანა, თანაც ლიტერატურით არ დაწყებულა. ჩვენი გზები ისეთ ასაკში გადაიკვეთა, როდესაც დაახლოება გარკვეული დისტანციის დაცვასაც გულისხმობს, თუმცა ისიც უპრიანია აღინიშნოს, რომ გვიანი მეგობრობა SS-ში (გნებავთ, ენკავედეში) გაწევრიანებასავითაა: მასში შესვლა იოლი არაა, მაგრამ გამოსვლა, სანამ ცოცხალი ხარ, პრაქტიკულად შეუძლებელია. ამიტომაა, რომ ამგვარი კავშირიდან ერთ-ერთი მონაწილის საბედისწეროდ გასვლის შემდეგაც ზოგჯერ აზრი არ ეკარგება არც რეალური დიალოგების რეკონსტრუქციას, და არც შეხედულებათა წარმოსახვით ურთიერთგაზიარებას.
რა თქმა უნდა, მას ჩემზე ახლო მეგობრები ჰყავდა, მათ შორის პროფესიული თვალსაზრისითაც: ფილოლოგები, მწერლები, პოეტები, ერთი სიტყვით ჰუმანიტარები, თავადაც წარმოშობით ცნობილ ლიტერატორთა ოჯახიდან იყო, მე კი მწერლობაში ჩემით – ზუსტი მეცნიერების მხრიდან შემავალი კლაკნილი და ვიწრო ბილიკით შეღწევის მცდელობაში ვიყავი შემჩნეული, და ეს გარემოება თავიდან უფრო უნდობლობისკენ განგვაწყობდა და გვიბიძგებდა, ვიდრე ერთურთის აღიარებისკენ. ზაზასგან განსხვავებით, მე თანამედროვე ქართულ პოეტურ სამყაროში გარეული არ ვყოფილვარ და გულწრფელად მიხაროდა, რომ შემთხვევით კიდევ ერთი ნამდვილი პოეტი გავიცანი (თუმცა წერა გუშინ არ დამიწყია და ცხოვრების გზაზე მუზის სხვა შესანიშავ მსხაურებსაც გადავყრივარ).
ჩემი და ზაზას დამეგობრება მშვიდობიან, ხალისიან და ნაკლებად დრამატულ პირობებში მოხდა, მის ძველებურ ბინაში ალ. ჭავჭავაძის ქუჩაზე, რომელიც ყოველთვის ღია იყო ალალი სტუმრობისთვის, რაც მისი მეუღლის, მანანა ჯიქიას უდაო და აშკარა დამსახურებაც იყო. არყის, უბრალო მისაყოლებლისა და გიტარის (ზაზამ ძალზე თავისებური, გულშიჩამწვდომი, ოდნავ ხრინწიანი ხმით სიმღერა იცოდა, განსაკუთრებით გემრიელად კი საკუთარ სიმღერებს მღეროდა) თანხლებით ჩვენს სუფრულ საუბრებსა და კამათებს სულაც არ აკლდა თავისებური დრამატიზმი. ოდნავ შემთვრალები სერიოზული თემებისკენ ვუხვევდით, ისეთებისკენ, ყმაწვილკაცობაში ამოწურული რომ გვეგონა და არ გვქონია ამოწურული თურმე. საზოგადოდ, ყველაზე მნიშვნელოვანი საუბრები ახალგაზრდობაში გვჩვევია ადამიანებს, სტუდენტობაში, ან ოდნავ მოგვიანებით, როდესაც სისხლი ჯერ კიდევ გვიდუღს ძარღვში, ოცნებების ზღვაში დავცურავთ და წამიერი ემოციური აფეთქება იოლად ამარცხებს დალაგებული ფიქრის გულგრილ სიდინჯეს. მერე კი, უამრავი კერძო ინტერესით დახუნძლული გარემო უმოწყალოდ გვართმევს გულწრფელობის ხშირი გამოვლენის საშუალებას. თანდათან ვითრგუნებით და ნელ-ნელა კეთილგონიერებას ყოველდღიურ პრაგმატიზმთან ვაიგივებთ, იშვიათი და ტრაგიკული გამონაკლისები კი მხოლოდ გვარწმუნებენ არჩეული გზის სისწორეში და ვიღას სცალია მნიშვნელოვან და განყენებულ თემებზე სასაუბროდ! ამ მოჯადოებული წრიდან გამოსვლას – თუნდაც სიჭარმაგეში – ახლად გაცნობილ ადამიანებთან ურთიერთობა თუ შველის ხოლმე და ჩვენს შემთხვევაშიც, მგონი, ასე იყო: ზაზასთან ურთიერთობა მე (შეიძლება, გარკვეულწილად მასაც) – და კიდევ სხვებსაც, თუ სხვებიც ისხდნენ ჩვენს ღარიბულ სუფრასთან – ისევ ყმაწვილკაცობაში, კარგად დავიწყებულ და თავიდან გასახსენებელ სიმღერებში, და, რაც მთავარია, უზოგადეს და უმნიშვნელოვანეს საქვეყნო საკითხებზე კამათის უტკბილეს ხანაში მაბრუნებდა. რაღაცაზე ვთანხმდებოდით, რაღაცაზე – ვერა. მაშინ ხელოვნური მორიდება გვერდზე გადაიდებოდა და ოდნავ შემთვრალი პიროვნებები კი არა – კონცეფციები და მსოფლმხედველობები ვეჯახებობით ერთმანეთს. მშვიდობიან ფარგლებში, რა თქმა უნდა.
ფეხბურთზე და ლიტერატურაზე მეტად ამ ”სუფრულ საუბრებში” მწვავე პოლიტიკურ საკითხებს ვეხებოდით ხოლმე. ეს ბუნებრივიცაა. აბა, გვიანი 80-იანებიდან მოყოლებული, საქართველოში როდის გვიცხოვრია ლაღად, რომელ ერთ წელიწადს მაინც აკლდა პოლიტიზება, თანაც უაღრესად მკვეთრ, წრეგადასულ ფორმებში? პოლიტიკურ მოვლენებს ზაზა, როგორც წესი, ისტორიული თვალსაწიერიდან უმზერდა. მას განსაკუთრებით უყვარდა ორი ქვეყანა: საქართველო და ინგლისი. რაღაც სიმბოლური იყო იმაში, რომ გარდაცვალებამდე ცოტა ხნით ადრე საწადელი აისრულა და ინგლისი ნახა. ორუელი, ჩესტერტონი, დიკენსი, კონან დოილი, სტივენსონი და ბევრი სხვაც – მისი მწერლები, ხოლო შექსპირი, ბაირონი, დილან ტომასი – მისი პოეტები იყვნენ. საკმაო გონი, საკმარისად მახვილი მხედველობა ჰქონდა იმისთვის, რომ თეთრი შავში არ არეოდა და ვერ დაენახა, რომ უკანასკნელ ათწლეულში ჩვენში რეალურად აღმოცენებულმა ვითომ-კაპიტალიზმმა უსინდისობით უკვე გადაასწრო აწ გარდაცვლილ ვითომ-სოციალიზმს. შინაგანად ღრმად რელიგიური ადამიანი ვერ მოიწონებდა ვერც ხელისუფლების მიერ წინასაარჩევნოდ საეკლესიო იერარქიებისთვის ჯიპების დარიგებას (ეს ეკლესიის ”პოლიტკორექტული” ოპოზიციონერობის ფონზე!) და ვერც მეცნიერებათა აკადემიის ფარულ კლერიკალიზაციას. არანაირად არ ყოფილა რეტროგრადი და – ეს, საზოგადოდ, ჩვენი დროის სახასიათო დეტალია – სათანადო დონეზე შეეძლო კომპუტერთან და ინტერნეტთან ურთიერთობა. მას შესანიშნავად ესმოდა, რომ კლიოს მოწადინებით მოქსოვილი ისტორიის ძაფი უწყვეტია და მისი სამშობლოს ისტორია არც 1801-ში დაწყებულა, არც 1918-ში, არც 1991-ში და არც 2003-ში – თუმცა ეს თარიღები მართლაც შეიძლება მივიჩნიოთ მსხვილ კვანძებად ამ ძაფზე. გასაოცარია, მაგრამ ერთი ადამიანის სიცოცხლე, თუნდაც ისეთი ხანმოკლე, როგორიც ზაზას ერგო, თურმე იმდენად ღრმა და ყოვლისმომცველი ყოფილა, რომ თავისუფლად იტევს გიგანტური სუპერსახელმწიფოებისა და იმპერიების დაშლა-დამხობასაც და საზოგადოებრივი ფორმაციების შემპარავ ცვლასაც. უიშვიათესი გამონაკლისების გარდა, ადამიანებს შინაგანი დისციპლინა გვაკლია, თორემ წლების განმავლობაში დღიურები მოწესრიგებულად რომ გვეწარმოებინა, თვითონაც გაგვაოცებდა საკუთარი ევოლუცია. ზაზას პიროვნული ევოლუცია, ალბათ, იმაშიც გამოიხატა, რომ საბაზო ჰუმანისტური პრინციპების შენარჩუნების კვალობაზე იგი გადაურჩა ცალმხრივობასა და მიკერძოებას, ანუ იმას, რაც ესოდენ დამახასიათებელია თანამედროვე ე. წ. ”ტუსოვკისთვის”, რომელიც საქართველოს უახლესი ისტორიის მხოლოდ ერთადერთ, კანონიკურ ინტერპრეტაციას აღიარებს და იმთავითვე გამორიცხავს კრიტიკულ აზროვნებას, – ასეთ მიდგომას კი ”მეინსტრიმის” ნაკადს აყოლილი ნაკითხი, განათლებული და ერუდირებული ადამიანებიც ადვილად ეწირებიან მსხვერპლად. ზაზა კი იყო პოეტი, რომანტიკოსი, რომელმაც გაბედა და ერთ-ერთ ლექსში საკუთარ ერს ”ოსტატურად მკუარი ერი” უწოდა – ამ ნიშნით ის ერთდროულად ნონკონფორმისტიც იყო და კრიტიკული რეალისტიც, ითავსებდა ორივე ამ საწყისს და ეს სულაც არ უშლიდა ხელს, მისი პიროვნებისთვის დამახასიათებელ ბუნებრივ და ორგანულ ანტისტალინიზმს. მან იცოდა, რომ მე სტალინისტი არა, მაგრამ ზომიერი სოციალური თანასწორობის მომხრე და გარედან თავს მოხვეული ულტრალიბერალიზმის მოწინააღმდეგე ვიყავი და ვარ. ის კი უფრო პიროვნული თავისუფლების პრინციპის მომხრე იყო და, ჩემთან შედარებით, ახალი დროების მიმართ მეტ შემწყნარებლობას იჩენდა. აკი ვახსენე, რომ ჩვენ ერთმანეთს თავისუფალ რეჟიმში ვუზიარებდით აზრებს, რაც თავისთავად გულისხმობს ცხარე პოლიტიკურ დავასაც. მისი არ ვიცი, მე კი შინაგანად მამდიდრებდა ეს კამათები. ყოველივე ეს კი ღირებული, მნიშვნელოვანი, მაგრამ მაინც წმინდა წყლის თეორია გახლდათ.
ზაზა, საბედნიეროდ, პრაქტიკულ პოლიტიკას არ გაჰკარებია. ინტუიციის დონეზე გრძნობდა, რომ ეს მძიმე, ხშირად ბინძური საქმიანობა შეუთავსებელი იქნებოდა მისი პოეტური სულისთვის, ზედმეტად ”დაამიწებდა” მას. მართალიც იყო. პოეტებსა და მწერლებზე ხშირად დამღუპველად უმოქმედია პოლიტიკაში ჩარევას, გინდაც ასეთ საქმიანობას მათთვის სიცოცხლეშივე მაღალი თანამდებობებისა თუ დიდებისთვის წაპოტინების საშუალება მიეცა (ჩვენიანებს, ქართველებს რომ არაფერი ეწყინოთ, მე-20 საუკუნის რამდენიმე მკაფიო მაგალითს მოვიყვან – ვლადიმერ მაიაკოვსკი ბოლშევიკურ რუსეთში, ერნსტ იუნგერი ნაცისტურ გერმანიაში, გაბრიელე დ’ანუნციო ფაშისტურ იტალიაში, კნუტ ჰამსუნი ოკუპირებულ ნორვეგიაში და სხვებიც მრავალი). ზაზა რეალ-პოლიტიკას (და არა საუბრებს პოლიტიკაზე) ერიდებოდა, მისთვის მიუღებელი იყო ფორმულა ”მიზანი ამართლებს საშუალებას”, კეთილსა და ბოროტს შორის მუდმივ ჭიდილში ყოველთვის ცდილობდა კეთილის მხარეს დამდგარიყო (რამდენად გამოუდიოდა, ეს მხოლოდ მან და მაღალმა ღმერთმა იციან), ყოველ შემთხვევაში ის არასდიდებით არ გაამართლებდა ბოროტებას მომავალი სიკეთისა და დიადი მიზნის მიღწევის სახელით. მე კი (ვაღიარებ, მაგრამ არ ვიკვეხნი, – საკვეხნი არაფერია), როგორც ლიტერატურაში ზუსტი სამეცნიერო დისციპლინების უნებლიე წარმომადგენელი და გონიერ ფარგლებში სოციალური სამართლიანობის მომხრე, – მსოფლიო და საქართველოს ისტორიაზე შედარებით მოზომილი, ობიექტივისტური შეხედულების მატარებელი ვიყავი. შეიძლება ობიექტივიზმი სენია, ვირუსი, შეცდომა, მაგრამ ამ შეცდომის საფუძველში ძევს ფრომისეული წარმოდგენა იმის თაობაზე, რომ კაცობრიობის ისტორია ”სისხლით იწერება”, და ამ ფორმულას კიდეც ვიზიარებდი, რაც სრულიად მიუღებელი იყო ზაზასთვის.
ნამდვილი პოეტი ყოველთვის ინდივიდუალისტია. ზაზა გამონაკლისი ვერ იქნებოდა. იგი ერიდებოდა თავისი ტექსტებისთვის პირდაპირი პოლიტიკური ფორმის მიცემას, ეს მისი სტილი არ იყო, მაგრამ გულისა და გონების ყივილი ზოგჯერ ამასაც აიძულებდა და თუ იტყოდა, არაჩვეულებრივი სიზუსტით. მშვენიერ ლექსში ”დომხალი” მას ასე უწერია: ”ეს ბედკრული საქართველოც ალბათ ვინმეს დარჩება: ალბათ ჩარჩებს… ან – ქართველებს, გადაქცეულთ ჩარჩებად”. ამაზე უკეთესად, ნათლად და კომპაქტურად, მგონი, შეუძლებელია სიტყვიერად გადმოსცე ჩვენი ერის ”კოლექტიური არაცნობიერი”, მისი შიში და ძრწოლა ქვეყნის სიმდიდრის რეალურად გასხვისების წინაშე.
ჩვენი დისკუსიების საკმაოდ მსხვილი პლასტი საბჭოთა წარსულთან ურთიერთობას მოიცავდა, მითუმეტეს დღევანდელი სიდუხჭირის ფონზე. მახსოვს, მიყვებოდა (ცუდად შენიღბული გაოცებით), როგორ სცადა ახალგაზრდობაში თვითმფრინავის ბიჭების” საქმეზე თანაგრძნობის ხელმოწერების შეგროვება და როგორ გულწრფელად გაოგნებული დარჩა იმის გამო, რომ იმ დაწესებულების კაბინეტებიდან და ოთახებიდან ცივი უარით გამოისტუმრეს. ამ ამბავზე იმდენი pro et contra დაწერილა ჩვენში, რომ მის გარჩევას აქ არ შევუდგები, მაგრამ განა არ იყო მისგან მაშინ, იმ წლებში, ასეთი საქციელი სამოქალაქო გმირობის ტოლფასი? და ვინ იცის, რა იყო მის ქცევაში მეტი – პოლიტიკა თუ პოეზია?
ზაზა – პოეტი და ადამიანი მართლაც მაგარი იყო. სულის სიღრმემდე რომანტიკოსი, იგი შესანიშნავად გრძნობდა, თუ რითი სუნთქავდა მის ირგვლივ მოლივლივე ლიტერატურული სამყარო. ლიტერატურის მსახურებაში კი ის – ჩემი დაკვირვებით, – უპირველეს ყოვლისა, გულისხმობდა გამორჩეულობასა და თანდაყოლილ ნიჭიერებას, უნდობლად ეკიდებოდა ეპატაჟისადმი ხელოვნურ სწრაფვას, ორგანულად ვერ იტანდა ”პაპსას”, ირონიით უღრენდა ცრუმოდერნისტობას და აბსოლუტურად პატიოსანი იყო ფურცელზე დაწერილი სიტყვის მიმართ.
ყოველი ჩვენგანის მიწიერი გზა რომ ძალზე ირიბი და მოკლეა, ეს მხოლოდ ბავშვებს თუ აღარ ესმით ჩვენში. არადა, ამ ვიწრო გზაზე ნაადრევი სიკვდილის მახეებიცაა დაგებული. ვაი, რომ ერთ-ერთ ამგვარ მახეში ზაზა თვარაძეც გაება. ამას ვეღარაფერი ეშველება და მთავარი უკვე ის კი არაა, შესაძლებელი იყო თუ არა თავი აერიდებინა ამ მახისათვის, არამედ ის, რა სახით და სახელით დარჩება იგი არა მხოლოდ ახლობლების ხსოვნაში, არამედ ერისა და ბერის მეხსიერებაში. მინდა მჯეროდეს, რომ აი, ახლა, ზუსტად ამ წამს, ჩემს პარალელურად, ჩემგან დამოუკიდებლად და უკითხავად, ვიღაც სხვა, იქნებ ყველასთვის საყვარელი, იქნებ კი ყველასთვის უცნობი მწერალი, სადღაც მაგიდასთან ბობოქრობს, თავს იმტვრევს, სიტყვას და აზრს ეჭიდება და ცდილობს, ზაზა თვარაძის დედამიწაზე სტუმრობისდროინდელი ლიტერატურული თუ ადამიანური საქმეები, მისი უთუო ღვაწლი მეგობრებისა და ახლობლების წინაშე ფურცელზე გადაიტანოს. ამ საქმიანობის ჟამს იგი არ – და ვერ იშურებს მის მეხსიერებაში ერთხელ და სამუდამოდ აღბეჭდილი და ტრაგიზმით აღსავსე პერსონაჟისთვის კეთილ, თბილ სიტყვებს და სამართლიან, გულიდან ამოხეთქილ წრფელ ეპითეტებს. მე კი წარმოსახვის უნარი აშკარად მღალატობს და ზეცაში უდროოდ გაფრენილი პოეტის სახელზე უკეთესი ბოლოთქმის მოგონება ამ წუთში მართლაც რომ ძნელად წარმომიდგენია.

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

სიტყვა, წარმოთქმული 2007 წლის 18 დეკემბერს, ოთარ ჩხეიძის გარდაცვალების გამო

იმდენად მწარეა რეალობა, რომ ჩნდება განცდა: საქართველო დღეს უკვე მითია… და მაინც დიდი ბერძენი მოაზროვნის პერიფრაზს მოვიშველიებ და ჩვენს სამშობლოზე ვიტყვი: ვინც საქართველოში დაიბადა, მისი მოვალეობაა განაგრძოს მარადიული ქართული მითი…
ოთარ ჩხეიძეს მთელი თავისი შემოქმედების რთულ რელიეფზე საკუთარი სამშობლოს ბედი აინტერესებდა, ამ ბედს განიცდიდა. რა ესაქმება მწერალს პოლიტიკასთანო. ეს დემაგოგების მოგონილია. განსაკუთრებით ტოტალიტარიზმისა და იმპერიალიზმის ქვეყნებში ჰქონდა ამ ფორმულას გასაქანი. უცნაურია! ეს ფორმულა აქტუალური გამოდგა ე.წ. დემოკრატიულ საქართველოშიც.
უნიჭიერესი ხალხისთვის ყოველთვის ტაბუდადებული იყო მსგავსი თემები. შევარცხვინე ისეთი მწერალი, ოფიციოზისგან რომ ითხოვს სამშობლოს სიყვარულის ნებართვას (ნოტარიუსის ფურცელივით). არადა ითხოვდნენ “საშუალოები”, ითხოვდნენ და გადმოგდებული ძვალივით ხრავდნენ კიდეც ამ უფლებას, რადგან “საშუალო მწერლობა” არასოდეს, არცერთ ქვეყანაში არ წარმოადგენდა საფრთხეს, თუ არ ჩავთვლით იმას, რომ მას ყოველთვის მაღალნიჭიერ და სინდისიერ ხელოვანთა მისასევად იყენებდნენ.
ხშირად პირდაპირ იარაღით კლავდნენ და აკვლევინებდნენ ტალანტებს თავს. მერე ფორმები გაადემოკრატიულეს, დახვეწეს და გამოიგონეს – მაღალი, სტერილური ლიტერატურისათვის დაწვრილმანებაა პოლიტიკაზე ფიქრიო. ჭეშმარიტი ტალანტები მაინც არ წამოეგნენ ანკესს. მაშინ ამ ტალანტების, ამ ერთეულების ნაღვაწს იდეოლოგიურობის სტატუსი მიაკრეს და თავიანთი ჭკუით მხატვრული ღირებულება დაუკარგეს დაქირავებულმა კრიტიკოსებმა.
ეს იყო ერთგვარი “პროფილაქტიკური” დაწოლა. ეს პროფილაქტიკა განსაკუთრებით აგიტაციითა და პროპაგანდით გადაღლილ ქვეყნებში სჭრიდა. თუმცა ლათინურ ამერიკაში სწორედ ამ დათრგუნვის დროს ამოხეთქა მარკესისა და ვარგას ლიოსას ფანტაზიამ.
ოთარ ჩხეიძის უზარმაზარი ტალანტი და ულევი ენერგია ღია ვულკანივით იფრქვეოდა. ვერ იქნა და ვერ გააგრილეს, ვერ დააცხრეს, ვერ აქციეს მკვდარ კრატერად. ოფიციოზმა საიდან არ მოუარა, რით არ მოუარა, მაინც ვერაფერი დააკლო, ვერაფრით მიუდგა და ბოლოს თავი იმით დაიმშვიდა, რომ “ძნელად საკითხავ” “მწერალთა რიგებს მიაკუთვნა. იცოდა რასაც აკეთებდა: “ძნელად საკითხავი” მწერლები იყვნენ ჯოისიც და ფოლკნერიც, სამაგიეროდ, ხალხს არ ყოფნის განათლება და ენერგია ამ “ძნელების” დასაძლევად და გასაგებადო…
მწარედ მოტყუვდნენ. სხვადასხვაგვარი მკითხველი ჰყავდა ხალხის სახით ევროპა-ამერიკასა და საქართველოს. ისე როგორც სხვადასხვაგვარი იყო ამ ქვეყნებში მწერლის მისია და ფუნქცია.
რაც შეეხება სტილს, ოთარ ჩხეიძის სტილი ერთგვარი მედიუმია, გამტარია მზესა და მიწას შორის. ცასავითაა, მზის ენერგიას რომ ფილტრავს და აკავებს. რომ არა ცა, მზის მხურვალება გადაბუგავდა დედამიწას. ოთარ ჩხეიძის შემოქმედებაშიც ასეა. იმდენი საიდუმლო, ისეთი პროცესები და მოვლენები იმალება და კავდება მისი სტილისტიკით, რომ არა ეს ხელწერა, მათი ნიაღვრები წამლეკავი აღმოჩნდებოდა გონებისათვის. ისეთი განცდა რჩება თითქოს ეს მანერა, ეს სტილური წრებრუნვა, აზრის წრიული ტრიალი ფორმის თვალსაზრისით, საკუთარ ხალხის, საკუთარი სამშობლოს სიყვარულით გამოიგონა და შექმნა ოთარ ჩხეიძემ. აზრებისა და სიტყვების რეფრენული განმეორებებიდან მწერალმა მოახერხა ლაბირინთი შეექმნა და თან ცოდვაში, როგორც ლაბირინთში მდგარი თანამემამულეებისათვის დაენახვებინა ღვთისაგან გაუცხოებული ადამიანების უმწეობა და უძლურება.
ოთარ ჩხეიძე, ევროამერიკული ლიტერატურის ასე ღრმა მცოდნე, მიხვდა, რომ ახლოვდებოდა ჟამი გამყინვარებისა, “დიდი სიცარიელისა”. შპენგლერის სიტყვების პერიფრაზირებით ვიტყვი – საქართველოს სულიერი დაზამთრებისა. ოთარ ჩხეიძემ წინასწარმეტყველივით იგრძნო, რომ ევროპასავით ვერც მისი სამშობლო გადაურჩებოდა ამ გამყინვარებას, რომ არც მის სამშობლოს აპატიებდნენ არქაულ განცდას ერთმანეთისას, სისხლისმიერ, ნათესაურ თუ ქრისტიანულ დამოკიდებულებებს. თანამედროვე ცივილიზაციის მღვრიე ნაკადები ჩვენს სამოთხეშიც შემოაღწევდა და უკვე საერთაშორისო სტანდარტების მიხედვით მოახდენდა ჩვენი ემოციური, გრძნობისმიერი, ინტელექტუალური თუ სულიერი სამყაროს პოტენციალის გაზონებივით ერთ დონეზე შეკრეჭას.
საქართველოში არ არსებულა პროცესი, მოვლენა თუ ფაქტი, მეტნაკლებად მნიშვნელოვანი და ღირებული, ოთარ ჩხეიძეს თავისი გამორჩეული სიტყვა რომ არ ეთქვა. მან შექმნა მეოცე საუკუნის ქართლის ცხოვრების უწყვეტი ქრონიკა – თავისი 22 რომანით, მოთხრობებით, პიესებით, ნოველებით, ესეისტიკითა და პულიკაცისტიკით, გამოკვლევებით, თარგმანებით ინგლისურენოვანი ლიტერატურიდან. მარტო ჩამოთვლაც კი გასაოცარ შთაბეჭდილებას ახდენს, აკაკისა და ილიას ენერგია გახსენდება და მერე როდის და მერე სად… რამდენადაც შიშის გამაოგნებელი, ყველაფრის გამხევებელი სიჩუმითაა დაწერილი ოთარ ჩხეიძის შედევრი “ბორიაყი”, იმდენად თავაშვებული, აგონიური ტემპითა და ხმაურით მოძრაობს “არტისტული გადატრიალების” დინამიკა და ყველა რომანი რომელიც შემდგომში დაიწერა.
ოთარ ჩხეიძის შემოქმედებითი ტალანტი, სიბრძნე და თავდადება მისთვის ჩვეული სიდარბაისლით უძლებდა მიზანდასახულ ნიაღვრებსა და ქარიშხლებს, სტიქიურობისა და ქაოტურობის გეგმაზომიერ შემოტევებს, რადგან მწერლის მრწამსი და პათოსი დღეს ან გუშინ კი არ გაჩენილა პოლიტიკური თუ სოციალური ამინდების შესატყვისად, არამედ მას ადრეული საუკუნეების სიღრმიდან მომავალი ძლიერი გენეტიკური კოდი და ინტელექტუალური გამოცდილება კვებავდა. ამიტომ ყოველთვის ახერხებდა კალიებივით შემოსეულ დიდ-პატარა საცდურთა და ცდუნებათაგან თავდახსნას. რა ბედნიერებაა, რომ ოთარ ჩხეიძე არასოდეს დამორჩილებია ზერელობის მაუწყებელ ტემპს ცხოვრებისას – დროს გამოდევნებულ ამ პროვინციულ სნობიზმს, როცა ყველა და ყველაფერი მოსწრებაზეა – გაცნობაცა და გადავიწყებაც, სიყვარულიცა და სიძულვილიც, ჩაცმაცა და გახდაც, გამდიდრებაცა და გაღატაკებაც, სიკვდილიცა და სიცოცხლეც, საფლავის ქვაცა და სანთლის დანთებაც დასწრებაზეა.
ბოლო წელიწადნახევარი, მიუხედავად იმისა რომ თავს ევლებოდნენ, იწვა დიდი შემოქმედისა და დიდი ადამიანის მარტოობით გათანგული. ერთი ჭკვიანი კაცის თქმისა არ იყოს – დიდი მარტოობა განხეთქილებაა დახავსებულ სამყაროსთან და ძალის მოკრება გადამწყვეტი ბრძოლებისათვის.
მიუხედავად იმისა, რომ ყველა ბრძოლა როგორც სხვებთან ისე საკუთარ თავთან მოგებული ჰქონდა, მისი “მარტოობის დიალექტიკა” ისევ წინ მიიწევდა და მომავლისთვის ფიქრობდა. მომავლისთვის ფიქრმა და ზრუნვამ, გარდაცვალებამდე რამდენიმე დღით ადრე, ასეთი დიდებული ანდერძი დაუტოვა ნატო ჩხეიძეს: როსტომმა უკვე შეასრულა დანაპირები, დაწერა ბიოგრაფიული რომანი იაკობ გოგებაშვილზე, ახლა ჯერი შენზეა, აბა თქვენ იცით როგორ მოუვლით იაკობ გოგებაშვილის სახელსა და მის კარ-მიდამოს. მოუარეთ გოგებაშვილს…
ასეთ ანდერძებს რახანია აღარ ტოვებენ სამყაროში… ბევრმა შეიძლება ვერც ამ უკანასკნელ სათხოვარს გაუგოს ვერაფერი დღევანდელ საქართველოში. ბროდსკის თქმისა არ იყოს, “თანამედროვე სამყაროში პოეტი ან დევნილია ან აღიარებული. იყო დევნილი, გაცილებით ადვილია – ანუ ადვილია შექმნა სიტუაცია, საიდანაც განგდევნიან, რადგან ნამდვილი აღიარება გაგებას გულისხმობს. საზოგადოება კი პოეტს მხოლოდ აღიარებას სთავაზობს – გაგების გარეშე”.
მე საზოგადოება არა ვარ, მე ვარ ერთი კერძო პირი და ამიტომაც მგონია, რომ გავუგე ჩემს საყვარელ მწერალს.
ჰერმან ჰესე თავის “ბავშვობის ბაღში” ასეთ რამეს ამბობს: “სამშობლო არც იქაა და არც აქ. სამშობლო ან შენშია ან არსად”.
ოთარ ჩხეიძე ბოლო წუთებშიც, დარწმუნებული ვარ, იმ ღვთაებრივი გასხივოსნებით სუნთქავდა, როგორც ბავშვობისდროინდელ ბაღში, და უმწეო ყვავილთან ჩაჩოქილს ვიღაცის სიყვარულითა და ერთგულებით სავსე ხმა ჩაესმოდა – აი, ია.
საკუთარი მამულის, საკუთარი ენისა და სარწმუნოების სიყვარულმა და ერთგულებამ შეაძლებინა ამ დიდ მწერალს ვალმოხდილი წასულიყო ჩვენგან და დაეტოვებინა XX საუკუნის “ქართლის ცხოვრების” უტყუარი, მაღალმხატვრული და მღელვარე ეპოპეა.