იბსენი და დოსტოევსკი
(წიგნიდან – “სიმბოლიზმი და კულტურის ფილოსოფია”)
თარგმნა ლილი მჭედლიშვილმა
1.
დოსტოევსკის სახელი დარჩება რუსული სიტყვიერების ისტორიაში – იგი დიდი მხატვარია. არის თუ არა უდიდესი, ამას დრო გვიჩვენებს. ჯერ ჩვენ ახლოს ვდგავართ მასთან, ჯერ არ შეგვიძლია მივუჩინოთ კუთვნილი ადგილი რუსულ სიტყვიერებაში. ცოტა ხნის წინ ჯერ ისევ ლანძღვა-გინებით იკლებდნენ, დღეს კი დოსტოევსკის სახელს ყველა ერთხმად, ერთ გუნდად შეკრული აქებს და ადიდებს. მაგრამ არ შეიძლება არ ვაღიაროთ, რომ მაქებართა ამ გუნდში მადეტონირებელი ხმებიც საკმაოდ ძლიერად ჟღერს. ჩვენ, როგორც დოსტოევსკის ჭეშმარიტ თაყვანისმცემლებს, ეს ხმები ვალდებულს გვხდის, თავშეკავებით მოვეკიდოთ ყველა იმ პანეგირიკს, რუსი მწერლის პატივსაცემად რომ გაისმის. მინდა გაგაფრთხილოთ და შევნიშნო, რომ დოსტოევსკის ნიჭიერ მიმდევართა გვერდით, უბადრუკ გადაგვარებულთაც ვხვდებით და ეს უკანასკნელნი განსაკუთრებული აღფრთოვანებით მოიხსენიებენ მას, როგორც თავისიანს. დიახ, დოსტოევსკის აქვს რაღაც საერთო რუსული ლიტერატურის გადაგვარებასთან. ვშიშობ, მისმა კულტმა ვაითუ უქმსიტყვაობამდე მიგვიყვანოს.
დოსტოევსკის არწივის ფრთები არ ჰქონია, იქნებ ღამურას ფრთები ჰქონდა. იგი კრაზანასავით გვნესტრავდა, როცა რუსული ცხოვრება ჩამკვდარი იყო და თავაშვებულობისა და თვითნებობისაგან ვიტანჯებოდით. ჯერ კიდევ არ ვიცი, განმკურნებელია თუ არა მის მიერ მიყენებული იარები. ყოველ შემთხვევაში, იგი არ არის უფრო მეტად საჭირო, ვიდრე იბსენი და ნიცშე, რომლებმაც განმწმენდი ქარიშხალივით გადაუქროლეს დასავლეთს. ქარიშხალი იგი ჩვენც შეგვეხო. ნიცშე და დოსტოევსკი, მათი გზების შედარება ამაოა. მძიმე ენით ასახული მეშჩანობა, სიმხდალე და ჭუჭყი – აი ის, რაც მას ნიცშესაგან განასხვავებს. იგი ზომაზე მეტად არის “ფსიქოლოგიური” იმისათვის, რათა ზიზღი არ გამოიწვიოს. სწორედ აქედან ასკვნიან, რომ დოსტოევსკი ღრმაა, რომ ადამიანს იგი სულის კუთხე-კუნჭულებში სწვდება. მაგრამ ფსიქოლოგიაზე აგებული სიღრმე ხშირად ყალბია. ეს იმ ბურუსების მახეა, რომელიც ზოგჯერ სისაძაგლეების შეთითხნაზეა დაფუძნებული. გაქრება მირაჟი და, იქ, სადაც უფსკრულს ჰქონდა პირი დაღებული, სულის უსიცოცხლო სიბრტყე გადაიშლება.
დიახ, დოსტოევსკის წარმოუდგენელი სირთულე, მისი სახეების არაჩვეულებრივი სიღრმე ის ნახევრად ყალბი უფსკრულია, რომელიც პირდაპირ სიბრტყეზეა დახატული. ბუნდოვნების ბურუსი, სინამდვილესთან მიმართებაში, მეთოდთა აღრევის ნიადაგზე იქმნებოდა. ბურუსი მნიშვნელოვნად აღრმავებდა დოსტოევსკის ტალანტის ბუნებრივ სიღრმეს. იმისათვის, რათა მოვალეობის გამო ერთქმნა ნიცშეანური ბუნტი კარამაზოვის ყოფასთან, გააერთიანო ფორმებში მართლმადიდებლობა და ოფიციალური ხალხურობა, წახვიდე ასეთ უგემოვნებაზე, ჭეშმარიტად უდიდესი თავგზაამბნევი უნდა იყო. იმან, რაც მან აბურდა და აურ-დაურია, საბოლოოდ აუბნია თავგზა მის ნიჭიერ მიმდევრებს (მერეჟკოვსკის, როზანოვს). ზოგიერთ მათ დებულებაზე თვით ეშმაკიც კი თავ-პირს წაიმტვრევს, ვერავითარ შედეგამდე კი ვერ მივა. გვეუბნებიან, რუსულ ლიტერატურას აღსასრული დაუდგაო, ნაცვლად იმისა, რომ გულწრფელად აღიარონ – დოსტოევსკიმ ჭაობში შეგვიყვანა, საჭიროა სხვა გზა ვეძიოთო.
ძლიერი იყო დოსტოევსკი. მან ბოლომდე ატარა თავისი უგემოვნობის ტვირთი. მისი მიმდევრების ერთმა ნაწილმა ყადაღა დაადო რუსულ ლიტერატურას, ნაწილი დაუძლურდა, ძალა და ღონე გამოელია უსაგნო შფოთვითა და ბორგვით. დღემდე დოსტოევსკის თაყვანისმცემლები, იმის გამო, რომ მათთვის გაუგებარი იყო მწერლის შემოქმედების ძირითადი თავისებურებანი, იძულებულნი იყვნენ, მდუმარედ ეტარებინათ მისი უგემოვნობის სიმძიმე, მაგრამ თავი ისე დაეჭირათ, თითქოს დამამძიმებელი არც არაფერი ყოფილიყო. ეს გაჩუმება მაშინაც გაგრძელდა, როცა დოსტოევსკის სახელი მზესავით გამობრწყინდა. მაშინ ჩვენ მივიღეთ სურათი, რომელზეც დიდებული ხელმწიფეა გამოხატული და მიუხედავად იმისა, რომ იგი თვალითაც არავის უნახავს, მაინც უნდა ვაქოთ და ვადიდოთ, თუ არ გვინდა, რომ სულელად ჩაგვთვალონ.
რუსული ლიტერატურის აღსასრული, განცხადებული დ.ს.მერეჟკოვსკის მიერ, მხოლოდ და მხოლოდ დოსტოევსკის ჭეშმარიტი სახის განგებ არდანახვის ბუნებრივი შედეგია. თუმცა კი დროა ითქვას, რომ რუსული ლიტერატურის ბედ-იღბალი იმათით არც ამოიწურება და არც განისაზღვრება.
დოსტოევსკი მოპოლიტიკოსო მისტიკოსი იყო. ეს მართლაც საშინელი ნაზავია! რელიგია საზოგადოებრიობასთან თავისუფალი სინთეზის აქტით არის შეთავსებადი. მხოლოდ ამ შემთხვევაში თანხვდება რელიგია საზოგადოებრიობას. ასეთი თანხვდომა კი არ შეიძლება ყოფილიყო დოსტოევსკის ძალზე არამუსიკალურ სულში. აი, რატომ მიიღო მასთან საზოგადოებრიობის უარყოფამ თვით საზოგადოებრიობის პრინციპის სახე. მის სახელს ხულიგნობა და შავრაზმულობა შემოსდგომოდა გარს პირქუშ და მკაცრ შარავანდად (“მკაცრი ტალანტი”). აი, ამიტომაა მისი სულის რელიგიური საიდუმლო პოლიტიკანობით შებღალული.
დოსტოევსკის არ ჰქონდა სმენა. იგი მუდამ იქ დეტონირებდა, მუდამ იმაში იჩენდა სისუსტეს, რაც ყველაზე მთავარი იყო. ყველაფერი, თუ რამ კარგი და დადებითია, მხოლოდ დაპირებებში არსებობს. ჩვილ ყრმათა სამეფოში რომც ყოფილიყო, იგი მასაც წარყვნიდა (იხ.”სასაცილო კაცის სიზმარი”). დოსტოევსკის ამაოდ არგებენ ყველაზე რთული ჰარმონიის ფორმულებს, რათა უკეთესად ახსნან მისი მყვირალა, არაჯანსაღი, ტკივილის მომგვრელი ხმა. დღესაც კი არავის ჰყოფნის ვაჟკაცობა, აღიაროს, მთელი ცხოვრება იგი ყალბ ნოტებს იღებდაო. ხელოვნება კი ჰარმონიაა, განსაკუთრებით მუსიკა, ყველაზე კეთილშობილი და სრულყოფილი.
დოსტოევსკის უგემოვნობის დაძლევა მხოლოდ ორი გზით არის შესაძლებელი. ამ გზათა დევიზია: 1. წინ ნიცშესაკენ. 2. უკან გოგოლისაკენ.
დიახ, ჩვენ გოგოლთან და პუშკინთან უნდა დავბრუნდეთ – რუსული ლიტერატურის ამ პირველსათავეებთან, რათა გადავარჩინოთ სიტყვიერება დოსტოევსკის ინკვიზიტორული ხელით მასში ჩათესილი სიკვდილისა და ლპობის თესლისაგან. ანდა, სწორედ ჩვენი ვალია, ლაღი, ნარნარი მუსიკით განვწმინდოთ ფსიქოლოგიის ის ავგიას თავლა, აწ გარდაცვლილმა მწერალმა მემკვიდრეობით რომ დაგვიტოვა.
პუშკინი და გოგოლი ფიქრით მოცულნი დააბიჯებდნენ მწვანე, წყნარ ფანჩატურებსა თუ პეტროგრადის ქვის ყორეებში.
დოსტოევსკი პეტერბურგელი ობივატელის მჩატე ნაბიჯით დაცუნცულებდა და რუსული სიტყვიერებაც ცუნცულით გაჰყვა უკან.
ასეთია ამ ტალანტის ხიბლი და მიმზიდველობა. ასეთია მის მიერ მშობლიური ხელოვნების მიმართ მიყენებული გამოუსწორებელი ზიანი.
2.
სულში დოსტოევსკი ნათელი ცხოვრების ხატს დაატარებდა, მაგრამ მისთვის უცნობი იყო ის გზა, რომელიც სანეტარო ადგილებისაკენ წაიყვანდა. მისი მზერა იქით იყო მიმართული, სადაც ბავშვი-ანგელოზების ნათელი სახეები წარმოაჩენდნენ ახალ რუსულ ქალაქს. აქ, მის ირგვლივ კი ყოველივე ღრუბლით მოცული, პირქუში და უღიმღამო იყო. სუსხიანი შემოდგომის ბურუსში სამიკიტნოების მბჟუტავი სინათლეები გამოკრთოდა. და, დასუნსულებდნენ საეჭვო ყოფაქცევის მეშჩანები – არ ვიცი, ბაცაცა თაღლითები, არ ვიცი, აგენტი მაძებრები.
მომავალი ცხოვრების ნათელ ხატს წარყვნილი ცხოვრების ჩრდილი ჩამოსწოლოდა, რის გამოც ყრმათა იმ ანგელოზურ სახეებზე სფინქსის ღიმილი აღბეჭდილიყო (იხ.”სიდრიგაილოვის სიზმარი”).
მომავლის ნათელ ვაკე-დაბლობსა და მომავალი რუსეთის ობოლ, უსიხარულო ვაკე-დაბლობს დოსტოევსკი თავისდაუნებურად ერთმანეთში ურევდა. მის გმირებს მთის კამკამა, ცისფერ ჰაერში სურდათ ბანაობა, ბანაობით კი… ბანაობით მხოლოდ ცისფერჩრდილდაკრულ თოვლში ბანაობდნენ, როცა ლაღად გაფრენილი “ტროიკა” იმ ფართო ნატურის… ო, რა ფართო ნატურის ნაბახუსევ ვაჟკაცებს (რაგოჟინსა და მიტკას) ნამქერში აპირქვავებდა.
მთის ნათელი დიდებულება ზეასვლას მოითხოვს, დოსტოევსკის კი არ ჰქონდა მთის ციცაბოების სიმაღლე და დიდებულება. იგი ბედნიერების ქალაქით გახარებულ იმ კაცს ჰგავს, რომელსაც სურს, გახატოს საოცნებო ადგილებით გამოწვეული ნეტარება, მაგრამ მისი მოძრაობა გრაციის კანონებს არ ემორჩილება, რამეთუ მისმა სხეულმა ვერ შეიძინა მთის აღმართებისათვის აუცილებელი მოქნილობა. როდესაც ხედავ ბედნიერი ადამიანის ასეთ სისუსტეს, გეშინია, ვაითუ ის სიტყვები მარადიულ სიხარულზე, რომელმაც განაცვიფრა ჩვენი სმენა, ლოთობით გამოწვეული სიხარული იყოს. ციური სიხარული დახვეწილობასა და სინატიფეს მოითხოვს. იგი ერიდება ნერვიულ ჟესტებსა და აღტყინებას – არამყარი დახვეწილობა სიტლანქესა და უხეშობაზე უარესია. სიმტკიცე და გამძლეობა სათავეს კეთილშობილებიდან იღებს, ხოლო კეთილშობილება ზევით, მთებში ბინადრობს – მასთან ასვლა, აღწევა უნდა შეგეძლოს. მუდმივი სიხარულით მთვრალი ადამიანები სწორედ კეთილშობილებას გამოჰყავს დუქნებსა და სამიკიტნოებიდან, იგი აიძულებს მათ, მორცხვად დამალონ სულის სიმთვრალე მკაცრი მოვალეობის ნიღბით. იგი მათ მთებში ნისლსა და უფსკრულებთან საბრძოლველად უხმობს. მხოლოდ იქ არის ჰარმონიული ლაღი როკვა, სადაც მარადიული ზეცაა. იქ არის მარადიული სიხარული, მხოლოდ იქიდან ჩამოდიან ჩვენთან განწმენდილი ალერსით სავსე ადამიანები: ყინულოვანი ოქროს ნათელი სწვავს ალერსის სისაძაგლეს და მოვალეობით ამაღლებული ჩვენი ცხოვრება ალერსიანად გვიღიმის. იმისათვის, რათა დედამიწა ზეცად გექცეს, უნდა იპოვო ზეცა – ამისათვის ღირს დედამიწის დავიწყება. ჩვენ კი მხოლოდ იმის დავიწყება შეგვიძლია, რასაც ხანგრძლივი განშორების შემდეგ ვუბრუნდებით. განა შეიძლება ჭეშმარიტი სიყვარულით უყვარდეს, სცნობდეს და აფასებდეს დედამიწას ის ადამიანი, ვინც დედამიწისაკენ მოგვიწოდებს, მაგრამ არასოდეს წასულა დედამიწისაგან? გვეუბნებიან, რომ იქ, დედამიწის ქვეშაც არის ზეცა. და რომ ქვევით-ქვევით თუ ვივლით, ახალ ზეცასთან მივალთ. ყველაფერი ასეა, რომ არა ის შიგა ცეცხლი, რომელიც სწვავს ყოველივე ცოცხალს, თუ რამ დედამიწის გულშია. არ შეიძლება ამტკიცო, რომ არ არსებობს ზეციურის საპირისპირო გზები, მაგრამ, საკითხავია, არის კი იგი ადამიანებისათვის განკუთვნილი?
პრაქტიკით დოსტოევსკი თითქოს ივიწყებდა ყოველივე ამას, თუმცა კი შეუძლებელია არ სცოდნოდა თეორიულად. მაგრამ საქმე თეორიაში არ არის, თეორიულად ბევრი რამ კიდევ უფრო ღრმად იცოდა დოსტოევსკიმ. საქმე ისაა, რომ მას თავის სულიერ ზმანებათა, სულიერ ხედვათა სხეულებრივი ნიშნები არ გააჩნდა. იგი მეტისმეტად განყენებულად აღიქვამდა საკუთარი გონების განათებას, ამიტომაც ვერ იქნა სხეულებრივი სინამდვილე სულთან ურთიერთობაში მოყვანილი. აქედან გამომდინარე, დოსტოევსკის გმირები ვერსაიდან მოელოდებოდნენ სხეულებრივ გარდაქმნას. მათი ხილვები სულიერი სნებით გამოწვეულ კრუნჩხვებში იბადებოდა. ყოფიერება მათ შეშლილობის ქაოსისაკენ მიაქანებდა, ხოლო მოვალეობა ტანჯვით გამოწვეულ სიმწარეს მხოლოდ იმიტომ ვერ გაუნელებდათ, რომ არ გააჩნდათ მოვალეობა. მოვალეობა, ანუ თავისი პირველშობილობა დოსტოევსკიმ დასავლეთს ფსიქოლოგიის ოსპის შეჭამანდის ფასად მიჰყიდა.
მართლაც დიდი სიმტკიცე და გამბედაობაა საჭირო, რათა მოვალეობით აღიჭურვო და ნელი ზესვლით რაც შეიძლება ახლოს მიხვიდე აღფრთოვანების მომგვრელ ხილვასთან. გაცილებით ადვილია, კაცობრიობის გადასარჩენად ლოთები გამოყარო სამიკიტნოებიდან!
არის რაღაც მსგავსება ტრიალ, უსიცოცხლო ტრამალთა პირქუშ სივრცეებსა და ჩვენს ზემოთ გადაჭიმულ ციურ სიმაღლეთა სივრცეებს შორის. მაგრამ მათ შუა მოვალეობისა და ზეასვლის ის მთიანი ქვეყანაა განფენილი, რომელიც ხშირად უხილავია თანამედროვე ობივატელის თვალისათვის, მით უმეტეს უხილავია მომავალი ნათლით მოსილი ქალაქის ბინადრებისათვის. დაე, გაშლილი ვაკობი კუზიანმა მთებმა დასეროს, დაე, ნისლმა ჩაძიროს ხეობები, მთის ციცაბოებისაკენ მიმავალ გზათა მიუდგომლობითა და ნაირ-ნაირი საფრთხით ჩვენს შესაშინებლად. მწვერვალზე რომ ვიდგებით, მხოლოდ მაშინღა გავიგებთ, რომ მთები სიცრუეა, ზეასვლა კი-ზმანება. მაგრამ სიცრუეცა და ზმანებაც აუცილებელია, რათა ჩამოვიყალიბოთ ნებისყოფა, რათა ჩვენში კეთილშობილების აღზრდა შევძლოთ, რათა შევისწავლოთ ჰარმონიული სიხარულის ჟესტები, ამისათვის თუნდაც დაბრკოლებების გადალახვა მოგვიხდეს.
საუკეთესო რუს ადამიანებში კაცთა მოდგმის უკეთესი მომავლის დანახვის წინასწარმეტყველური ნიჭია ჩადებული, მაგრამ ოცნებისას რუს ადამიანებს სამარცხვინო აწმყო ავიწყდებათ და როდესაც თავისი უნიათო მანიპულაციებით მომავლის სახეებს ბაძავენ, ჩვენ ისინი მაშინ შეშლილთა სახლის ბინადრებს გვაგონებენ.
ზეასასვლელი გზის გაკვალვის კეთილშობილი მოვალეობა დასავლეთის ხვედრია. მაგრამ მთის შვერილები მისადგომად მხოლოდ ღამით ხდება მოსახერხებელი, რის გამოც ამ სამუშაოს შესრულებისას დავიწყებას ეძლევა ზეასვლის მიზანი.
აი, რატომ ვართ ვალდებულნი, დავივიწყოთ (თუნდაც დროებით) ჩვენთვის მღელვარების მომგვრელი, მაგრამ უსხეულო დოსტოევსკი, რათა მადლიერებით მივიღოთ ის გზა, რომელზეც იბსენმა მიგვითითა.
3.
როგორც დოსტოევსკი, ისე იბსენი ღრმა ნატურები არიან. გარდა ამისა, დოსტოევსკი ფართო ნატურაა, იბსენი – მაღალი ნატურა.
იბსენსა და დოსტოევსკის ერთი რამ ანათესავებს, ის, რომ ერთიცა და მეორეც ქვეყნიერების მომავლისთვის იბრძვის. ერთი ბევრ რამეს ხედავს, მაგრამ გზა არა აქვს, ამიტომაც აქეთ-იქით აწყდება და სირცხვილის გამო მოსაჩვენებლად თავს ძველი დოგმატებით იცავს. მეორე, მართალია, ნაკლებს ამჩნევს, მაგრამ, სწორად მიდის, წინ იყურება და გზას არა იმდენად მომავლის სურათების, არამედ აწმყოთი მოჩარჩოებული ჩამონაქცევებისა და ქვაცვენილების მიხედვით ირჩევს.
დოსტოევსკი მეოცნებე განმჭვრეტია, იბსენი – გაწაფული ინჟინერ-მექანიკოსი. შეძლებისდაგვარად, იბსენს დოსტოევსკის გენიალური, მაგრამ ჯერჯერობით უნიადაგო გეგმის რაღაც ნაწილი მაინც მოჰყავს სისრულეში. იგი სულში დაბლობებსა და მთებს მონიშნავს პირველად და ამით დოსტოევსკის ვრცელ, არასაჰაერო სივრცეებს საჰაერო პერსპექტივას უსახავს.
იბსენს სულის ქაოსის ორგანიზებას ახერხებს, იძლევა რელიეფს და რელიეფის მეშვეობით – ქაოსის დამარეგულირებელ სივრცეს. ადამიანებმა, რომლებიც აქამდე მხოლოდ ოცნებობდნენ სიმაღლეზე, მზემდე ამაღლება კი ვერასოდეს შეძლეს, რომლებიც მხოლოდ ვაკეზე დასრიალებდნენ “ტროიკით”, უცებ მაღალი კოშკების აგება და ამ კოშკებზე მდუმარედ ზეასვლა იწყეს, რათა მოცემულ გარკვეულ ნაგებობასთან მისულიყვნენ. იბსენი, როგორც სამთო ინჟინერი, კი არ ამარტივებს, არამედ ავიწროებს გარემოს. აი რატომაა იგი დოსტოევსკიზე შეზღუდული, თუმცა იქნებ ნაკლებ მეტიჩარა და უფრო კულტურული ადამიანი.
უნდა გვახსოვდეს, რომ იგი შეზღუდული ეჩვენება ადამიანებს, რომლებიც იმ ნაირნაირ ფსიქოლოგიურ ფოკუსებში არიან გაწაფულები, მრავალი პშიბიშევსკივით ნიჭიერი მწერალი რომ გვიმასპინძლდება, ფსიქოლოგიის დახვეწილობაში ხშირად გაქნილ შულერობასა და კარტების თაღლითურ შეცვლასაც რომ გულისხმობენ. პშიბიშევსკის რომანების გაქნილ გმირებთან შედარებით, ბორგმანები, სოლნესები და რუბეკები კვლავაც მეტისმეტად მძიმე და სწორხაზოვანნი არიან. მაგრამ იბსენის გმირები – ჭეშმარიტი გმირები არიან.
დოსტოევსკისა და იბსენის ტალანტის განსაზღვრა მხოლოდ სხვადასხვა მასშტაბის გამოყენებითაა შესაძლებელი. თუ დოსტოევსკის სიღრმე სიფართოვის ხარისხით განიზომება, იბსენის სიღრმეს სიმაღლე განსაზღვრავს (იგი კოშკზე ადის). სიმაღლე და სიფართოვე – ვიდრე ისინი რაღაც უზენაესით, რაღაც აუცილებლით (ღვთის ქალაქით) არ გაერთიანებულან, დროში ეჯახებიან ერთმანეთს. იბსენი უფრო კეთილშობილია, ვიდრე დოსტოევსკი, ხოლო დოსტოევსკი უფრო ფართე იბსენზე – უფრო ფართე და უფრო დაბალი… იბსენი არისტოკრატია, დოსტოევსკი მეშჩანი… სხვა თანამედროვე ავტორთა გმირები ხშირად სასტუმრო დარბაზების პარკეტებზე დასრიალებენ, ანდა საყვარლებთან ერთად დასეირნობენ – დასეირნობენ და დასრიალებენ სიბრტყეზე, მაშინ, როცა იბსენის გმირები სიმაღლეს ესწრაფვიან. სწორედ აქედან მოდის ამ გმირების სიტლანქე და სიმძიმე, მაგრამ სიმძიმე პოტენციური ენერგიის ნიშანია – იბსენის გმირები საიდუმლო ძალით არიან ძლიერნი. მათი სიტლანქე გვატყვევებს, რამეთუ ავლენენ რა თავისი გმირობით მთის კეთილშობილებას, საჭირო მომენტში არასოდეს ტოვებენ, არ ღალატობენ საქმეს.
ისინი ყოველთვის ადგილზე არიან – ყოველწამიერ მზადყოფნაში – პასუხი აგონ საკუთარ თავსა და საქციელზე. პასუხისმგებლობა მათ ძალაუფლებით აღჭურვილს ხდის. ისინი ადმინისტრატორებს ჰგვანან და წინააღმდეგ დოსტოევსკის პირმოხსნილი, ბინძური სულის სამიკიტნოელი ყბედებისა, მუდამ თავშეკავებულნი, სიტყვაძუნწნი და ძუნწი ჟესტიკულაციისანი არიან.
ადვილია გააკრიტიკო ადმინისტრატორის დუმილი იმ მომენტში, როდესაც მის გადაწყვეტილებაზეა დამოკიდებული, დაიღუპება სამშობლო თუ გადაურჩება. ოცნებების აყოლა, რაც არ უნდა მომხიბვლელი იყოს, არ ეგების მისთვის, ვინაიდან დაკავებული თანამდებობის გამო მუდამ საიმისოდ არის განწირული, უფრო შეზღუდული ჩანდეს, ვიდრე სინამდვილეშია. ის, რომ იბსენის გმირები ნაკლებ კომუნიკაბელურნი და სიტყვაძუნწნი არიან, მათი პასუხისმგებლობიდან მომდინარეობს, მათ ირგვლივ ნიადაგ ნამდვილი ტრაგიკული დაძაბულობაა. ისინი თავის პოსტებზე იღუპებიან. დოსტოევსკის გმირებიდან სიტყვის ნიაღვარი მოსჩქეფს, ისინი ერთთავად საკუთარ თავს დასტირიან და ხშირად წუწუნებენ კიდევაც.
საჭიროა გვახსოვდეს, რომ ენერგია, რომელსაც გრანიტის ლოდების ნამსხვრევებად ქცევა შეუძლია, ამ გიგანტური შრომის თუნდ ერთხელ მაინც ნათლად გაცნობიერებულ მიზანსაც გულისხმობს. და თუ იბსენის გმირები ზეცისაკენ ისწრაფვიან, ესე იგი, იხილეს კიდევაც, თუმცა შემდეგ დაავიწყდათ, როგორი იყო იგი. ხოლო ის, ვინც იხილა ზეცა, ღვთის ქალაქსაც იხილავს. იბსენი არ გვიხატავს ნეტარების სურათებს. მთელი მისი ყურადღება იმისკენაა მიპყრობილი, რომ ახლა, ამ წუთას ფეხი არ დაუსხლტეს და უფსკრულში არ გადაიჩეხოს. წუთიერი საშიშროება მზეს ნისლით ჰფარავს, ძნელდება გმირობის ჩადენა.
იბსენის შემოქმედება მწვარვალისაკენ მიმავალი, ბურუსით მოცული აღმართია. ყინულით დაფარულ მწვერვალზე ქარიშხალი ზუზუნებს. ჭვირვალ ღრუბლებს შორის წვიმისაგან წალეკილი, უბადრუკი, უკაცრიელი ველი ჩანს. იბსენის გმირები მუდამ მთაში ადიან. ეს იმას ნიშნავს, რომ ისინი მზისაკენ ისწრაფვიან. დოსტოევსკის გმირები კი მზის ქალაქზე ისე ლაპარაკობენ, თითქოს უკვე ყოფილან იმ ქალაქში, მაშინ როცა ოთახიდან ფეხსაც არ ადგამენ. იბსენის გმირები უყოყმანოდ იღუპებიან მთებში, ერთ სიტყვასაც არ ამბობენ იმაზე, რაზედაც სხვები უბადრუკ სამიკიტნოებში ხმამაღლა გაჰკივიან. ბედნიერება აღელვებს მათ გულებს, მაგრამ მღელვარებით შეპყრობილნი არასოდეს ივიწყებენ გმირობის სიძნელეს, მათ იციან, რომ ექსტაზი საკუთარი ალით ვერ გაანათებს კეთილშობილი ზეასვლის გზებს.
იბსენის გმირები აპოკალიფსის მისტიკით არ არიან ანთებულნი. იქნებ მათ თავისი ცეცხლი სიმაღლისათვის, თავისთვის, შთამომავლობისათვის შეინახეს უმწიკვლოდ, იქნებ უკვე ენთნენ და ახლა მთებს შორის წარსულის ბავშვურ ექსტაზებს უღიმიან, შორეთში გარდასულს. ჩვენ ვერ ვხედავთ მათი სულების ფსკერს, მაშინ როცა დოსტოევსკის გმირები ყოველთვის ფსკერზე იმყოფებიან. დოსტოევსკი რელიგიურია, მაგრამ მისი რელიგიურობის ცეცხლი განცდილის სიტყვიერ ხატვაზე შორს არ მიდის. ეს სურათები მარჯვედაა დაფარული ქრისტიანობის სამოსით. მოხერხებულობა, რომლის მეშვეობითაც თავის ანარქიზმს დოსტოევსკი ქრისტიანობას მოარგებდა, ყოველგვარი საყვედურის ნიადაგს ქმნის მისტიფიკაციასა და გაუცნობიერებელ სიყალბეში მისი დადანაშაულებისათვის.
იბსენის გმირების სიტყვა უფრო უმწიკვლოა, მაგრამ ჩვენ უფლება არა გვაქვს ვთქვათ, თითქოს დოსტოევსკის აპოკალიფსური ისტერიკა მათთვის მხოლოდ იმიტომ არის უცხო, რომ ეს უკანასკნელნი თავის სულს ბინძურ სამიკიტნოებში გადმოშლიან. მართალია პირქუშნი არიან იბსენის გმირები, მაგრამ დოსტოევსკის აღტყინება ხომ ხშირად ისტერიკითა და ეპილეფსიით მთავრდება. არ ვიცი, რა უფრო საშინელია – ბედისწერასთან ბრძოლისას სიკვდილის გულგრილი მოლოდინი, თუ კარამაზოვების შმაგი მისტიკა. შეიძლება იყოს რაღაც თანაფარდობა აპოკალიფსსა და ტრაგედიას შორის, მაგრამ არამც და არამც ტრაგედიასა და ეპილეფსიას შორის. მისტიციზმის მთელი ამ კლინიკური ფორმებიდან მისტიფიკაციის ცუდი სუნი მოდის.
იბსენის გმირები მოუქნელები არიან, მათი სიტყვა ენაბრგვილია, ისინი ყოველთვის გარეშე საგნებსა და დამოკიდებულებებზე ლაპარაკობენ. ხოლო როცა ამ დამოკიდებულებებს სიმბოლურ მნიშვნელობას ანიჭებენ, ეს ძალზე ნათლად და უშუალოდ გამოსდით. იბსენთან გარე სამყარო არსად არ ირღვევა, მაგრამ რატომაა ასე ძლიერი ეს აშკარა, თითქოს ხორცშესხმული სიმბოლოები? რატომ ვთრთით, როცა ბორკმანი არგანს იღებს და ცხოვრებასთან შესაჭიდებლად მიდის? და პირიქით, რატომ არ გვგვრის თრთოლას დოსტოევსკისთან კირილოვის ეს საშინელი სიტყვები: “შატოვ, განგიცდიათ კი ოდესმე მარადიული ჰარმონიის წუთები?”
იბსენთან სამრეკლო მუდამ სამრეკლოდ რჩება, მოცემული იქნება ეს პირდაპირი მნიშვნელობით, თუ მოცემული იქნება, როგორც სიმბოლო. სინამდვილის ჩარჩოები მისთვის არ ფართოვდება გარეგნულად, მაგრამ ყური მიუგდეთ, რამდენი მუსიკაა უბრალო, ცივ სიტყვებში. ვიდრე იბსენის გმირთა სულებში გარდაქმნისათვის ბრძოლა მიდის, სულებში რომელთა შესახებ არაფერი ვუწყით, ისინი ცხოვრების მშენებლობის ძველ, ნაცად ხერხებს და საშუალებებს იყენებენ, დებენ რა მასში მზარდ საიდუმლოებათა ახალ თრთოლვას. სიტყვასა და ოცნებაში იბსენის გმირები დოსტოევსკის გმირებსა და ჩვენი დროის მისტიკოსებთან შედარებით კონსერვატორები, საქმეში კი ნოვატორები არიან. აი, რატომ არიან ისინი უფრო თეურგები, ვიდრე ჩვენ – ახლის ქალაქზე მეოცნებენი. პოსტისადმი პასუხისმგებლობა მათ სიტყვაძუნწს ხდის იქ, სადაც ჩვენ, ზურგს უკან მოგვთრევს დოსტოევსკის მძიმე მემკვიდრეობა და ენად ვართ გაკრეფილები. მაგრამ ხალხი მათ გაჰყვება, კარამაზოვებმა და ვერსილოვებმა კი იციან, რომ უკან არავინ აედევნება და ეს მათ პასუხისმგებლობისგან ათავისუფლებს. აი რატომ ეგუებიან, რატომ უყურებენ ისინი შემწყნარებლის თვალით საკუთარი გონების განათების უნიადაგობას, რატომ ავრცელებენ განუხორციელებელ საიდუმლოებებს პატიოსანი ადამიანების სატანჯველად და სამწუხაროდ.
იბსენის შემოქმედება არა მხოლოდ მყინვარებისაკენ მოწოდება ან უფსკრულში ვარდნის ასახვაა, არამედ ამავე დროს არის მეცნიერება მწვერვალებისაკენ მიმავალი გზების შესახებ – ხიდების აგების, გრანიტის აფეთქების საინჟინრო ხელოვნება. დაე, დავიწყებულ იყოს ზეასვლის მიზანი. საშუალებათა შესწავლის შემდეგ ისევ გამოჩნდება მიზანი და განიბნევა ცდომილების ნისლი. ოქროს მახვილებმა უკვე მაშინ დაფლითეს ის ნისლი, როცა ნიცშე მთაში გაიჭრა იბსენის გმირების მიერ კარგად გაკვალული გზებით. სწორედ მაშინ გავიგეთ, როგორი თვალისმომჭრელი სიმდიდრე ბრდღვიალებდა მთაში ჩაწოლილ ნისლს იქით და რომ უკვე ვეღარაფერი დაგვაკავებდა ბარში. დიახ, არის სინათლე! ჩვენ ეს ვიცით და ჩვენთვის საკმარისია ამის ცოდნა. ჩვენ ჯერ შეგვიძლია იოლას წავიდეთ იმ მრავლისაღმთქმელი აპოკალიფსური ექსტაზის გაშერე, რომლის შესახებაც სამიკიტნოებსა ან არღნის ხრინწიან ხმაზე გვმოძღვრავდნენ – კეთილშობილი მარტოობა ასვენებს სამიკიტნოს მისტიკის მარწუხებიდან თავდაღწეულ სულს.
ზარატუსტრას ხმა ჩვენ ახლა რუბეკისა და ბრანდის, თავისუფლების ამ მკაცრი მებრძოლების საფლავებისაკენ გვიხმობს. მრავალი დაპირება გვსმენია სამიკიტნოებში, სადაც მისტიკოსები პოლიციელებს უძმობილდებოდნენ. სადაც დროებითი არაერთხელ გაუსაღებიათ მარადიულად. იქნებ დროა, გამოვემშვიდობოთ ასეთ სიფართოვეს, შევმჭიდროვდეთ, შევვიწროვდეთ, შევიკრათ და იქით გავუყვეთ მთის ბილიკებს, სადაც ჰენრიკ იბსენის განმარტოებული ხატია.
© “არილი”
