,,მრავალი წლის განმავლობაში თოვლიანი ქარბუქების და კოკისპირული წვიმების თვითმარქვია ზედამხედველი ვიყავი…’’, რამდენი შემოდგომა, ზამთრის რამდენი დღე გამიტარებია ქალაქგარეთ, ქარის მოტანილი ამბები რომ გამეგონა, გამეგონა და მისი სათქმელი ადამიანებისთვის მიმეტანა! მთელი ქონება ამ საქმეში ჩავდე, სუნთქვა მეკვროდა, როცა მის ქროლვას სახეს ვუშვერდი..’’

1906 წელს, როცა ამერიკაში ამ სტრიქონების ავტორის თხზულებათა მრავალტომეული გამოიცა, იგი თითქმის აღარავის ახსოვდა. აღარ ახსოვდათ ჰენრი თორო, არც 1836 წელს ჰარვარდში მის მიერ წარმოთქმული სიტყვა: ,,მე მინდა ვისაუბრო ხელუხლებელ ბუნებაზე, სრულ თავისუფლებაზე და სიშმაგეზე.’’ რომელიც დღეს ისევე შთამაგონებლად ჟღერს, როგორც მარტინ ლუთერ კინგის ,,მე მაქვს ოცნება’’. თოროს ხსოვნასთან ერთად გაფერმკრთალებული იყო ამერიკელი ტრანსცენენდენტალისტების – გაბედულ მეამბოხეთა და ინტელექტუალთა გაერთიანების სულისკვეთებაც, რომელმაც პროტესტანტულ პრაგმატიზმს თავისუფალი პიროვნებისა და მისი სინდისის კულტი, რაც კიდევ უფრო საინტერესოა, აღმოსავლეთის ირაციონალობა და მისტიციზმი დაუპირისპირა. ამ ადამიანებმა ამერიკის ისტორიაში პირველებმა თქვეს, რომ შრომას დამონებული კაციც მონაა, რომ ადამიანს ადამიანობის განსახორცილებლად მოცალეობა, მეგობრები, ბუნებასთან ურთიერთობა სჭირდება. სხვა ლიტერატურულ-ფილოსოფიური დაჯგუფებებისგან განსხვავებით ამათ მანიფესტიც კი არ შეუმუშავებიათ, რადგან ერთმანეთის ინდივიდუალიზმს პატივს სცემდნენ. თორო, ზოგიერთის აზრით, საშიში რადიკალი და ანარქისტი, ემერსონის თქმით კი იშვიათი, ფაქიზი და აბსოლუტური რელიგიურობის ადამიანი, მის წიაღშიც ინდივიდუალისტად და მაქსიმალისტად გამოიყურებოდა. მას ,,სხვა დოლის რიტმი ჩაესმოდა’’, სხვანაირად ცხოვრება არც შეეძლო, რადგან ჰენრი უორდ ბიჩერის სიტყვები მასზე იყო ზედგამოჭრილი: ისე ცხოვრობდა და ლაპარაკობდა, როგორც უფლის მიერ შემართული მშვილდის ერთადერთი ისარი. კონკორდი, ტრანსცენდენტალისტი მწერლების და მხატვრების კოლონია, ალბათ ამერიკაში მისთვის ყველაზე შესაფერისი ადგილი იყო, მაგრამ ერთხელ, საწერად რვეული რომ დასჭირდა, კონკორდის მაღაზიებშიც კი მხოლოდ საბუღალტრო დავთრები შესთავაზეს. ,,ადამიანები, რომლებსაც ვხვდებოდი, იმდენს ვერ მაძლევდნენ, რამდენსაც სიჩუმე, რომელსაც ისინი მირღვევდნენ:…”მეტისმეტ სიმჭიდროვეში ვცხოვრობთ და ერთმანეთს გამუდმებით ფეხებში ვედებით. ასე მგონია, ამის გამო ერთმანეთის პატივისცემას ვკარგავთ. ნამდვილი ურთიერთობისთვის ამგვარი სიხშირე საჭირო არაა.’’ 1845 წელს ,,ახირებულმა’’ თორომ დიდი ხნის ნანატრი ექსპერიმენტი განახორციელა – კონკორდთან ახლოს, უოლდენის ტბასთან ქოხი აიშენა და ორი წელი და ორი თვე ტყეში გაატარა. რამდენიმე წლის შემდეგ კი დაწერა ,,უოლდენი, ანუ ტყეში ცხოვრება’’- ფილოსოფიურ-პოეტური პროზის შედევრი.
დღეს თორო ეკოლოგიური აზროვნების ერთ-ერთ პიონერად ითვლება, თითქოს ეკოსაბოტაჟიც, ბუნების ძალთა შემბოჭველ ტექნიკურ სიახლეებთან ბრძოლაც მისი მოგონილია. ხელუხლებელი ბუნების მიმართ მისი სიყვარული, ერთგულება და აღფრთოვანება რომ ქრისტიანულ ანთროპოცენტრიზმზე გადაბიჯება იყო, გასაგებია, მაგრამ ბუნების, ბუნებრიობისა და ველური მდგომარეობისადმი ინტერესში სრულიად განსხვავებული, თოროსეული ანთროპოცენტრიზმი ჩანს. მას ველურის გამძლეობისა და ცივილიზებული ადამინის ინტელექტის შერწყმა აინტერესებდა. ეს კარგად ჩანს უოლდენის იმ პასაჟში, სადაც ქოხის დალაგებისას გარეთ გადგმულ საწერ მაგიდას და ბუნებასთან მის უეცარ შეერთებას აღწერს. არის სხვა მომენტიც: მოგვიანებით, 50-იან წლებში მეინის შტატის ჩრდილოეთში მართლა ველურ ბუნებას გადააწყდა. ამ შეხვედრამ თორო შეზარა და დათრგუნა. ,,რომელი ტიტანია, ჩემს გასრესვას რომ ლამობს? სად ვართ? რანი ვართ?’’ მართალია, ,,უოლდენის’’ პირველი ვარიანტი 1849 წელს დასრულდა, მაგრამ საბოლოო ვერსია 1854 წლით თარიღდება, ამიტომ, საფიქრებელია, რომ წიგნში მის აზროვნებაში მომხდარი გვიანდელი სინთეზი აისახებოდა. უეჭველია – თავისუფლებისმოყვარე თოროს, ,,სამოქალაქო დაუმორჩილებლობის’’ ავტორს, ბუნება ადამიანის თავისუფლების თავშესაფარად და გარანტად მიაჩნდა.
,,უოლდენში’’ თორო წერს, რომ ტყეში არსებობის გასააზრებლად გადასახლდა. მარტოობა არჩია, მაგრამ საოცარია – მთელი ტექსტი ყველაზე მაღალი ხარისხის მხნეობითაა გაჯერებული, არცერთი სიტყვა მარტოობაზე და მოწყენილობაზე. ადამიანების სამყაროს გამორიდებული თოროს სული უსასრულო სამყაროში ერთ პატარა მანათობელ ციურ სხეულად ჩანს და მკითხველს ბედნიერ გალაქტიკაში ვარსკვლავების წკრიალი ესმის.
ტყიდან წამოსვლის მიზეზიც არანაკლებ საფუძვლიანი იყო. ამ წლებში თორო აბოლიციონისტურ მოძრაობაში საფუძვლიანად ერთვება. როგორც ყოველმა ბრძენმა, მანაც იცოდა, როდის იყო ქვების შეგროვების დრო, და როდის – მათი გადაყრისა. როცა მშობლიურ კონკორდში მონობის მიმართ ჯეროვანი პროტესტი ვერ დაინახა, მერიის შენობის სახურავზე აძვრა და განგაშის ზარებს შემოკრა. ისევ ,,უოლდენიდან’’: ,, უიმედობის სიმღერის თქმას არ ვაპირებ, პირიქით, რიჟრაჟის მამალივით ხაფი ხმით უნდა დავყივლო.’’ თოროს ნაწერები ამ მოყივარი და შეურიგებელი ,,მე’’-ს შექმნილია, მაგრამ ამ კაცს არც სახელი სჭირდებოდა, არც დიდება და გავლენა. ცხოვრების გზა მარტომ, წელგამართულმა, უბრალომ და სულით მხნემ გალია.
როცა გარდაიცვალა, ემერსონმა მეგობრულ სიყვარულს, აღფრთოვანებას და სინანულს თავი გამოსამშვიდობებელ სიტყვაში მოუყარა: ,,მისი ენერგია და პრაქტიკული შესაძლებლობები დიდი საქმეებს და ლიდერობას უნდა გადაწვდომოდა, და ამ იშვიათი ძალაუფლების გამოუყენებლობა ვერ მომინელებია. არ შემიძლია ეს უამბიციობა დანაშაულად არ ჩავუთვალო .. მას ამერიკის სულის ინჟინრობა უნდა ეთავა, მაგრამ მოცხრის შემგროვებელთა კაპიტნობას სჯერდებოდა….ამ ქვეყანამ არ იცის, ან ჯერ ვერ გაუგია, რა დიდი შვილი დაკარგა. მისი სული ყველაზე კეთილშობილი საზოგადოებისთვის იყო შექმნილი; დღეგრძელი არ იყო, მაგრამ ამსოფლიური შესაძლებლობები სრულად ამოწურა. თუკი სადმეა ცოდნა, თუკი სადმეა სიქველე და სილამაზე, მისი სულიც იქ დაივანებს.’’
დრომ აჩვენა, რომ გავლენასთან დაკავშირებით ემერსონი უპატიებლად ცდებოდა. ახლა საკითხავია, რას ეტყვის თორო, ბუნებისგან და ბუნებრიობისგან (,,სრულ თავისუფლებაზე და სიშმაგეზე’’ რომ არაფერი ვთქვათ) რკინა-ბეტონში გამაგრებულ ქართველობას; დღევანდელ ვითარებაში მცირე ინჟინრობას მაინც თუ გაუწევს – თუნდაც ეს იგავი (,,უოლდენის’’ პირველ თავში თორო წერდა, რომ წიგნს ხელმოკლე ადამიანებს უფრო უძღვნის):
,,შეიხ საადი შირაზელის ,,გოლესთანში’’ მაქვს ამოკითხული: ერთ ბრძენს ჰკითხეს: ,,რატომაა, ამდენი ხიდან, ყოვლისშემძლე უფალმა ტანმაღლები და ჩრდილიანები რომ შექმნა, აზატს, ანუ თავისუფალს მხოლოდ უნაყოფო კვიპაროსს ვეძახით? ,,ყოველ მცენარეს თავისი ნაყოფი აქვს და ყვავილობის დრო, და სიყვითლის და ხმობის ჟამიც სხვადასხვაგვარად უდგება,’’ მიუგო შემკითხველთ ბრძენმა, ,,მხოლოდ კვიპაროსს არ აქვს არცერთი, რადგან მუდამ ერთნაირად მწვანეა, – ასეთები არიან აზატებიც, თავისუფალი რწმენის ადამიანები. რაც წარმავალია, გულით ნუ მიეჯაჭვები; ხალიფების დინასტია როდესმე დასრულდება, მდინარე დიჯლა კი, ტიგროსსაც რომ უწოდებენ, ბაღდადში მერეც იდინებს. თუ მდიდარი ხარ, ნაყოფიერი და ხელგაშლილიც იყავი, როგორც ფინიკის პალმა; მაგრამ თუ არაფერი გაქვს გასაცემი, აზატი იყავ, როგორც კვიპაროსი.’’

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

დათო გაბუნია

კრიტიკოსებზე დიდი აზრისა არასოდეს ყოფილა, მის ცნობილ გამონათქვამს თუ დაახლოებით მოვთარგმნით, ასე გამოვა: მწერლისა და ლიტერატურული კრიტიკოსის საქმიანობებს ნაოსნობას თუ შევადარებთ, პირველი აფრიანი გემით ოკეანეში დაცურავს, მეორე კიდევ ნაპირზე დგას და ქვიშას ეხვევაო. არ ვიცი, შემოქმედების რომელ ეტაპზე თქვა ეს სიტყვები დიდი ამერიკული ლიტერატურის ერთ-ერთმა უკანასკნელმა მოჰიკანმა, მაგრამ სხვადასხვა დროს, მის სხვადასხვა ნაწარმოებს კრიტიკოსები გულისწასვლამდე აღუფრთოვანებია და სრულებით პირიქითაც. პულიცერის პრემიის ორგზის ლაურეატობაც არგუნეს წილად და გაუთავებელი საყვედურებიც – მისი რომანები დროთა განმავლობაში ცარიელ პორნოგრაფიად იქცაო. ყურადღება კი აპდაიკს არასოდეს აკლდა – ის იშვიათი გამონაკლისი იყო, რომელიც თან დიდ ლიტერატურას ქმნიდა და ფართო მკითხველსაც იოლად აკითხებდა თავს, რამდენიმე ათეული ლიტერატურათმცოდნისთვის არ წერდა გასული საუკუნის 50-იანი წლებიდან მოყოლებული უკანასკნელ დღემდე.
საბჭოთა კრიტიკოსები აპდაიკს ჯერომ სელინჯერთან მიმართებაში ხშირად მოიხსენიებდნენ – ბევრ თქვენგანს ემახსოვრება “თამაში ჭვავის ყანაში” (როგორც ქართული, ასევე რუსული გამოცემები), რომლის წინასიტყვაობაში შავით თეთრზე ეწერა, რომ სელინჯერის გზას, სხვა ცნობილ მწერლებთან ერთად, მისი უმცროსი თანამოკალმე, ვინმე ჯონ აპდაიკიც დაადგა. ამ გზაში “ძირმომპალ ბურჟუაზიულ საზოგადოებაში” ახალგაზრდა ადამიანის რთული შინაგანი ცხოვრების ასახვას გულისხმობდნენ და იქვე ახსენებდნენ “კენტავრს” და რომანების გახმაურებულ სერიას ჰარი (ბაჭია) არმსტრონგის შესახებ; თუმცა, შემდეგ საით გადაუხვია, არავინ დაინტერესებულა. ქართველ მკითხველამდე მხოლოდ “კენტავრმა” მოაღწია; ალბათ, საბჭოთა ცენზორებს, ბურჟუაზიული საზოგადოების მწვავე კრიტიკის მიუხედავად, მაინც ეპორნოგრაფიულათ “ბაჭიას” თავგადასავლები და ასე დაუსწრებლად გვაზიარეს ლეგენდარულ რომანებს. მათგან ორმა, “ბაჭია გამდიდრდა” და “ბაჭია ისვენებს” პულიცერის პრემია დაიმსახურა 1982 და 1991 წლებში.
აპდაიკის ლიტერატურასთან ჩემი პირადი ნაცნობობაც ანეგდოტური იყო, წაკითხული მქონდა მხოლოდ “კენტავრი” და დანარჩენი ისე ვიცოდი, წარმოსახვით. (იოსიფ ბროდსკიმ, როგორც ცნობილია, “დიდი ელეგია ჯონ დონს” ისე დაწერა, რომ ჰემინგუეის რომანის, “ვის უხმობს ზარი” ეპიგრაფის გარდა, ჯონ დონისა არაფერი ჰქონდა წაკითხული. საბჭოთა მკითხველების დიდ ნაწილსაც, ალბათ, მხოლოდ ასე უყვარდა აპდაიკი). ინგლისურის და კომპიუტერის ეპოქამ ეს პრობლემა მოჩვენებითად გადაჭრა, მაგრამ მაინც გულდასაწყვეტია, რომ დღემდე ქართულ ენაზე მხოლოდ საბჭოთა დროს თარგმნილი “კენტავრი” არსებობს და მეტი არაფერი. არადა, 76 წლის აპდაიკმა 60-ზე მეტი წიგნი დაწერა – რომანების, მოთხრობების, ესეისტიკის, მემუარებისა და პოეტური კრებულების ჩათვლით (აღარაფერს ვამბობ მის მრავალწლიან თანამშრომლობაზე სხვადასხვა ჟურნალებთან, მათ შორის, “ნიუ იორკერთან”).
იმედია, ქართველი გამომცემლები აწ უკვე გარდაცვლილ კლასიკოსს მაინც დააფასებენ – მით უმეტეს, რომ აპდაიკის წიგნების უმეტესობა ყოველთვის იოლად ხდებოდა ბესტსელერი ამერიკასა თუ ევროპაში; ლიტერატურული ენის შესაშური სისადავე, სიუჟეტების ორიგინალური, სრულებით მოულოდნელი განვითარება, თემატიკის პიკანტურობა და სიჭრელე – ეს ყველაფერი დიდად უწყობდა ხელს აპდაიკის წიგნებს.
შეიძლება, ბანალურად ჟღერდეს, მაგრამ აპდაიკის ვრცელი შემოქმედების ჩარჩოებში მოქცევა და კლასიფიცირება თითქმის შეუძლებელია – თუნდაც, მისი ერთ-ერთი გვიანდელი შედევრი, “ბრაზილია” (1994) კმარა ამის საილუსტრაციოდ: არც თუ დიდი მოცულობის რომანი, რომელშიც ჟანრების, სიუჟეტების, ალუზიების ისეთი კორიანტელი დგას, სირცხვილიც კია, ამ ყველაფერს ყბადაღებული სიტყვა – პოსტმოდერნიზმი დაარქვა. თანამედროვე ტრისტანისა და იზოლდას ისტორია ბრაზილიური მეგაპოლისის ფონზე, სოციალური უთანასწორობის თემით იწყება (ღარიბი, მუქკანიანი ბიჭი და მდიდარი, თეთრკანიანი გოგონა), მარკიზ დე სადს რომ შეშურდება, ისეთი მძაფრი პორნოგრაფიით გრძელდება, დაძაბულ ტრილერში გადაიზრდება, ამაზონის ჯუნგლებში ეთნოგრაფიული სიზუსტით აღწერილ მკვიდრ მოსახლეობასაც შეეხება, მაგიური რეალიზმის საუკეთესო ტრადიციებში იხლართება, ბრაზილიურ საპნის ოპერად მოტრიალდება და ბოლოს ამოსუნთქვის საშუალებას აღარ გიტოვებს, უნდა აღიარო, რომ წიგნი ისე შემოგეკითხა, დროის გასვლა ვეღარც იგრძენი. ასეთი რამ, ალბათ, მხოლოდ ნამდვილად დიდ თანამედროვე მწერალს შეუძლია – ისე მოგითხროს სამყაროსავით ძველი ამბები, რომ ერთი წამით არ გაგიჩნდეს მოყირჭების გრძნობა; ძველმანებში იქექებოდე წიგნის კითხვისას, მაგრამ გაოცებას ვერ მალავდე, როგორ მოაფიქრდა ვინმეს ასეთი ეკლექტურობის ასე მიმზიდველად და ახლებურად გადაწყობა.
ეს უნარი აპდაიკმა კიდევ ერთ ბრწყინვალე რომანში, “გერტრუდა და კლავდიუსი” (2000) შესანიშნავად გამოიყენა – უამრავი სხვადასხვა წყაროდან შეკრებილი მასალის საფუძველზე შექსპირის ტრაგედიის გმირები კიდევ ერთხელ გააცოცხლა. რომანის წაკითხვის შემდეგ ძნელია, გაუძლო ცდუნებას, “ჰამლეტი” ხელახლა არ გადაიკითხო და აპდაიკის გავლენის ქვეშ არ მოექცე. რომანი სწორედ იქ მთავრდება, საიდანაც “ჰამლეტის” მოქმედება იწყება და ნააპდაიკარი მკითხველი უცებ აღმოაჩენს, რომ გერტრუდა და კლავდიუსი, მკვლელობის დამალვას თუ არ ჩავუთვლით, კეთილშობილი დედოფალი და კარგი მეფე არიან, ოფელია უნაზესი მომხიბლაობის განსახიერებაა, პოლონიუსი ცოტა მოსაწყენი, მაგრამ არც თუ ურიგო მრჩეველია, ლაერტი ჩვეულებრივი ყმაწვილია, უკიდურესად ეგოისტი ჰამლეტი კი ყველას სასიკვდილოდ იმეტებს. აპდაიკი ამას თავად წერს რომანის ბოლოსტყვაობაში, რითაც ღიად დასცინის მეტისმეტად სერიოზულად განწყობილ მკითხველს.
დახვეწილი, ხშირად ქვეტექსტებში ამოსაკითხი ირონია კიდევ ერთი თვისებაა, რაც მის რომანებს ასე გამოარჩევს. ამ მხრივ “ისტვიკელი ალქაჯები” ნამდვილი ანთოლოგიაა – პატარა ქალაქში ჩასახლებული განსხეულებული ეშმაკის ამბავს აპდაიკი ე.წ. “სქესების ომის” მარადიული თემის გასაცოცხლებლად ისე იყენებს, თითქოს ამ თემაზე აქამდე არაფერი დაწერილიყოს, მაგრამ პირველაღმომჩენობის გამაღიზიანებელ პრეტენზიას თხრობის დაუნდობელი ირონიულობით აქარწყლებს.
აპდაიკი ჯერ კიდევ ადრეულ რომანებში გამუდმებით უტრიალებს სექსისა და ქორწინების თემებს: “გაიქეცი, ბაჭიავ!” (1960) 26 წლის საშუალო კლასის ამერიკელის მოსაწყენი პირადი ცხოვრების შესახებ მოგვითხრობს – ქორწინებამ არ გაამართლა, სექსი მოსაბეზრებელი გახდა, ცოლის მიტოვება და მეძავთან რომანი პირველი გაქცევა იყო, მაგრამ არც ამან მოიტანა შედეგი. წიგნში “ბაჭია” წინ და უკან დარბის – ცოლსა და საყვარელს შორის, ჩვილი ქალიშვილის ტრაგიკულად დაღუპვის შემდეგ კვლავ მეძავთან ბრუნდება, რომელიც ორსულადაა და მასზე დაქორწინებას ითხოვს. ფინალში “ბაჭია” ისევ გარბის, რომ ოჯახის ხელახლა შექმნას თავი დააღწიოს. მისი თავგადასავლების გაგრძელებას პენტალოგიის მომდევნო წიგნები ეძღვნება.
სექსუალური თავისუფლების, პროტესტანტული მორალისა და ამერიკული ოჯახის კრიზისის თემას 1968 წელს აპდაიკი კიდევ ერთ სკანდალურ რომანს უძღვნის (“წყვილები”), სადაც რამდენიმე ცოლ-ქმრული წყვილის სექსუალური ურთიერთობები ისე იხლართება ერთმანეთში, თავსა და ბოლოს ვერ გაუგებ.
თუ ვინმეს მის რომანებში სექსი მხოლოდ პორნოგრაფიად ეჩვენება და ამ გადაჭარბებაში ირონიით გაზავებულ ღრმა ფსიქოლოგიზმს ვერ ხედავს, ალბათ, აჯობებს, საბჭოთა კრიტიკოსებს მიბაძოს და აპდაიკი მხოლოდ 1963 წელს დაწერილი შედევრის, “კენტავრის” ავტორად მოიხსენიოს. თავად კი სულ არ მინდა, იმავე მდგომარეობაში აღმოვჩნდე და დაუსწრებლად ვიმსჯელო წაუკითხავ წიგნებზე – იქნებ, ოდესმე შევივსოთ კიდეც ეს დანაკლისი: გვქონდეს ქართულ ენაზე აპდაიკის რომანები – ასეთი მრავალფეროვანი, ერთმანეთისგან განსხვავებული და სახალისო; ინტელექტუალური და მსუბუქი საკითხავი. მით უმეტეს, რომ საქართველოში გავრცელებული მწერლის კლასიკოსად კანონიზების ეტაპი – სიკვდილი – მან უკვე გაიარა.
2009 წლის 27 იანვარს, 76 წლის ჯონ აპდაიკი ფილტვის კიბოთი გარდაიცვალა.

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

კოკა ჯიქია

წარსულის აუტანელი სიმძიმე

მილან კუნდერა აგენტი?

“გაოგნებული ვარ – მსგავსი არაფერი მსმენია, ამ ისტორიასთან არანაირი შეხება არა მაქვს და არაფერი ვიცი. რა თქმა უნდა, ეს სრული მოულოდნელობა იყო ჩემთვის. წარმოდგენაც არ მაქვს, ვინ არის ეს ადამიანი, ყველაფერი სრული სიცრუეა”, – ეს მილან კუნდერას სიტყვებია. ტექსტს, რომელიც ძირითადად მსგავსი ტონალობისა და შინაარსის წინადადებებს შეიცავს, “შეკვეთილი მკვლელობის მცდელობა” ჰქვია, და სულაც არ გამიკვირდება, თუ მკითხველს ეს სიტყვები მწერლის ახალი რომანის დასაწყისი ეგონება, სათაური კი აფიქრებინებს, რომ უკვე პოპულარულმა ავტორმა დეტექტივის ჟანრშიც მოსინჯა ძალები. რა თქმა უნდა, გაცილებით ახლოსაა ჭკუასთან, ივარაუდო, რომ ჟურნალ “Respekt”-ში კუნდერას კიდევ ერთი წიგნის ნაწყვეტები იბეჭდება, ვიდრე ის, რომ მწერალმა 25-წლიანი დუმილის აღთქმა დაარღვია და ინტერვიუ მისცა, უფრო მეტიც – ამ ინტერვიუში თავი გაიმართლა და მისთვის უჩვეულო ზოგადი და ამორფული ფრაზებით საკმაოდ სერიოზული ბრალდება უარყო. ბრალდება კი, არც მეტი, არც ნაკლები, ასე ჟღერს – მილან კუნდერა ჩეხოსლოვაკიის კომუნისტური სპეცსამსახურების აგენტობაში ამხილეს.
მწერლის მხილება ამავე ჟურნალმა აიღო საკუთარ თავზე – “Respekt”-ში ჩეხეთის ტოტალიტარული რეჟიმის შემსწავლელი ინსტიტუტის თანამშრობლის, ადამ ჰრადალეკის სტატია დაიბეჭდა, სადაც კონკრეტულ ფაქტებსა და საბუთებზე დაყრდნობით კუნდერას წარსულის არც თუ სახარბიელო დეტალებია გამომჟღავნებული. ალბათ მწერალს ერთ რამეში მაინც დაეჯერება – ის, რომ მისი კომუნისტური წარსულის დეტალების ამოქექვა მოულოდნელი იყო, სულაც არ არის გასაკვირი. ალბათ, მწერალმა ვერ გაითვალისწინა, რომ არსებობენ ადამიანები, რომლებიც ისტორიულ არქივებში იქექებიან, უფრო მეტიც – ეს მათი პროფესიაა, არსებობს ასევე სპეციალური დანიშნულების ინსტიტუტებიც, რომლებიც კონკრეტული პოლიტიკური რეჯიმისა და ეპოქის შესწავლას ანდომებენ წლებსა და ძალისხმევას, ამ ინსტიტუტების არქივებში კი – თაროებია, სადაც ასობით და ათასობით საქაღალდის მოძიება შეიძლება, და თავისმხრივ საქაღალდეებიც რამდენადმე საინტერესო საბუთებს ინახავენ – ამ შემთხვევაში კი კომუნისტური ჩეხოსლოვაკიის დროინდელი პოლიციის, შინაგან საქმეთა სამინისტროსა თუ შეიარაღების ძველისძველ ანგარიშებს. სწორედ ასეთი დანიშნულების მქონე საბუთებში აღმოაჩინა ადამ ჰრადალეკმა ჩეხი მფრინავის, ვინმე მიროსლავ ჰრადალეკის საქმე, თუმცა კი, როგორც თვითონ აღნიშნა, ვერც კი წარმოიდგენდა, რომ მის მიზანს – უბრალოდ გაეცოცხლებინა წარსული წლების მოგონებები და მაშინდელი მოვლენების ცოცხალი მოწმეები მოეძებნა – ამხელა გამოხმაურება მოჰყვებოდა.
50-იანი წლების კომუნისტური რეჟიმის პოლიციის არქივში აღმოჩენილი ანგარიში 1950 წლის 14 ოქტომბრით თარიღდება. ანგარიშის ნომერი – 624/1950-II, ტექსტი – მოკლე და ლაკონიური: “სტუდენტი მილან კუნდერა, დაბადებული 1929 წლის 1 აპრილს ქალაქ ბრნოში, გვატყობინებს დეზერტირი დვორჟაჩეკის შესახებ, რომელმაც არალეგალურად გადაკვეთა გერმანიის საზღვარი”. კიდევ უფრო ქვემოთ საბუთში მითითებულია, რომ ხსენებული კუნდერა ადგილობრივი პოლიციის განყოფილებაში გამოცხადდა და პრაღის სტუდენტურ საერთო საცხოვრებელში დამალული დვორჟაჩეკის ზუსტი მისამართი განაცხადა. ეს მისამართი კი დვოროჟჩეკისა და კუნდერას საერთო ნაცნობის, ივა მილიტკას ბინა იყო. მიროსლავ დვორჟაჩეკი ჩეხოსლოვაკიიდან მალევე გაიქცა მას შემდეგ, რაც 1948 წელს ხელისუფლების სათავეში კომუნისტები მოვიდნენ. გერმანიაში გადასვლის შემდეგ იგი მიუნხენთან ახლოს დაბინავდა და დასავლეთის სპეცსამსახურებს შეეკრა, რის შემდეგაც იგი ისევ დაბრუნდა პრაღაში – ამჯერად უკვე უცხო ქვეყნის ჯაშუშად. თუმცა კი მის, როგორც აგენტის, მისიას კუნდერამ მალევე მოუღო ბოლო – პოლიციამ მილიტკას ბინაში შეიარაღებული პირები გააგზავნა დვორჟაჩეკის ასაყვანად და მილიტკაც დაკითხვაზე დაიბარა. რა თქმა უნდა, არც ეს უკანასკნელი გამოდგა მეგობრის ბოლომდე დამცველი – მილიტკამ განაცხადა, რომ დვორჟაჩეკს არაკანონიერად ჰქონდა გადალახული გერმანიის საზღვარი. მოგვიანებით კი ისიც აღიარა, რომ კუნდერამ მისგან იცოდა დეზერტირის სტუმრობის შესახებ. წამების შემდეგ, დვორჟაჩეკს სასიკვდილო განაჩენი გამოუტანეს დეზერტირობის, შპიონაჟისა და სამშობლოს მოღალატეობის ბრალდებით. თუმცა, იგი სიკვდილით არ დაუსჯიათ – სასჯელი 22 წლიანი პატიმრობით შეიცვალა, შემდგომ კი მიროსლავმა ციხეში 14 წელი გაატარა და 1968 წელს შვედეთში გადავიდა საცხოვრებლად ემიგრანტის სტატუსით და დღემდე იქ ცხოვრობს მეუღლესთან ერთად.
დვორჟაჩეკი ახლა 80 წლისაა, მისი ჯანმრთელობა წამებისა და პატიმრობის შემდეგ კარგა ხანია შერყეულია – კუნდერამ ამაზე საფუძვლიანად იზრუნა. ყოფილმა პატიმარმა “Respekt”-ს უარი განუცხადა თავის ნასამართლეობაში მწერლის “ღვაწლზე” კომენტარის გაკეთების შესახებ, სამაგიეროდ მისმა მეუღლემ, მარკეტა დვორჟაჩეკ ნოვაკმა მისცაFFrance-press-ის სააგენტოს კორესპონდენტს ინტერვიუ. მარკეტას თქმით, მისმა ქმარმა თავიდანვე იცოდა, რომ იგი ვიღაცამ ჩაუშვა, მაგრამ ახლა უკვე მისთვის აღარანაირი მნიშვნელობა აღარ აქვს იმ ფაქტს, თუ ვინ გააკეთა ეს. მან ასევე აღნიშა, რომ სულაც არ არის გაკვირვებული, ამ ისტორიაში კუნდერას სახელი რომ აღმოჩნდა გახლართული. “იგი კარგი მწერალია, თუმცა არანაირი ილუზია არა მაქვს, რომ ასევე კარგი ადამიანი შეიძლება იყოს”, – განაცხადა ნოვაკმა, – “მაშინ, 50-იან წლებში, ცნობილ ადამიანებს შორის ბევრი იყო კომუნისტური რეჟიმის ფანატი. მათ თავიანთი პოზიცია 1968 წელს შეიცვალეს და თავისუფლებისათვის ხოტბის შესხმა დაიწყეს, და რა თქმა უნდა, დაავიწყდათ ის ყველაფერი, რაც 50-იანებში ჩაიდინეს”.
რა თქმა უნდა, ერთ-ერთი მათგანი კუნდერაც იყო – თავიდან იგი თავს კომუნისტ-რეფორმისტად ასაღებდა და ალექსანდრ დუბჩეკის მხარდამჭერიც იყო, მაგრამ დუბჩეკის ჩამოგდების შემდეგ კუნდერამ დისიდენტთა რიგებში გადაინაცვლა, და მალე, 1975 წელს, ჩეხეთი დატოვა. 1981 წელს მწერალმა საფრანგეთის მოქალაქეობა მიიღო, სადაც დღემდე განაგრძობს ცხოვრებას და მოღვაწეობას.
მოღვაწეობა კი, ვერაფერს ვიტყვით – ნაყოფიერად შეუძლია, ავტორიტეტისა და აღიარების მოპოვებაშიც ბადალი არა ჰყავს, და არც გადამეტებული იქნება, თუ ვიტყვით, რომ მისი ბრალდების გამოხმაურებისათვის მთელი ლიტერატურული სამყარო ფეხზე დადგა: ოთხი ნობელიანტი – გაბრიელ გარსია მარკესი, ორჰან ფამუქი, ნადინ გორდიმერი, ჯონ კუტზეე, ოცდამეერთე საუკუნის ლიტერატურული გრანდები – სალმან რუშდი და ფილიპ როთი, ხელს აწერენ ტექსტს, რომელიც ერთ-ერთ ფრანგულ გამოცემაში დაიბეჭდა: “საბრალდებო კამპანია, რომელიც მასმედიამ მილან კუნდერას საკმაოდ საეჭვო და დაუსაბუთებელ ფაქტებზე დაყრდნობით აუგორა, სხვა არაფერია, თუ არა უსუსური მცდელობა ჩირქი მოსცხონ ჩვენი საუკუნის ერთ-ერთი უდიდესი მწერლის ღირსებას.” ტექსტის ავტორებს მაღალფარდოვნებასა და დამაჯერებლობაში ცოტა თუ შეეჯიბრება, თუმცა კი ტოტალიტარული რეჟიმის შემსწავლელმა ინსტიტუტმა მოკრძალებულად მაინც განაცხადა, რომ არანაირი მიზეზი არ არსებობს, ეჭვი შეიტანონ ჰრადალეკის მიერ აღმოჩენილი დოკუმენტის სიყალბეში – მასზე გარკვეულად არის აღნიშნული თარიღი და შემდგენელის სახელი და გვარი. კუნდერას რეპუტაციის დამცველებს არც ის ფაქტი დარჩენიათ უყურადღებოდ, რომ ერთი რამ მაინც გაურკვეველია – აქამდე რატომ არავის გაახსენდა ეს მამხილებელი საბუთი, მით უმეტეს, მაშინ, როდესაც მწერალი უკვე საფრანგეთის მოქალაქე იყო და ჩეხოსლოვაკიის კომუნისტური რეჟიმის ერთ-ერთი ყველაზე პრეტენზიული გამაკრიტიკებელი გახლდათ – ჩნდება შეკითხვა, რატომ მაშინ არ გამოიყენეს საიდუმლო სამსახურებმა ეს ფაქტი მისი დისკრედიტაციისათვის. მაგრამ ინსტიტუტს ამაზეც აქვს პასუხი – დოკუმენტი საიდუმლოდ ინახებოდა და არ იყო საჭირო, იგი ყველასთვის ცნობილი ყოფილიყო. საიდუმლო სამსახური ამას არ დაუშვებდა. რახან საბუთი პოლიციის არქივის კუთვნილება იყო, იქიდან მისი ამოქექვა არაეთიკური იქნებოდა. ამჯერად კი საბუთები კვლევით ინსტიტუტს გადაეცა და მკვლევარებიც მას დანიშნულებისამებრ იყენებენ.
თავად ჩეხეთში კუნდერას მიმართ პრეტენზიებს მაინცდამაინც გაცხოველებული ცნობისმოყვარეობითა და ხალისიანი მითქმა-მოთქმით არ შეხვდნენ. არცაა გასაკვირი – მაშინ, როდესაც ადამიანი ლამის ეროვნულ გმირად არის შერაცხული, არც ისე იოლია, დაამსხვრიო დიდი მწერლისა და ჰუმანისტის ხატი ყოფილი ჯაშუშისა და სპეცსამსახურების აგენტის წარსულით. არ არის გამორიცხული, საბოლოოდ კუნდერას საქციელი უბრალოდ პატრიოტიზმის გამოხატულებად გაფორმდეს – რიგითი მოქალაქის კეთილგონივრულ გადაწყვეტილებად, ინფორმაცია მიეწოდებინა პოლიციისათვის უცხო ქვეყნის ჯაშუშზე, რომელიც მის სამშობლოს საფრთხეს უქმნიდა. თუმცა, არიან ისეთებიც, რომლებიც კუნდერას დანაშაულის აღიარებისკენ მოუწოდებენ – ყოფილი დისიდენტი, იან ურბანი ამბობს: “ის ხომ თანამედროვეობის ერთ-ერთი დიდი მწრალია – არ მესმის, რატომ არიდებს თავს, რომ გამოვიდეს და მარტივად აღიაროს – “დიახ, მე დავუშვი შეცდომა ახალგაზრდობაში, მაშინ 21 წლის ვიყავი, და სამწუხაროდ, ჩემი ამ შეცდომის გამო ვიღაც დაისაჯა.” – პირიქით, ამ ფაქტისგან კარგი რომანის გამოდნობაც კი შეიძლება. მაგრამ არა – რატომღაც იგი თავს ისე გვაჩვენებს, თითქოს არაფერი მომხდარიყოს, არაფერში იყოს გარეული და არც არაფერი ჰქონდეს ნანახი. ეს, უბრალოდ, თავის აგდებაა.”
თავის აგდებაა თუ საკუთარი სიმართლის მტკიცება – ეს დაბეჯითებით მხოლოდ კუნდერამ იცის. ისტორიას კი თანაბრად შეუძლია იყოს სასტიკიც და მიმტევებელიც – ვნახოთ, მწერალს როგორ გაუმართლებს.

სტატია დაიწერა 2008 წელს
© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“