გიორგი კაკაბაძე

ტერენტი გრანელისთვის პოეზია როგორც საკუთარი თავის, ისევე ღმერთის შეცნობის საშუალება უნდა გამხდარიყო. ყოველ შემთხვევაში, ახლობლებთან ერთ-ერთ საუბარში მას ასე განუმარტავს პოეზიის მნიშვნელობა:
“პოეზიის საგანი ადამიანის სულის საიდუმლოებათა ამოხსნაა. საიდუმლოებისა და მარადიულობის ამოცნობის შეგნება უნდა გაუღვიძოს პოეზიამ ყველას.”*
ძნელი სათქმელია, თუ რამდენად მიესადაგება ეს მოსაზრება ზოგადად პოეზიას, რამდენადაც პოეტებიც ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან და ყველა თავისებურად საზღვრავს თავის გზასაც და დანიშნულებასაც. მაგალითად, ჟან კოქტომ უზენაეს პოეტად ღმერთი აღიარა. მისი გმირი – ორფეოსი – ცხოვრებაში გადატანილი არაერთი განსაცდელის შემდეგ ასეთი სიტყვებით მიმართავს ღმერთს: “მე ვაღმერთებ პოეზიას, ვინაიდან პოეზია ეს შენ ხარ (“ორფეოსი”)”. ეს ჟან კოქტოს შემოქმედებითი მანიფესტია, რამეთუ, მისი აზრით, პოეზია ღმერთისაგან იკრებს ძალას.
რაც შეეხება ტერენტი გრანელს, მის ცხოვრებაში ყველაფერი სხვაგვარად მოხდა. მან დიდი გულწრფელობითა და საკუთარი თავისადმი განსაკუთრებული დაუნდობლობით შეძლო აესახა ყოველდღიური რეალობისა და ტრანსცედენტური სამყაროს შეჯახების სურათი, რომელმაც მისი სულის შინაგანი რღვევის გარდაუვალი და საბედისწერო პროცესი გამოიწვია:
“ვიღუპები, არ იქნება შველა
ცხოვრებას და პოეზიას შუა”
(“ეს ოცნება სარკესავით ელავს”).
ვინც მეტნაკლებად იცნობს ტერენტი გრანელის შემოქმედებას, შეუმჩნეველი არ დარჩებოდა, თუ როგორი კვალი დატოვა მისმა პირადმა სულიერმა დრამამ მისსავე შემოქმედებაზე. თუ როგორი ინტერესით ჩაუღრმავდა იგი ადამიანური არსებობის ყველაზე პირქუშ მხარეებს: სიკვდილის მოახლოებას, სიღარიბეს, მარტოობას, ღამის ბნელ კოშმარებს. მის სულში უღონობა და უმოქმედობა საშინელ ვნებათა ღელვას შეეჯახა, რის გამოც პოეტი გაორებულია, მისთვის სიკვდილ-სიცოცხლის ზღვარი მოიშალა. დემონური საწყისი დაუპირისპირდა ადამიანურს, სიბნელე – სინათლეს, სიცოცხლე კი – დათრგუნული და იმედდაკარგული სულის სიცარიელეს.
“ჩემში ორი სული იყო, ორი არსება და იყო გაუთავებელი ბრძოლა საკუთარ თავთან. და ჩემს სულს მოსვენებას უკარგავს ეს ორი დემონი. დემონი ეჭვიანი სულის და დემონი კეთილი ანგელოზის…“, წერდა იგი ერთ-ერთ წერილში.
ბუნებისა და მოვლენების ასეთი კონტრასტულობა ტერენტი გრანელის ცხოვრებისა და შემოქმედების გადაუწყვეტელ პრობლემად იქცა, თუმცა იმავდროულად სწორედ ეს დაეხმარა საკუთარი შემოქმედებითი პრინციპების ჩამოყალიბებაში.
საინტერესოა, რომ მის პოეზიაში შეიმჩნევა კვალი, რომელსაც შეუძლია გრანელის სულიერი ტრაგედიის მიზეზამდე მიგვიყვანოს. ერთ-ერთ ადრინდელ ლექსში, რომელსაც “დაბრუნება სოფელში” ჰქვია, იგი სევდანარევი იდუმალებით გვიყვება იმ უცნაური შემთხვევის შესახებ, როდესაც ყმაწვილი პოეტი მთაზე ღმერთის გამოცხადებასაც ელოდებოდა:
“ახლა არის ივნისი, ახლა გვიან ღამდება.
მაგონდება ბავშვობა, – ეს ცა მაშინ სხვა იყო.
ამ მაღლობზე ველოდი ქრისტეს გამოცხადებას,
მერე თეთრმა სიჩუმემ ეს იმედი წაიღო”.
როგორც ცნობილია, ყველა მეტნაკლებად ნიჭიერი ადამიანი ბავშვობიდან მოყოლებული დარწმუნებულია, რომ ცხოვრებაში გასაოცარ გმირობას ჩაიდენს და სახელს მოიხვეჭს. ზოგი ხშირად მხოლოდ იმ დიდების იმედით ცოცხლობს, რომელიც მას ოდესმე ეწვევა. ესაა საკუთარი გამორჩეულობისა და განსაკუთრებულობის ამაყი განცდა და საგანგებო, დიად მისიაზე ოცნება. რა თქმა უნდა, ძნელი გამოსაცნობია იმ ვედრების შინაარსი, რომელსაც გრანელი მაშინ წარმოთქვამდა, მაგრამ ვფიქრობ, რომ ეს გამოცხადება სწორედ მისი განსხვავებული ნიჭისა და მისიის დადასტურება უნდა ყოფილიყო. სავსებით შესაძლებელია მას საკუთარ თავზე უნდოდა გამოეცადა ჩვენში საკმაოდ გავრცელებული აზრი, რომ პოეტი ღმერთთან მოსაუბრე რჩეული ადამიანია. თუმცა, როგორც ლექსის შემდგომი სტროფიდან ჩანს, ზეცამ მის თხოვნას დუმილით უპასუხა.
“ნიჭმა ვეღარ მიშველა, როგორც ზეცამ მაღალმა
არ თავდება ვარამი და იობის წამება”.
ტერენტი გრანელის შემოქმედებას, რომელიც ამ დიდი სულიერი ტრაგედიის გარშემო შეიქმნა, თითქმის ბოლომდე გაჰყვა მისი, როგორც პოეტის, საოცარი გამორჩეულობისა და “ციდან მოვლენილობის” იდეა:
“გული სხვაგვარად უნდა ამღერდეს,
მე სხვა ცოდვები უნდა მეზიდა.
და საქართველო ასე მაღმერთებს
პოეტს, წამოსულს მაღლა ზეციდან.”
(“ჩემი ბედი”)
“მე ძლიერი ტალანტი, ზეციური არსება,
ჩემი ნაზი სამშობლო, ლაჟვარდები ცისფერი”
(“MEMENTO MORI”)
გრანელისთვის ეს შემთხვევა საბედისწერო აღმოჩნდა, რის გამოც დროთა განმავლობაში სამყაროს მშვენიერებამ მისთვის ფერები დაკარგა. იგი განმარტოებაში იკურნავდა სულიერ ტკივილებს; დარდობდა, რომ მისი ცხოვრება უღიმღამოდ მიედინებოდა და უზენაესი ჭეშმარიტების მოლოდინში სევდიან თვალებს ზეცისაკენ აღაპყრობდა, რადგან იქედან ელოდა საკუთარი განსაკუთრებულობის დადასტურებას.
ყველაზე მწარე კი იმის განცდა იყო, რომ გადიოდა წლები და მის ცხოვრებაში არაფერი იცვლებოდა. არაფერი ადასტურებდა, რომ მის ოცნებას ოდესმე ასრულება ეწერა.
პოეტი მჭიდროდ იყო დაკავშირებული რეალურ სამყაროსთან რომელიც მას სანუგეშოს ვერაფერს სთავაზობდა, ან რა აზრი უნდა ჰქონოდა აუტსაიდერის ცხოვრებას, რომელსაც არც ბინა გააჩნდა, არც ოჯახი, არც სამსახური, არც საარსებო საშუალება, არც აღიარება, არც გულითადი მეგობარი ჰყავდა და არც გულისსწორი.
მართალია, თანამედროვეების მოწმობით მას ეს არაფერი არ სჭირდებოდა, რადგან ტერენტის დარდიან სულს, რომელიც ვერსად მოსვენებას ვერ ნახულობდა, მხოლოდ პოეზია ასაზრდოებდა, შემოქმედება მისთვის ერთადერთი შვება და იმედი გახლდათ, მაგრამ აქაც ვერ გრძნობდა თავს ბოლომდე მშვიდად და ბედნიერად, რადგანაც პოეზიაში, მის “განსაკუთრებულობასა” და “გამორჩეულობას” გალაკტიონის გენია ეფარებოდა. გალაკტიონსადმი მიძღვნილ ერთ-ერთში ლექსში სწორედ ამ მოვლენის მწარე აღიარებაზეა ლაპარაკი:
“ერთად ვხეტიალობდით თბილისის ბულვარებში,
რესტორნებში ბაღებში, – მე არსად არ გტოვებდი.
შენ პოეტად შეგიცნეს, როს ჩაგხედეს თვალებში,
მე კი დავრჩი მტკვრის პირად – უსახელო პოეტი”.
(“გალაკტიონი”)
ამ ფაქტთან შეგუება უსახლკარობასა და ულუკმაპურობაზე მწარე უნდა ყოფილიყო. ამიტომ ახლა უკვე მთელი თავისი შემოქმედებითი ძალღონე და ენერგია საკუთარი უპირატესობის დამტკიცებაში ეხარჯებოდა:
“დროა გრიგალმა მაღლა აგწიოს,
როგორც ოცნება დიდი ნაღველის.
არ უნდა ფიქრი, რომ გალაკტიონს
მე ჩამოვართვი მეფის სახელი”
(“ვიგონებ ალერსს და დღეებს განვლილს”),
“მე ვერ მიშველის თვით ჩემი ლექსიც,
თვით ჩემი ლექსი – სისხლის რვეული
პოეზიაში ვარ უდიდესი
და ცხოვრებაში გზააბნეული.”
(“ქრიან ფიქრები თეთრი და შავი”)
ცხოვრებისეული განსაცდელი ადამიანს ხშირად რელიგიასთან აკავშირებს მიუხედავად იმისა, აქვს თუ არა მას ღმერთის კონცეპტუალური ცოდნა.
მაგრამ გრანელის შემოქმედებიდან კარგად ჩანს, რომ პოეტის მოწოდებისა და სამყაროს გულგრილობის შეჯახების შედეგად პირიქით მოხდა, გაჩნდა კონფლიქტი, ერთგვარი რომანტიკული ამბოხება, რომელმაც რადიკალურად შეცვალა რწმენისადმი ტერენტი გრანელის დამოკიდებულება.
ერთის მხრივ იგი გრძნობდა, რომ გაცილებით უკეთეს ბედს იმსახურებდა, ვიდრე მაშინ ჰქონდა, გაცილებით უკეთესი ხვედრი ერგებოდა, სხვაგვარი ცხოვრება სჭირდებოდა. თვლიდა, რომ არავინ ყურადღებას არ აქცევდა და “მტრებით” იყო გარშემორტყმული, მაგრამ ესეც აკვიატება გახლდათ. მართალია, არსებობდნენ ადამიანები, რომელთათვისაც წმინდა ესთეტიკური თუ პოლიტიკური თვალსაზრისით გრანელის პოეზია სრულიად მიუღებელი იყო, მაგრამ მათ გვერდით კეთილმოსურნეებიც ბევრნი იყვნენ. უამისოდ მსგავს პირობებში, უმეგობროდ და უქომაგოდ დარჩენილი ადამიანი ერთ წელსაც ვერ გაატანდა. რწმენის შესანარჩუნებლად კი ეს მცირედიც შეიძლებოდა საკმარისი ყოფილიყო.
როგორც ჩანს, ასეთ აფორიაქებულ მდგომარეობაში იგი არაერთხელ დაფიქრებულა თავის ბედზე და ბევრჯერ დაუსვამს საკუთარი თავისთვის საბედისწერო შეკითხვები:
“დღეს იბადება ასეთი აზრი:
სად არის ძირი ჩემი წამების.”
(“დებისგან ისევ მივიღე ცნობა”)
“და მე არ ვიცი, რა დავაშავე
და მე არ ვიცი, რისთვის მებრძვიან.”
(“მოვდივარ მომაქვს მე დიდი ძალა”)
იგი გრძნობდა, რომ ცხოვრება ტანჯვაა და რომ ამ ქვეყნად ყველა ტანჯვას თავისი საფუძველი აქვს. მაგრამ ვერ გარკვეულიყო, თუ რომელი დანაშაულისა და ცოდვების გამო ერგო ეს დაუსრულებელი წამება?
გონიერ ადამიანს ამგვარი მდგომარეობა ლოგიკურად უბიძგებს რამდენიმე მოსაზრებისაკენ:
ა) ღმერთი არ არსებობს.
ბ) არსებობს, მაგრამ ჩემს თხოვნას ყურად არ იღებს, ანუ არ მოქმედებს, ან
გ) მოქმედებს, მაგრამ ისეთი ფორმით, რომლის შემჩნევაც ჩემთვის შეუძლებელია.
ასეთ შემთხვევებში პიროვნება მძიმე არჩევანის წინაშე დგება და ცხოვრების გასაგრძელებლად ზოგჯერ მცდარი, მაგრამ ურთულესი გადაწყვეტილების მიღება უწევს: ჩამოთვლილიდან ერთ-ერთი მოსაზრება უნდა ამოირჩიოს. ტერენტიმაც საკუთარი არჩევანი გააკეთა და მის პოეზიაში დაუფარავი საყვედურისა და წყენის ტონი გაჩნდა.
“ღმერთო, ამ ქვეყანაზე
ასე რისთვის დამტოვე?!”
(“ეს მაღალი ჩინარი”)
შესაძლებელია იგი თვლიდა, რომ მსგავსი არჩევანით თავის შეკითხვებზე პასუხს იპოვიდა ან სატანჯველი შეუმსუბუქდებოდა, სინამდვილეში კი იგი უფრო გაიზარდა. ახალი მდგომარეობა ახალ საფიქრალსა და უფრო რთულ შეკითხვებს ბადებდა, მაგალითად ასეთს: რა იცვლება ჩემს ცხოვრებაში, თუკი ღმერთი ჩემდამიც ისეთივე გულგრილია, როგორც მის წინააღმდეგ ამბოხებული ანგელოზის მიმართ?
უცხო და გაუგებარი ირაციონალური სამყაროს წინააღმდეგ გალაშქრება იმის დადასტურება გახლდათ, რომ რწმენისადმი დამოკიდებულებაში მან ორიენტირი დაკარგა. ნეგატიურის მიმართ პოზიცია შეიცვალა და ბოროტების სილამაზე დაინახა. მისთვის დემონურსა და ღვთაებრივს, სიკვდილსა და სიცოცხლეს შორის ზღუდე მოიშალა. ის, რაც განსაკუთრებით საგრძნობია რომანტიკოსთა და მოგვიანებით პოსტრომანტიკოსთა შემოქმედებაში, რომელთა რიგებს გრანელიც მიეკუთვნება, სწორედ დემონური ელემენტებია: იმედგაცრუება, სასაფლაოების ლირიკა, ტრაგიზმი, სასოწარკვეთილება, სიკვდილის სილამაზე, მსოფლიო სევდა და ა.შ. გრანელის პოეზიაში, ამის აშკარა მაგალითებს ვხვდებით. განსაკუთრებით საყურადღებოა მისი ლექსი: ”მე და გალაკტიონი”:
“ავად ვიყავი, წუხელ ვკვდებოდი,
ახლა მიგონებს ალბათ ზოზია,
გალაკტიონში არის დემონი
და ჩემში უფრო ანგელოზია.
…………………………………………………………….
შორს ქარი კივის, ახლო მტერია,
ახლა ღამდება, შვიდია სრული.
გალაკტიონში ლურჯი ფერია
და ჩემს ლექსიდან მოჩანს უფსკრული”.
თუ დავუკვირდებით, ეს ლექსი ერთგვარი ანტიმონიაა. რადგან ანგელოზს დემონური თვისებები მიეწერება (ბაირონის აზრით, დემონი დედამიწაზე მისი სულივით ბნელი და ღრმა უფსკრულების მოყვარულია), ხოლო დემონს – ლურჯი და ზეციური. ამ ორ პოლუსს შორის აზრობრივი ერთიანობა შეინიშნება.
ტერენტი გრანელის შინაგანი კატასტროფა დაიწყო. მას დაკარგულობის განცდა გაუჩნდა. დათრგუნული, სევდიანი, შფოთიანი და შეშინებული მდგომარეობა იმ სასიცოცხლო ენერგიას აცლიდა, რომელმაც აქამდე გააძლებინა. მის სულში გამეფებული ეჭვი საშუალებას არ აძლევდა, რომ გამოსავალი ეძებნა. ერთის მხრივ, მას შეეძლო ეცოცხლა, მაგრამ რისთვის, თუკი სიცოცხლეს რაიმე თვალხილული აზრი არ გააჩნდა? შეეძლო თავი მოეკლა, ისედაც მთელი ცხოვრება თვითმკვლელობის ზღვარზე გაატარა, მაგრამ თვითმკვლელობაშიც ყველაზე მიუღებელი ისაა, რომ იგი ადამიანის სიცოცხლეს ბედისწერად გარდაქმნის, ანუ ცხოვრების მნიშვნელობას მთლიანად ცვლის და მას აბსურდად აქცევს. ასეთი დასასრული კი მისთვის სრულიად მიუღებელი იყო, რადგან ეს ბრძოლის საბოლოო შეწყვეტას და პოზიციების დათმობას ნიშნავდა. ხანგრძლივი სულიერი კრიზისი საბოლოოდ მისი ავადმყოფობითა და ფსიქიური აშლილობით დასრულდა:
“ღმერთო! ნუ შემშლი, ძალა მომეცი,
ღმერთო! მე უკვე გავცილდი საზღვარს”
(“ღამე ოთახში”)
როდესაც ტერენტი გრანელის მარტოობაზე ვსაუბრობთ; ყურადღება უნდა მივაქციოთ ერთ ფაქტს. მისი მარტოობა განსაკუთრებულია, რადგან პოეტი თავს მიტოვებულად გრძნობს არა მხოლოდ ღმერთის, არამედ ადამიანების მხრიდანაც. იგი თვლის, რომ მას უსამართლოდ დევნიან, ტანჯავენ და აწამებენ, და მხოლოდ იმიტომ, რომ იგი ძალიან მნიშვნელოვანი პიროვნებაა.
სამყარო ხომ ყოველთვის მტრობს გენიოსებსა და გამორჩეულ ადამიანებს.
“არ უნდა ფიქრი – პირველი მე ვარ,
მე, პოეზიის უმანკო მსხვერპლი”
(“შენსკენ მოქრიან ეს ჩემი გზები”).
ადამიანს, რომელიც რწმენას კარგავს და რომლისთვისაც ღმერთი კვდება, თავის გადასარჩენად შინაგანი დასაყრდენი და რაღაც ახალი, ძლიერი იდეა სჭირდება. ტერენტი გრანელისთვის ასეთი იდეა ზედმიწევნით მიახლოებული უნდა ყოფილიყო იმ გამორჩეულობასა და განსხვავებულობასთან, რომელზეც იგი ბავშვობიდან ოცნებობდა. მას არ უნდოდა შეგუებოდა იმ აზრს, რომ იგი ისეთივე ჩვეულებრივი ადამიანი იყო, როგორიც სხვები. იგი ვერ შეძლებდა, რომ საკუთარი თავი მასზე უფრო მაღლა მდგომ ადამიანად, ანუ ტრაგიკული სამყაროს მაუწყებელ ზეადამიანად არ წარმოედგინა. საკუთარი მოსაზრება კი იმ გერმანელი ფილოსოფოსის სახელით გაამყარა, რომელმაც ზეადამიანის იდეა XX საუკუნის ყველაზე ცნობილ მეტაფიზიკურ სიმბოლოდ გადააქცია:
“და რაღაც ასო ცაზე სწერია,
ეს მიპასუხეს გულის ნიშნებმა
და მამაჩემი ბედნიერია,
და მამაჩემი ფრიდრიხ ნიცშეა.
(“ზეადამიანი”)
მაგრამ ისეც ნუ გავიგებთ, თითქოს ეს სიტყვები ტერენტი გრანელს მხოლოდ როგორც პიროვნებას ეხებოდეს. ამის თქმის საფუძველს ერთი ფაქტი გვაძლევს. გრანელს განსაკუთრებით უყვარდა შარლ ბოდლერის შემოქმედება და მისი ლექსი “ალბატროსი”, რომელშიც ბოდლერი პოეტის ბედსა და დანიშნულებაზე მსჯელობს. ლექსში პოეტი ადამიანების მიერ მოძულებულ და დამცირებულ ფრინველთანაა შედარებული, რომელიც მაღლა დაფრინავს, ხოლო ძლევამოსილი ფრთები ბრბოსთან ყოფნის, მასთან გაიგივების საშუალებას არ აძლევს. იგივე მოტივს ტერენტი გრანელის შემოქმედებაშიც ვხვდებით:
“ფიქრიდან ვხედავ შორეულ მიზანს
სხეული კვდება, გული ვისროლე
მივდივარ ცისკენ, ვშორდები მიწას
და გასაფრენად ფრთა გავისწორე.
…………………………………………………………………………
ამნაირ ტკივილს ვგრძნობდი მე წინათ
(მიმაქვს პოეტის წმინდა ღირსება).
ღმერთო! აქამდი თითქოს მეძინა
და ახლა თითქოს გამომეღვიძა”.
(“ფიქრიდან ვხედავ შორეულ მიზანს”)
“მოჰქროდა წამი მძიმე გოდების
პოეტის სახელს ბრბო ვერ ითმენდა”
(“მიჰქროდა წამი მძიმე გოდების”)
ცხადია, რომ ამ სიტყვებს იგი საკუთარ თავზე, როგორც პოეტზე ამბობს. ამიტომაც გასაგები ხდება, რომ მისთვის პოეტი ღმერთისა და ხალხისაგან შეუმჩნეველი, მიტოვებული და გარიყული ზეადამიანია, რომელმაც საკუთარი სულის სიღრმეები და განცდები უნდა შეიცნოს და ცხოვრების შემზარავი ისტორია შეულამაზებლად გადმოსცეს.
იგი ნაბოძებით არ დაკმაყოფილებულა და სამყარო ისე გადაანაწილა, რომ როგორმე თავისი კუთვნილი დაებრუნებინა. მას უნდოდა, რომ ამ სამყაროში მეტი ყოფილიყო ვიდრე უბრალოდ ადამიანია და გაცილებით მეტი, ვიდრე ზეადამიანი, მას ღმერთად გახდომა სურდა.
მას შემდეგ, რაც XIX საუკუნის ქართულ ლიტერატურაში პოეტს ბიბლიური წინასწარმეტყველისათვის დამახასიათებელი თვისებები მიენიჭა, XX საუკუნეში ტერენტი გრანელმა მომდევნო ნაბიჯი გადადგა და თვითონ პოეტი გამოაცხადა ღმერთად:
”პოეტი არის ყოველთვის ერთი,
პოეტი არის ყოველთვის ღმერთი”
(“პოეტი არის”)
ამ ფაქტის შემდეგ უკვე პირდაპირი ასოციაციები იბადება იესო ქრისტესთან, რომელსაც ასევე მტრობდნენ და დევნიდნენ მწიგნობრები და ფარისევლები. და ტერენტი გრანელმაც თავი იესო ქრისტეს შეადარა.
“და სასიკვდილო თეთრი ცრემლიდან მე ვიხედები როგორც იესო” (“შემოდგომის პასტორალი”), “თითქოს ვიყავი ათი წლის ბავშვი, თითქოს ვიყავი ბავშვი – უფალი” (“სიზმარი”), “მე შენთან მოვალ დღესაც, როგორც მწუხარე ქრისტე” (“აწეწილი ბედი”). “როგორც ღმერთი ისე ვარ და ეს ფიქრი არ მიდის” (“მთაწმინდა”). მის წიგნს კი “სულიდან საფლავები”(1922) ასეთი ეპიგრაფი ამშვენებდა: “ტერენტი გრანელი მოდის სისხლიანი სამარიდან, იქნებ ის იყოს ქრისტე მეორედ მოსული”.
იგი საოცრად დაშორდა იმას, რასაც მთელი ცხოვრება ეძებდა და რისკენაც ბავშვობიდან მოყოლებული მიისწრაფოდა. მან ღმერთის ძიება შეწყვიტა და ამ გაჩენილი სიცარიელის ამოსავსებად ღმერთად საკუთარი თავი აღიარა.
თუმცა, საბოლოოდ მიხვდა, რომ ასეთი საქციელით სატანჯველს თავიდან ვერასოდეს აიცილებდა, რადგან ადამიანის რეალურ სატანჯველს მხოლოდ მისი ფიზიკური და მიწიერი სურვილები წარმოშობს.
ბოლოს, ლექსების წერაც მიატოვა, რადგან “პოეზიის ის ჯადოსნური და თავანკარა წყარო” დაუშრა, რომელიც კვებავდა და ცხოვრების ძალას აძლევდა.
ტერენტი გრანელს, არსებობისათვის უკანასკნელი მოტივი გამოეცალა.
ღმერთის შეცნობის იდეამ ყველანაირი მნიშვნელობა დაკარგა, შესაძლებელია იმიტომ, რომ შემოქმედებაში სრულიად სხვა მოვლენა აესახა: ერთი პოეტის ისტორია, რომელიც შეშლილობისა და თვითშემეცნების ზღვარზე საკუთარი შემოქმედების მთავარი ტრაგიკული გმირი გახდა.

* სერგი ჭილაია, “იყო ერთი პოეტი”.

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

რატომ ვწერთ? წარმომიდგენია, რომ ყველა თავისებურად უპასუხებდა ამ მარტივ კითხვას. არსებობს მისწრაფებები, გარემო, გარემოებები. აგრეთვე უნიჭობაც. თუ ვწერთ, ეს იმას ნიშნავს, რომ არ ვმოქმედებთ, რომ რეალობასთან პირისპირ დარჩენილნი დიდ გასაჭირში ვიმყოფებით, რომ რეაქციის სხვა გზა, კომუნიკაციის სხვა ფორმა ავირჩიეთ, როგორც გარკვეული მანძილი, დრო ფიქრისა და განსჯისთვის.
თუ იმ გარემოებებს ჩავუღრმავდები, რომლებმაც წერა დამაწყებინა – ამას თვითკმაყოფილებით კი არ ვაკეთებ, არამედ უფრო სიზუსტის სიყვარულით – ვხვდები, რომ ჩემთვის ყველაფერი ომით დაიწყო. არა ომით, როგორც ეპოქალური ძვრების, დიდი ისტორიული მოვლენების ხანით. ასეთი უნდა ყოფილიყო, მაგალითად, საფრანგეთის სამხედრო ოპერაცია, ვალმის ბრძოლის მონაწილე მხარეებმა დაწვრილებით რომ აღწერეს: გერმანელთა მხრიდან – გოეთემ და რევოლუციონერთა არმიის მხრიდან – ჩემმა წინაპარმა ფრანსუამ. ეს უდავოდ ამაღელვებელი, პათეტიკით სავსე წუთები იქნებოდა. არა, ჩემთვის ომი ის არის, რაც უბრალო მოქალაქეებმა გადაიტანეს, პირველ რიგში კი – მცირეწლოვანმა ბავშვებმა. ერთხელაც არ ჩამითვლია იგი ისტორიულ მოვლენად. გვციოდა, გვშიოდა, გვეშინოდა და ომი მეტი არც არაფერია. მახსოვს, ერთხელ ჩემს ფანჯარასთან მარშალ რომელის ჯარის ნაწილმა ჩაიარა, რომელიც ალპებისკენ მიემართებოდა, რათა გზა ეპოვა ჩრდილოეთ იტალიასა და ავსტრიაში გადასასვლელად. მეხსიერებაში არც ისე მკაფიოდ ჩამრჩა ეს სურათი. სამაგიეროდ, კარგად მახსოვს, როგორ გვაკლდა ყველაფერი მომდევნო წლებში, განსაკუთრებით საწერ-საკითხავი. მელნისა და ქაღალდის ნაკლებობის გამო სასურსათო ტალონების უკანა გვერდებზე დავიწყე წერა და ხატვა, თან მშენებლებს რომ დაჰქონდათ, ისეთ ლურჯ-წითელ ფანქარს ვიყენებდი. აი, აქედან მოდის ჩემი გატაცება უხეში ქაღალდითა და უბრალო ფანქრებით. რადგან იმ დროს საბავშვო წიგნები არსად იყო, ბებიაჩემის ლექსიკონები გადავიკითხე. ეს საოცარ კარიბჭეს წარმოადგენდა, რომლის ზღურბლის გადალახვითაც მთელს სამყაროს გაიცნობდი, აღმა-დაღმა იხეტიალებდი და რუკებით, ილუსტრაციებით, უცნობი სიტყვებით გარშემორტყმული უსასრულოდ იოცნებებდი. უფრო მეტიც, პირველ წიგნს, რომელიც ექვსი თუ შვიდი წლის ასაკში დავწერე, “დედამიწის დამწნილება” (Le Globe à mariner) ვუწოდე. ამას უმალვე მოჰყვა გამოგონილი მეფის ბიოგრაფია, რომელსაც დანიელ მესამე ერქვა (ნეტა შვედი ხომ არ იყო?). მერე კი ერთი მოთხრობა დავწერე, სადაც თოლია თავის ამბავს ჰყვებოდა. ეს მარტოსულობის ხანაში ხდებოდა. ბავშვებს გარეთ თამაშის უფლებას არ გვაძლევდნენ, რადგან ბებიაჩემის სახლის ირგვლივ მოედნები და ბაღები მთლიანად დანაღმული იყო. მახსოვს, ერთხელ ზღვის ნაპირას სეირნობისას შემთხვევით წავაწყდი მავთულხლართების ღობეს, რომელზეც აბრა მიემაგრებინათ ფრანგული და გერმანული წარწერებით: უცხო პირებს იქ შესვლას უკრძალავდნენ და მუქარის ნიშნად თავის ქალაზე მიუთითებდნენ.
ვხვდები, რომ ეს კონტექსტი გაქცევის სურვილს ბუნებრივად გვიმძაფრებდა – ოცნებისა და ნაოცნებარის აღწერისკენ გვიბიძგებდა. გარდა ამისა, დედის მხრიდან ჩემი ბებია არაჩვეულებრივი მეზღაპრე იყო, რომელიც საათობით ჰყვებოდა ხოლმე ნაირ-ნაირ ამბებს. მისი ზღაპრები ყოველთვის საოცრად ამაღელვებელი იყო, მოქმედება კი ძირითადად ტყეში ხდებოდა – ალბათ აფრიკაში ან მავრიკიზე, მაკაბელთა ტყეში. მთავარი პერსონაჟი, ცბიერი და გამჭრიახი მაიმუნი ყველაზე დიდ ხიფათსაც იოლად დაუძვრებოდა ხოლმე. მოგვიანებით აფრიკაში ვიმოგზაურე და ნამდვილი ტყე აღმოვაჩინე, სადაც თითქმის არცერთი ცხოველი აღარ ბინადრობდა. მიუხედავად ამისა, კამერუნის საზღვართან სოფელ ობუდუს გამგებელმა ახლომდებარე გორაკზე შეკრებილი გორილების ბრაგა-ბრუგი მაინც მომასმენინა, როცა ისინი მკერდზე მჯიღის ცემით იყვნენ გართულნი. ამ მოგზაურობიდან, აქ გატარებული წლებიდან (ნიგერიაში, სადაც მამაჩემი ბუჩქებს უვლიდა და წამლობდა) არა მხოლოდ მომავალი რომანების მასალა დამრჩა, არამედ ერთგვარი მეორე “მე”-ც, მეოცნებე და ამავე დროს ნამდვილი ცხოვრებით მოხიბლული, რაც მთელი სიცოცხლის მანძილზე გამომყვა. ეს წინააღმდეგობრივი განზომილება, საკუთარი თავისგან გაუცხოება იყო, რასაც ზოგჯერ მტკივნეულად განვიცდიდი. ცხოვრება ისე მდორედ მიედინება, რომ მისი ძალიან დიდი ნაწილის გავლა დამჭირდა იმის მისახვედრად, თუ რას ნიშნავდა ეს წინააღმდეგობა.
ჩემს ცხოვრებაში წიგნები ოდნავ მოგვიანებით შემოვიდა. მას შემდეგ, რაც მამაჩემის მემკვიდრეობა სხვებმა დაინაწილეს, ის კი კუნძულ მავრიკიზე, მოკაში მდებარე მშობლიური სახლიდან გამოაძევეს, მან მაინც მოახერხა და რამდენიმე ბიბლიოთეკის ნარჩენები როგორღაც შეაკოწიწა. აი, სწორედ მაშინ გავაცნობიერე ჭეშმარიტება, რომელიც არც ისე იოლად აღსაქმელია ბავშვებისთვის: წიგნები ბევრად უფრო ღირებულ განძს წარმოადგენდა, ვიდრე უძრავი ქონება ან საბანკო ანგარიშები. ამ ტომებში, რომელთა უმრავლესობა ძველი და მკვიდრად აკინძული იყო, მსოფლიო ლიტერატურის უდიდესი ტექსტები აღმოვაჩინე: ტონი ჟოანოს მიერ ილუსტრირებული “დონ კიხოტი”, “ლასარილიო ტორმესელის ცხოვრება”, “ინგოლდსბის ლეგენდები”, “გულივერის მოგზაურობა”, ვიქტორ ჰიუგოს დიდი, განსაცვიფრებელი რომანები: “ოთხმოცდაცამეტი წელი”, “ზღვის მუშაკნი”, “კაცი, რომელიც იცინის”, აგრეთვე ბალზაკის “თავშესაქცევი ზღაპრები”. ყველაზე ღრმა კვალი კი მაინც სათავგადასავლო მოთხრობების კრებულებმა დამიტოვა, რომელთა უმრავლესობაში ინდოეთის, აფრიკისა და მასკარენიეს კუნძულების ამბები იყო მოთხრობილი, აგრეთვე დიუმონ დ’იურვილის, აბე როშონის, ბუგენვილის, კუკის დიდებულმა სამეცნიერო გამოკვლევებმა და რა თქმა უნდა, მარკო პოლოს “საოცრებათა წიგნმა”. მზის გულზე გარინდული პატარა პროვინციული ქალაქის უფერულ ცხოვრებაში ამ წიგნებმა ფათერაკების გემო გამასინჯა, ნამდვილი სამყაროს სიდიდე შემაგრძნობინა, შესაძლებლობა მომცა, რომ იგი უფრო მეტად ინსტინქტითა და შეგრძნებებით აღმექვა, ვიდრე ცოდნით. მათი წყალობით, ადრეულ ასაკშივე ვიგრძენი ბავშვის ცხოვრების წინააღმდეგობრივი ბუნება: ის ხომ მუდამ თავშესაფრისკენ მიილტვის, სადაც ძალადობასა და მუდმივ კონკურენციას გაექცევა და ამავე დროს, ფანჯრიდან გარესამყაროს თვალიერებაც უდიდეს სიამოვნებას ანიჭებს.
სანამ შევიტყობდი, რომ ჩემთვის სრულიად მოულოდნელად შვედეთის აკადემიას დავუჯილდოებივარ, სტიგ დაგერმანის ერთ პატარა წიგნს თავიდან ვკითხულობდი. პოლიტიკური ესეების კრებულია, სათაურით: “Essäer och texter” (ფრანგული ვერსიით, “სევდის დიქტატურა”). შემთხვევითი არ იყო, რომ სწორედ ასეთი მძაფრად სარკასტული წიგნის კითხვით ვიყავი გართული. შვედეთში უნდა ჩამოვსულიყავი იმ პრემიის მისაღებად, რომელიც გასულ ზაფხულს დაგერმანის მეგობრების ასოციაციამ მომანიჭა და თან ის ადგილებიც უნდა მომენახულებინა, სადაც მწერალმა ბავშვობა გაატარა. ყოველთვის მხიბლავდა დაგერმანის ნაწარმოებები, ბავშვური სინაზის, მიამიტობისა და სარკაზმის თავისებური ნაზავი. ასევე მისი იდეალიზმიც. შორსმჭვრეტელობაც, რომლითაც ომისშემდგომი გაჭირვების წლებს განსჯის – მისთვის მოწიფულობის, ჩემთვის კი – მხოლოდ ყრმობის ხანას. ერთი ფრაზა განსაკუთრებით მომხვდა გულზე და მომეჩვენა, რომ იმ დროს სწორედ მე მომმართავდა, რადგან სულ ახალი გამოქვეყნებული იყო ჩემი ბოლო რომანი “შიმშილის სიმღერა”. აი, ეს ფრაზა, უფრო სწორად, პასაჟი: “როგორ შეიძლება, ერთი მხრივ, ისე მოიქცე, თითქოს ლიტერატურაზე მნიშვნელოვანი მსოფლიოში არაფერი იყოს, მეორე მხრივ კი, ირგვლივ მხოლოდ იმ ხალხს ხედავდე, შიმშილს რომ ებრძვის და ყველაზე ღირებულ რამედ თვის ბოლოს აღებულ ჯამაგირს თვლის? აქ ის (მწერალი) ახალ პარადოქსს ეჯახება: იმ დროს, როცა მათთვის სურდა ეწერა, ვისაც შიმშილით კუჭი უხმება, აღმოაჩენს, რომ მხოლოდ ისინი თუ ამჩნევენ მის არსებობას, ვინც კარგად დანაყრებულია” (“მწერალი და ცნობიერება”).
ეს “პარადოქსების ტყე”, როგორც სტიგ დაგერმანი უწოდებს, სწორედ მწერლობის სამეფოა – ადგილი, საიდანაც ხელოვანი კი არ უნდა გარბოდეს, არამედ, პირიქით, იქ უნდა “დასახლდეს”, რათა ყველა წვრილმანი მოჩხრიკოს, ყველა ბილიკი შეისწავლოს, თითოეულ ხეს სახელი მოუძებნოს. ასეთი მოგზაურობა ყოველთვის სასიამოვნო ვერ იქნება. ერთ კაცს ეგონა, რომ თავშესაფარი იპოვა, ერთი ქალი კი ფურცელს ისე ენდობოდა, როგორც უახლოეს და უერთგულეს მეგობარს, მაგრამ ახლა ეს მწერლები რეალობას შეეჯახნენ – არა მხოლოდ როგორც დამკვირვებლები, არამედ როგორც მოქმედი პირები. თავად უნდა გადაწყვიტონ, რომელ მხარეს დადგებიან. ციცერონმა, რაბლემ, კონდორსემ, რუსომ, მადამ დე სტალმა, სულ ახლახან კი სოლჟენიცინმა, ჰუანგ სოკ-იონგმა, აბდელატიფ ლააბიმ, მილან კუნდერამ სხვა ქვეყანას შეაფარეს თავი, რადგან მეტი გზა არ დარჩათ. მე, ვისაც ყოველთვის მქონდა გადაადგილების შესაძლებლობა – გარდა ომის ხანმოკლე პერიოდისა – იმ ადგილას ცხოვრების აკრძალვა, რომელიც ადამიანმა თავად აირჩია, ისეთივე მიუღებლად მიმაჩნია, როგორც თავისუფლების წართმევა.
თუმცა მოძრაობის თავისუფლების, როგორც პრივილეგიის, შედეგიც პარადოქსულია. შეხედეთ: აი, ხე პირბასრი ეკლებით იმ ტყის შუაგულში, სადაც მწერალი ცხოვრობს – განა ეს კაცი თუ ეს ქალი, თავაუღებლად რომ წერს და საკუთარ სიზმრებს თხზავს, ყველაზე იღბლიან რჩეულ უმცირესობას არ ეკუთვნის? მოდი, წარმოვიდგინოთ უკიდურესად დაძაბული, შემაძრწუნებელი სიტუაცია – სწორედ ისეთი, როგორშიც ჩვენი პლანეტის მოსახლეობის დიდი ნაწილი ცხოვრობს. და ოდესღაც ცხოვრობდნენ ისინი, ვისაც არისტოტელეს დროს ან თუნდაც ტოლსტოის ეპოქაში განუსაზღვრელი სტატუსი ჰქონდა: მონები, მოახლეები, გლეხები შუა საუკუნეების ევროპაში, ან ის ხალხი, რომლებსაც განმანათლებლობის ხანაში აფრიკის სანაპიროდან იტაცებდნენ და ჰყიდდნენ გორეში, ელ მინაში, ზანზიბარში. დღესაც კი, როცა თქვენ გესაუბრებით, არის ზოგიერთი ადამიანი, ვისაც სიტყვის უფლება აქვს წართმეული, ვინც ენის მიღმა იმყოფება. ასე რომ, დაგერმანის პესიმისტური ნააზრევი გულზე უფრო მეტად მხვდება, ვიდრე გრამშის საბრძოლო მზაობა ან სარტრის ილუზიებისგან დაცლილი რისკი. იდეა, თითქოს ლიტერატურა მმართველი კლასის ფუფუნებაა და უმრავლესობისთვის სრულიად უცხო იდეებითა თუ სურათ-ხატებით იკვებება – აი, რა ქმნის იმ უხერხულობას, რომელსაც თითოეული ჩვენგანი განიცდის (მათ მივმართავ, ვინც წერს და კითხულობს). ხომ შეგვეძლო, გვეცადა და ჩვენი სიტყვა მათთან მიგვეტანა, ვისაც ის ხელებიდან გამოაცალეს, სულგრძელად მოგვეპატიჟებინა ისინი კულტურის ნადიმზე? რატომ არის ეს ასეთი რთული? დამწერლობის არმქონე ხალხმა, როგორც ანთროპოლოგებს უყვართ ხოლმე თქმა, სრულფასოვანი კომუნიკაციის არხის გაჭრა შეძლო, სიმღერებისა და მითების მეშვეობით. რატომ არის დღეს ეს შეუძლებელი ჩვენს ინდუსტრიალიზებულ საზოგადოებაში? ნუთუ თავიდან უნდა გამოვიგონოთ კულტურა? ნუთუ უშუალო, პირისპირ ურთიერთობას უნდა დავუბრუნდეთ? იქნებ ავყვეთ ცდუნებას და დავიჯეროთ, რომ ჩვენს ეპოქაში კინო ასრულებს ამ როლს, ან პოპ-მუსიკა თავისი რიტმებით, რითმებით, საცეკვაო მელოდიებით. იქნებ ჯაზიც, ან სულ სხვა ცის ქვეშ – კალიფსო, მალოია, სეგა.
ეს პარადოქსი გუშინდელი დღით არ თარიღდება. ყველაზე დიდმა ფრანგმა მწერალმა ფრანსუა რაბლემ ჯერ კიდევ როდის გამოუცხადა ომი სორბონელ სწავლულთა პედანტიზმს, როცა სასაუბრო ენიდან ამოკრეფილი სიტყვები მათ პირდაპირ ცხვირ-პირში მიახალა. ნეტა იმ ადამიანებსაც თუ ესაუბრებოდა, ვისაც შიმშილით კუჭი ეწვოდა? სიმაძღრე, გალეშვა, ქეიფი. მან სიტყვებში ჩააქსოვა მათი საკვირველი მადა, ვინც გლეხებისა და მუშების სიგამხდრის ხარჯზე ისხამდა ფერ-ხორცს – კარნავალის დროს, როცა სამყარო თავდაყირა იყო ამობრუნებული. რევოლუციის პარადოქსი, როგორც მწუხარე სახის რაინდის მოგზაურობის ეპოპეა, მწერლის ცნობიერებაში ხდება. და თუ მის კალამს ერთი ღირსება მაინც უნდა ჰქონდეს, ის არასდროს უნდა ემსახუროს ძლიერთა ამა ქვეყნისათა ხოტბა-დიდებას, თვით უმცირესი მაამებლობაც არ ეპატიება. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ხელოვანი ამ ღირსებით გამოირჩევა, იგი არ უნდა თვლიდეს, რომ ყოველგვარი ეჭვი საბოლოოდ ჩამოერეცხა. მისი უარი, ამბოხი, წყევლა ბარიერის ერთ მხარეს რჩება, ამა ქვეყნის ძლიერთა ენის მხარეს. ზოგიერთი სიტყვა, ზოგიერთი ფრაზა მაინც გასხლტება ხოლმე, მაგრამ დანარჩენი? ერთი გრძელი პალიმფსესტია, გადავადების, დაგვიანების ელეგანტური ფორმა. ჰო, ხანდახან იუმორიც გვხვდება, რომელიც სასოწარკვეთის გამომხატველი თავაზიანობა კი არ არის, არამედ არასრულყოფილთა სასოწარკვეთაა – პლაჟი, სადაც უსამართლობის აქოჩრილმა ტალღებმა ისინი გამორიყა.
მაშ, რატომ ვწერთ? კარგა ხანია, რაც მწერალი აღარ არის მტკიცედ დარწმუნებული, რომ სამყაროს შეცვლის და თავისი მოთხრობებითა თუ რომანებით უკეთეს ცხოვრებას დაუდებს დასაბამს. უბრალოდ, მას სურს, მოწმე გახდეს. შეხედეთ ამ მეორე ხეს პარადოქსების ტყეში. მწერალს სურს, მოწმე იყოს, სინამდვილეში კი, უმეტესწილად, მხოლოდ უბრალო დამკვირვებლად გვევლინება ხოლმე.
ზოგჯერ ხელოვანი მართლაც მოწმე ხდება: დანტე “ღვთაებრივ კომედიაში”, შექსპირი “ქარიშხალში” და ემე სეზერი ამ პიესის შესანიშნავ ადაპტაციაში, სადაც დენთის კასრზე გადამჯდარი კალიბანი იმუქრება, რომ თავს აიფეთქებს და საძულველ ბატონებსაც დღის შუქს ჩაუქრობს. ხანდახან ისეთი პირუთვნელი მოწმეც შეგვხვდება, როგორიც პრიმო ლევი ან ევკლიდეს და კუნიაა “შორეული მხარის ამბოხში”. სამყაროს აბსურდულობას ვხედავთ “პროცესში” (ასევე ჩარლი ჩაპლინის ფილმებში), მის არასრულყოფილებას კი – კოლეტის “დღის დაბადებაში”, ფანტასმაგორიას – იმ ირლანდიურ სიმღერაში, რომელიც ჯეიმს ჯოისმა “ფინეგანის ქელეხში” ააჟღერა. მისი მშვენიერება დამაბრმავებლად ელვარებს პიტერ მატიესენის “თოვლის ლეოპარდსა” თუ ალდო ლეოპოლდის “ქვიშის საგრაფოს ალმანახში”. სიავე – უილიამ ფოლკნერის “ტაძარსა” თუ ლაო შეს “პირველ თოვლში”. ბავშვური უმწეობა – დაგერმანის “გველში”.
მწერალი მხოლოდ მაშინ არის საუკეთესო მოწმე, როცა ამ როლს საკუთარი სურვილის წინააღმდეგ, უნებურად ითავსებს. პარადოქსია, რომ იგი იმის მოწმე ნამდვილად არ არის, რაც დაინახა, იმისაც კი არა, რაც გამოიგონა. მწარე ნაღველს და ხანდახან სასოწარკვეთასაც გრძნობს იმის გამო, რომ მისი ჩვენება საბრალდებო დასკვნაში ვერასდროს ვერ მოხვდება. ტოლსტოიმ მთელი სიღრმით დაგვანახა საშინელება, რაც ნაპოლეონის არმიამ რუსეთს თავს დაატეხა, მაგრამ მაინც არაფერი შეიცვალა ისტორიის მსვლელობაში. კლერ დე დიურასმა “ურიკა” დაწერა, ჰარიეტ ბიჩერ სტოუმ კი – “ბიძია თომას ქოხი”, თუმცა საკუთარი ბედისწერა მაინც დამონებულმა ხალხმა შეცვალა, რომელიც ერთ დღეს აჯანყდა და უსამართლობას არალეგალურად შექმნილი წინააღმდეგობის მოძრაობით დაუპირისპირდა, ბრაზილიაში, გვიანაში, ანტილის კუნძულებსა და შავკანიანთა პირველ რესპუბლიკაში კუნძულ ჰაიტიზე.
მწერალს ყველაზე ძალიან მოქმედება სურს. მოწმედ ყოფნაზე მეტადაც. უნდა, რომ წეროს, წარმოიდგინოს, ოცნებებს მიენდოს, რათა მისმა სიტყვებმა თუ გამონაგონმა სინამდვილეში შეაღწიოს, მკითხველთა გული და გონება შეცვალოს, უკეთესი სამყაროს კარი გაუღოს მათ. და მაინც, სწორედ ამ წამსაც კი მას შინაგანი ხმა კარნახობს, რომ სიტყვები მხოლოდ სიტყვებია, რომლებსაც საზოგადოების შიგნით მოთარეშეEქარები გააქრობენ, რომ ოცნებები მხოლოდ ქიმერებია. რა უფლებით ჰგონია, რომ სხვებზე უკეთესია? ნუთუ გამოსავლის ძებნა მართლაც მწერლის საქმეა? განა ის იმ მეველის მდგომარეობაში არ იმყოფება, მიწისძვრის შეჩერება რომ უნდა ჟიულ რენარის პიესაში “ნოკი ანუ მედიცინის ზეიმი”? ან კი როგორ უნდა იმოქმედოს მწერალმა, როცა მას მხოლოდ წარსულის გახსენება შეუძლია?
მარტოობა მუდამ მისი ხვედრი იქნება. ყოველთვის ასე იყო. ბავშვობისას ეს ბიჭუნა ხომ სუსტი, გულდამძიმებული, ზედმეტად მგრძნობიარე არსება იყო, ან ის გოგონა, კოლეტმა რომ აღწერა, რომელიც უმწეოდ იდგა და მშობლების ჩხუბს დაძაბულობისგან გაფართოებული, ტკივილით სავსე შავი თვალებით შეჰყურებდა. მარტოობა ბუნებრივად იზიდავს მწერლებს, მხოლოდ მის გვერდით თუ სწვდებიან ისინი ბედნიერების არსს. ეს წინააღმდეგობრივი ბედნიერებაა, ტკივილნარევი, სიამეში გაზავებული, მოჩვენებითი ზეიმი, ყრუ და ყოვლისმომცველი უამური შეგრძნება, როგორც საიდანღაც აკვიატებული მელოდია. მწერალმა ყველაზე უკეთ იცის იმ შხამიანი და საჭირო მცენარის მოვლა-პატრონობა, რომელიც მხოლოდ მისი უძლურებით გაჯერებულ ნიადაგზე ამოდის. მას სურდა ესაუბრა ყველას ნაცვლად, ყველა ეპოქაში: ხან აქ ვხედავთ, ხან – იქ, საკუთარ ოთახში განმარტოებულს, ცარიელი ფურცლის გადაფითრებულ სარკესთან დარჩენილს, იმ აბაჟურის ქვეშ გარინდულს, იდუმალ შუქს რომ ასხივებს. ან კომპიუტერის მეტად კაშკაშა ეკრანთან, კლავიატურის ღილაკებს თითებს რომ უკაკუნებს და ამ ხმაურს უსმენს. აი, ეს არის ის ტყე. მწერალმა მისი ყოველი ბილიკი ზეპირად იცის, ხოლო თუ ზოგჯერ ხელიდან მაინც გაუსხლტება რამე, როგორც ალიონზე ძაღლის ყეფით დამფრთხალი ჩიტი, მის ჩრდილს გაოგნებული მზერა მიაცილებს – ეს შემთხვევით მოხდა, ამ კაცის უნებურად, ამ ქალის სურვილის წინააღმდეგ.
სულაც არ მინდა, უარყოფითი ემოციების ფრქვევით გული მოვიოხო. ლიტერატურა – აი, ამის სათქმელად ვემზადებოდი – არქაული გადმონაშთი არ არის, რომელსაც ლოგიკურად უნდა ჩაენაცვლოს აუდიოვიზუალური ხელოვნება და განსაკუთრებით, კინო. ის კომპლექსური, რთული გზაა, მაგრამ მე მჯერა, რომ დღეს იგი უფრო საჭიროა, ვიდრე ბაირონისა თუ ვიქტორ ჰიუგოს ეპოქაში.
ეს საჭიროება ორი მიზეზით არის განპირობებული:
პირველ რიგში, იმით, რომ ლიტერატურას ენა ქმნის. სიტყვა «მწერლობის» უპირველესი მნიშვნელობაა: «ის, რაც დაწერილია». ფრანგული სიტყვა «roman» (რომანი) იმ პროზაულ ნაწარმოებებს აღნიშნავს, რომლებშიც შუა საუკუნეების შემდეგ პირველად გამოიყენეს ახალი ენა, რომელზეც ყველა საუბრობდა – რომანული ენა. აგრეთვე სიტყვა «nouvelle» (ნოველა, მოთხრობა) ამ სიახლის იდეიდან მოდის. თითქმის იმავე ეპოქაში საფრანგეთში შეწყვიტეს სიტყვა «rimeur»-ს (გამრითმავი, მელექსე – სიტყვიდან: «rime» რითმა, ლექსი) ხმარება პოეზიასა და პოეტებთან (ბერძნული ზმნიდან: «poiein»- შექმნა ) მიმართებაში. პოეტი, მწერალი, რომანისტი შემოქმედნი არიან. ეს არ ნიშნავს, რომ ისინი ენას თავიდან იგონებენ, არა, მას იდეების, სახეების, მშვენიერების შესაქმნელად იყენებენ. ამიტომაც, მათ გარეშე საერთოდ ვერაფერს გავხდებოდით. ენა კაცობრიობის ყველაზე უცნაური გამოგონებაა, რომელიც ყველაფერს წინ უსწრებს და ყველაფერს ანაწევრებს. უენოდ არც მეცნიერება იარსებებდა, არც ტექნიკა, არც კანონები, არც ხელოვნება, არც სიყვარული. თუმცა ეს გამოგონება თანამოსაუბრესთან ურთიერთობის გარეშე სრულიად უსარგებლო ხდება. ის შეიძლება სისხლისგან დაიცალოს, გაღარიბდეს, სრულიად გაქრეს. მწერლები, გარკვეული აზრით, მისი მცველები არიან. როცა ისინი რომანებს, ლექსებს, პიესებს წერენ, ამით ენას აცოცხლებენ. ეს ადამიანები სიტყვებს კი არ იყენებენ, არამედ, პირიქით, თავად ემსახურებიან ენას – განადიდებენ, პირს ულესავენ, სახეს უცვლიან, რადგან იგი მხოლოდ მათით და მათში ცოცხლობს და ფეხს უწყობს ეპოქის სოციალურ თუ ეკონომიკურ ტრანსფორმაციებს.
როდესაც გასულ საუკუნეში რასისტული თეორიები გაჩნდა, მაშინვე კულტურებს შორის არსებული სიღრმისეული განსხვავებები გაიხსენეს. რაღაც აბსურდული იერარქიით ერთმანეთს დაუკავშირეს კოლონიზატორთა ეკონომიკური წარმატება და ე.წ. კულტურული უპირატესობის ცნება. ეს თეორიები, როგორც არაჯანსაღი, სახიფათო იმპულსები ახლაც კი ხან სად იჩენს თავს და ხან სად, რათა ნეო-კოლონიალიზმისა თუ იმპერიალიზმის გამართლება სცადოს. ზოგიერთი, ვისაც თანაბარი უფლება არ მისცეს ენასთან მიმართებაში, რადგან ეკონომიკურად ჩამორჩენილები იყვნენ, ან მოძველებულ ტექნოლოგიებს ფლობდნენ, მაჩანჩალას როლში აღმოჩნდა. ნუთუ ვერავინ შენიშნა, რომ მსოფლიოს ყველა ხალხი, სადაც არ უნდა ცხოვრობდეს და როგორი განვითარებულიც არ უნდა იყოს, ენას იყენებს? თითოეული ენა კი ერთმანეთს ჰგავს, რადგან ლოგიკურ, კომპლექსურ, კონსტრუირებულ და ანალიტიკურ მთლიანობას წარმოადგენს, რომელიც სამყაროს გამოხატვის საშუალებას იძლევა, რომელზეც მეცნიერების შექმნა ან მითების შეთხზვაა შესაძლებელი.
მას შემდეგ, რაც ისეთი გაორებული და ცოტა ჩამორჩენილი არსება დავიცავი, როგორიც მწერალია, მინდა ლიტერატურის არსებობის მეორე მიზეზი გაგიმხილოთ, რამდენადაც ეს უკანასკნელი, პირველ რიგში, გამომცემლის საქმიანობას ეხება.
დღეს ბევრს ლაპარაკობენ მონდიალიზაციაზე და ივიწყებენ, რომ ეს მოვლენა აღორძინების ეპოქის ევროპაში დაიწყო, კოლონიალიზმის ხანასთან ერთად. თავისთავად, მონდიალიზაცია სულაც არ არის ცუდი. კომუნიკაცია პროგრესს აჩქარებს, მედიცინასა თუ ზოგადად, მეცნიერებაში. ისე, შესაძლოა, ინფორმაციის საყოველთაო ხელმისაწვდომობამ კონფლიქტები კიდევ უფრო გაართულოს. ჰიტლერის დროს ინტერნეტი რომ ყოფილიყო, თავისი მეხანათური ჩანაფიქრის განხორციელებას ის ნამდვილად ვერ მოახერხებდა – დაცინვის შიში გადააფიქრებინებდა.
ჩვენ ინტერნეტისა და ვირტუალური კომუნიკაციის ეპოქაში ვცხოვრობთ. ეს კარგია, მაგრამ რისი მაქნისია საკვირველი გამოგონებები, თუ მწერლობის გაცნობასა და წიგნებს არ მოხმარდება? თხევადკრისტალური მონიტორებით კაცობრიობის უდიდესი ნაწილის უზრუნველყოფა უტოპიაა. ჰოდა, განა ახალ ელიტას არ ვქმნით, ახალ გამყოფ ხაზს არ ვავლებთ, რომელიც სამყაროს ორ ნაწილად გაყოფს: აქეთ დარჩებიან ერთნი, ვისაც ხელი მიუწვდებათ კომუნიკაციასა და ცოდნაზე, ხოლო იქით – მეორენი, ვინც უბრალოდ არადანს წარმოადგენენ? დიდი ერები, დიდი ცივილიზაციები გაქრნენ, რადგან ეს ვერ გააცნობიერეს. ზოგიერთმა უძველესმა კულტურამ, რომელთაც უმცირესობებს ვუწოდებთ, დღემდე იმის წყალობით მოაღწია, რომ ცოდნასა და მითებს თაობიდან თაობას ზეპირი გზით გადასცემდა. მეტად საჭირო, კეთილგონივრული ნაბიჯი იქნება მათი დამსახურების აღიარება. თუმცა ჩვენი სურვილისა და იმის მიუხედავად, მკაცრ რეალობაში ცხოვრებისთვის მომწიფებულნი ვართ თუ არა, კარგა ხანია, მითების ხანაში უკვე აღარ ვცხოვრობთ. შეუძლებელია სხვისი პატივისცემა დავიმსახუროთ და საყოველთაო თანასწორობა დავამყაროთ, თუ თითოეულ ბავშვს წერის სიკეთეს არ ვაზიარებთ.
დღეს, დეკოლონიზაციის მომდევნო ეპოქაში, ლიტერატურა ერთ-ერთი საშუალებაა თანამედროვე კაცებისა და ქალებისთვის საკუთარი იდენტობის გამოსახატად, აგრეთვე იმისთვის, რომ სიტყვის უფლება მოითხოვონ და დანარჩენებს თავისი მრავალხმიანობა გააგონონ. მათი ხმის, მათი ძახილის გარეშე სრულიად მდუმარე სამყაროში ვიცხოვრებდით.
ლიტერატურის ადგილი მსოფლიოში ყველას თანაბრად გვაღელვებს. პირველ რიგში კი, ამაზე მკითხველები, სხვაგვარად თუ ვიტყვით, გამომცემლები არიან პასუხისმგებელნი. ცხადია, უსამართლობაა, რომ კანადის უკიდურესი ჩრდილოეთის მკვიდრმა ინდიელმა დამპყრობელთა ენაზე – ფრანგულად ან ინგლისურად უნდა წეროს, რათა საკუთარი ხმა გაგვაგონოს. რა თქმა უნდა, თავს მოვიტყუებთ, თუ დავიჯერებთ, თითქოს მავრიკის ან ანტილიის კუნძულების კრეოლურ ენას მსოფლიოში ყველა ისევე იოლად გაიგებს, როგორც იმ ხუთ-ექვს ენას, რომლებსაც დღეს სრულიად დაპყრობილი აქვთ მედია-სივრცე. თუმცა თარგმანის მეშვეობით მაინც შეიძლება მსოფლიომ მათი ხმა მოისმინოს, ეს კი რაღაც ახალი და იმედისმომცემი ამბავი იქნება. კულტურა, როგორც ვამბობდი, ჩვენი, მთელი კაცობრიობის საერთო ქონებაა. ეს რომ მართლაც ასე იყოს, ყველას თანაბარი შესაძლებლობა უნდა ჰქონდეს, ყველას უნდა მიუწვდებოდეს ხელი კულტურაზე. ამისთვის კი იდეალური იარაღი წიგნია, მთელი თავისი არქაულობით. პრაქტიკულია, მოსახერხებელია, ეკონომიურია. განსაკუთრებული ტექნოლოგიური დამუშავება არ სჭირდება და ნებისმიერ კლიმატურ პირობებში კარგად ინახება. მისი ერთადერთი ნაკლი ის არის, რომ – აი, აქ განსაკუთრებით გამომცემლებს მივმართავ – ბევრი ქვეყნისთვის ჯერ კიდევ ძნელად ხელმისაწვდომია. მავრიკიზე რომანისა თუ ლექსების კრებულის ფასი ოჯახის ბიუჯეტის მნიშვნელოვან ნაწილს შეადგენს. აფრიკაში, სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაში, მექსიკაში, ოკეანიის კუნძულებზე წიგნი წარმოუდგენელ ფუფუნებად ითვლება. ამ უბედურებას საშველი აქვს. განვითარებად ქვეყნებთან ერთად განხორციელებული ერთობლივი გამოცემები, ფონდების შექმნა ბიბლიოთეკებისა თუ ბიბლიობუსებისთვის, ზოგადად, უფრო მეტი ყურადღება ამ ხალხის მოთხოვნებისა და იმ მწერლობის მიმართ, რომელიც ე.წ. უმცირესობის ენაზე იქმნება (ზოგჯერ უმრავლესობას რომ წარმოადგენს). ამ გზით ლიტერატურა ისევ დარჩებოდა საკუთარი თავის შეცნობისა თუ სხვისი გაცნობის საოცარ საშუალებად, რაც შესაძლებლობას მოგვცემდა, ერთ დღეს კაცობრიობის კონცერტი მოგვესმინა, მთელი თავისი მდიდარი და მრავალფეროვანი თემებითა თუ ვარიაციებით.
სიამოვნებით ვისაუბრებდი კიდევ ამ ტყეზე. ალბათ იმის გამო, რომ სტიგ დაგერმანის ფრაზა ჩემს მეხსიერებაში ისევ ხმიანობს, მისი წაკითხვა და გადაკითხვა, მასში შეღწევა მინდა. არის ამ ფრაზაში რაღაც სასოწარმკვეთი და ამავე დროს საზეიმო, რადგან მხოლოდ მწარე ნაღველით თუ მივაგნებთ იმ ჭეშმარიტების მარცვალს, რასაც ყველა ვეძებთ. ბავშობაში ამ ტყეზე ვოცნებობდი ხოლმე. მაშინებდა და იმავდროულად მიზიდავდა – ალბათ ცეროდენას ან ჰანსელსაც მსგავსი შეგრძნება ექნებოდათ, როცა ისინი შუაგულ ტყეში აღმოჩნდნენ, საფრთხეებითა და საოცრებებით გარემოცულნი. ტყეში საზღვრები არ არსებობს. შეიძლება დაიკარგო კიდეც გაბარდულ ხეებსა და ირგვლივ გამეფებულ წყვდიადში. ამავეს ვიტყოდი უდაბნოსა თუ ღია ზღვაზე, სადაც თითოეული ტალღა, თითოეული ბორცვი თავისსავე მსგავსში გადადის, ზუსტად იმავენაირ ტალღას, იმავენაირ ბორცვს წარმოქმნის. მახსოვს, პირველად რომ მივხვდი, რა შეიძლება ყოფილიყო ლიტერატურა – ჯეკ ლონდონის «წინაპართა ძახილში», უფრო სწორად, იმ პასაჟში, თოვლში დაკარგული ერთ-ერთი პერსონაჟი რომ იგრძნობს, როგორ ნელ-ნელა იტანს სიცივე მაშინ, როცა მგლების ხროვა თანდათან უახლოვდება. ის გაქვავებულ ხელს შესცქერის და ცდილობს, თითოეული თითი ერთმანეთის მიყოლებით აამოძრაოს. ამ აღმოჩენას ჩემნაირი ბავშვისთვის ნამდვილად ჯადოსნური ელფერი ჰქონდა. ამას თვითშემეცნება ერქვა.
ტყეს უნდა ვუმადლოდე ერთ-ერთ უდიდეს ლიტერატურულ ემოციას ზრდასრულობის ასაკშიც. ეს ოცდაათი წლის წინ მოხდა, ცენტრალური ამერიკის რეგიონში, რომელსაც ელ ტაპონ დე დარიენი ჰქვია. მაშინ (და როგორც ვიცი, მას შემდეგ არაფერი შეცვლილა) სწორედ დარიენის ხეობამდე მოდიოდა და ვეღარ გრძელდებოდა პანამერიკული გზატკეცილი, რომელიც ორი ამერიკის დასაკავშირებლად გადაეჭიმათ, ალასკიდან ცეცხლოვანი მიწის კიდემდე. ამ ნაწილში პანამის ყელი ახლაც საშინლად გაუვალი ტყით არის დაფარული, რომელშიც მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეაღწევ, თუ მდინარეებს ადგილობრივი წარმოების გრძელი და წვრილი ნავით აუყვები. ამ ტყეში ამერიკელი ინდიელები ცხოვრობენ, ორ ნაწილად დაყოფილნი: ემბერას ტომად და ვონანას ტომად. ორივენი გე-პანო-კარიბის ლინგვისტურ ოჯახს მიეკუთვნებიან. იქ შემთხვევით მოვხვდი და ამ ხალხით იმდენად მოვიხიბლე, რომ რამდენჯერმე დიდი ხნითაც ვესტუმრე, დაახლოებით სამი წლის მანძილზე. მთელი ამ დროის განმავლობაში მხოლოდ იმას ვაკეთებდი, რომ სახლიდან სახლში ალალბედზე დავდიოდი – ეს ხალხი უარს ამბობდა სოფლებად დაჯგუფებაზე – და რასაც მანამდე მივეჩვიე, იმისგან სრულიად განსხვავებული რიტმით ცხოვრებას ვსწავლობდი. როგორც ყველა ნამდვილი ტყე, ესეც გამორჩეულად მტრული და საშიში იყო. იძულებული გავხდი, ყველა საფრთხე და აგრეთვე მათგან თავის დაღწევის გზები ორ გრძელ სიად ჩამომეწერა. უნდა ვთქვა, რომ საერთოდ ემბერები ძალიან ბევრს მითმენდნენ, ჩემს მოუქნელობაზე იცინოდნენ და ალბათ მეც გადავუხადე სამაგიერო, როცა მათ სიბრძნეებზე, ცოტა არ იყოს, ვიხალისე. მაშინ ბევრს არ ვწერდი. ტყე ნამდვილად არ არის იდეალური ადგილი ამისათვის. ნესტი ქაღალდს ალბობს, სიცხე მელანს ახმობს. არცერთი მექანიზმი, რაც ელექტროენერგიით მუშაობს, დიდხანს არ ძლებს. იქ იმ რწმენით ჩავედი, რომ წერა პრივილეგია იყო და ნებისმიერ სირთულეს მუდამ დამაძლევინებდა. ჩემი პატარა თავშესაფარი. წარმოსახვითი სარკმელი, რომელშიც მაშინვე გადავძვრებოდი, როცა ქარიშხლი ამოვარდებოდა.
მას შემდეგ, რაც ბოლომდე გავითავისე პირველყოფილი კომუნიზმის სისტემა, ისევე როგორც ავტორიტეტებისადმი ის ღრმა სიძულვილი, რაც ამერიკელ ინდიელებს ახასიათებთ და აგრეთვე, ბუნებრივი ანარქიისკენ მათი სწრაფვა, მივხვდი, რომ ხელოვნება, როგორც ინდივიდუალური თვითგამოხატვის ფორმა, ტყეში არაფრად ვარგოდა. სხვათაშორის, ამ ხალხში იმის მსგავსიც კი არაფერი იყო, რასაც მომხმარებელთა საზოგადოებაში ხელოვნებას ვუწოდებთ. სურათების დახატვის ნაცვლად, კაცები და ქალები სხეულებს იხატავდნენ და არაფრით არ სურდათ რაიმე ისეთის შექმნა, რაც დროს გაუძლებდა. მერე მითებიც მოვისმინე. როცა ჩვენს წიგნიერ სამყაროში მითებს ახსენებენ, თითქოს რაღაც ძალიან შორეულზე ლაპარაკობენ – დროში ან სივრცეში დაშორებულზე. მეც მჯეროდა ამ მანძილისა. და აი, მითები თვითონ მოდიოდნენ ჩემთან, განუწყვეტლივ, თითქმის ყოველ ღამით. იმ კოცონის წინ, სახლების სიღრმეში სამი ქვით მოწყობილ კერიაზე რომ გიზგიზებდა, კოღოებისა და ღამის პეპლების ცეკვის თანხლებით, მეზღაპრე კაცებისა თუ ქალების ხმები ამ ისტორიებს, ლეგენდებს, ამბებს ისე აცოცხლებდნენ, თითქოს ყოველდღიურ სინამდვილეზე მოგვითხრობდნენ. მეზღაპრე გამკივანი ხმით მღეროდა, მკერდზე მჯიღს იცემდა, სახის გამომეტყველებას იცვლიდა პერსონაჟთა განცდების, ვნებების, მღელვარების მიხედვით. ეს შეიძლებოდა სულაც რომანი ყოფილიყო და არა მითი. ერთ ღამეს კი ახალგაზრდა ქალი მოვიდა. მას ელვირა ერქვა. ემბერას ტყის მიდამოებში ზღაპრების ოსტატურად თხრობით იყო განთქმული. თავგადასავლების მაძიებელად ითვლებოდა, რომელიც უქმროდ და უშვილძიროდ ცხოვრობდა – ამბობდნენ, ცოტა ლოთია და ცოტა ბოზიცო, მაგრამ არაფერი მჯერა – და სახლიდან სახლში იმისთვის დადიოდა, რომ ემღერა, საფასურად კი სადილი, ერთი ბოთლი მაგარი სასმელი, ხანდახან კი მცირეოდენი ფულიც მიეღო. მიუხედავად იმისა, რომ მხოლოდ ზღაპრების თარგმანს ვისმენდი – ემბერას ენას ლიტერატურული ვერსია აქვს, რომელიც ყოველდღიურ ენაზე გაცილებით რთულია – მაშინვე მივხვდი, რომ ის დიდი ხელოვანი იყო, ამ სიტყვის საუკეთესო მნიშვნელობით. მისი ხმის ტემბრი, ხელების რიტმი, როცა მათ მკერდზე ირტყამდა, ვერცხლის მონეტებით დამძიმებულ ყელსაბამებზე და ამ ყველაფერთან ერთად შეშლილის იერი, რომელიც სახესა და თვალებს საოცარი შუქით უნათებდა – ეს მოზომილი და რიტმული ტრანსი თანაბარი ძალით მოქმედებდა ყველაზე, ვინც იქ იყო. მითების მარტივ სიუჟეტებს – თამბაქოს გამოგონებას, პირველ ტყუპებს, ღმერთებისა და ადამიანების უხსოვარი დროის ამბებს ის საკუთარ თავგადასავალს უმატებდა, თავისი ხეტიალის, სიყვარულის, ღალატისა და ტანჯვის, ხორციელი ტკბობის სიამეების, ეჭვიანობის მწარე ნაღველის, სიბერისა და სიკვდილის შიშის ისტორიებს. ის გაცოცხლებული პოეზია, ანტიკური თეატრი და ამავე დროს, მეტად თანამედროვე რომანი იყო. ამ ყველაფერს წარმოუდგენელი ცეცხლითა და მგზნებარებით ასრულებდა. კუნაპეტ ტყეში, მწერების, გომბეშოების, ღამურების გუნდის გარემოცვაში იმ განცდას ძერწავდა, რასაც სილამაზის გარდა სხვა სახელს ვერ დაარქმევ. თითქოს მისი სიმღერა ბუნების ჭეშმარიტი ძალის გამოვლინება იყო – ალბათ ყველაზე დიდი პარადოქსიც იმაში მდგომარეობდა, რომ ეს განმარტოებული ადგილი, ლიტერატურის ხელოვნურ სირთულეებს განრიდებული ტყე ისეთ ადგილად ქცეულიყო, სადაც ხელოვნება ყველაზე ძლევამოსილი და თავისთავადი სახით იქმნებოდა.
მერე წამოვედი ამ ქვეყნიდან და არც ელვირა, არც დარიენის ტყის სხვა მეზღაპრეები აღარასდროს მინახავს. თუმცა იმაზე უფრო მეტი რამ დამრჩა, ვიდრე ნოსტალგიაა – რწმენა, რომ ლიტერატურას მაინც შეეძლო არსებობა, მიუხედავად გადაღეჭილი პირობითობებისა და კომპრომისებისა, მიუხედავად იმისა, რომ მწერლები სამყაროს შესაცვლელად უძლურნი იყვნენ. ზოგჯერ რაღაც დიდი და ძლიერი, რაც მათზე ბევრად აღმატებულია, ამ ადამიანებს გამოაცოცხლებს და თავიდან ბოლომდე ცვლის, ბუნების ჰარმონიას დაუბრუნებს ხოლმე. რაღაც ახალი და იმავდროულად ძალიან ძველი, ქარივით მოუხელთებელი, ღრუბლებივით უსხეულო, ზღვასავით უსასრულო. ეს ის არის, რაც ჯალალ ედინ რუმის პოეზიასა თუ ემანუელ სვედენბორგის ვიზიონერულ არქიტექტურაში ფეთქავს. თრთოლა, კაცობრიობის ისეთი საუკეთესო ტექსტების კითხვისას რომ გვიპყრობს, როგორიც ის სიტყვაა, რომლითაც მეცხრამეტე საუკუნის ბოლოს ლუმნის ტომის ინდიელების წინამძღოლმა სტელსმა ამერიკის შეერთებული შტატების პრეზიდენტს მიმართა, სანამ მიწას საბოლოოდ დაუთმობდა: «ჩვენ ალბათ ძმები ვართ…»
არის რაღაც უბრალო და ნამდვილი, რაც მხოლოდ ენაში არსებობს. ხიბლი, ხანდახან ცბიერი სვლები, თვალშისაცემად მყვირალა ცეკვა თუ სიჩუმის დიდი პლაჟები. დაცინვის ენა, შორისდებულების, წყევლის და აი, აქვე, სამოთხის ენა.
სწორედ ელვირას წინაშე მინდა ვალის მოხდა – მას ვუძღვნი ამ პრემიას, რომელიც შვედურმა აკადემიამ გადმომცა. მას და ყველა იმ მწერალს, რომლებთან სიახლოვე – ზოგჯერ კი დაპირისპირებაც – ჩემი ცხოვრების ნაწილია. აფრიკელებს: უოლე შოიინკას, ჩინუა აჩებეს, აჰმადუ კურუმას, მონგო ბეტის, ალან პეიტონის «საყვარელი ქვეყნის გამოტირებას», ტომას მოფოლოს «ჩაკას». დიდ მავრიკელს მალკოლმ დე შაზალს, სხვა წიგნებთან ერთად, «იუდას» ავტორს. მავრიკელ რომანისტს, აბიმანიუ უნუთს, რომელიც ჰინდის ენაზე წერს, “სისხლის სუნისთვის”. რომანისტს, რომელიც ურდუს ენაზე წერს, ჰიდერ ქურატულენს, ეპოპეისთვის «ცეცხლის მდინარე». რეუნიონელ შეუპოვარ დანიელ უაროს, მალოიას სიმღერებისთვის, კანაკ პოეტ ქალს დეუე გოროდეს, რომელმაც კოლონიზატორები ისე გამოიწვია, რომ საქმე საციხედ გაიხადა. ამბოხებულ აბდურაჰმან ვაბერის. ხუან რულფოს, «პედრო პარამოსა» და სხვა მოთხრობებისთვის, რომლებშიც მექსიკური სოფლის უბრალო და ტრაგიკული სურათები გვაჩვენა. ჯონ რიდს «ამბოხებული მექსიკისთვის», ჟან მეიერს, რომელიც აურელიო ასევედოსა და კრისტეროს ამბოხებულების სახელით ლაპარაკობდა ცენტარალურ ამერიკაში. ლუი გონსალესს, «ჰაერში გამოკიდებული სოფლის» ავტორს. ჯონ ნიკოლს, ვინც ყამირი მიწის შესახებ მოგვითხრო წიგნში «ომი მილაგროს ცერცვის ველებზე», ჰენრი როთს, ჩემს მეზობელს ნიუ იორკის ქუჩაზე, ალბუკერკში (ნიუ მექსიკო), წიგნისთვის «ესეც ძილია». ჟან-პოლ სარტრს, იმ ცრემლებისთვის, რომლებითაც მისი პიესა «უსაფლავო მკვდრებია» გაჯერებული. უილფრიდ ოუენს, პოეტს, რომელიც მარნის მისადგომებთან გარდაიცვალა 1914 წელს. სელინჯერს, რადგან მან იმ თოთხმეტი წლის ყმაწვილად გვაგრძნობინა თავი, რომელსაც ჰოლდენ კოლფილდი ჰქვია. ამერიკის პირველი ერების მწერლებს: სიუ შერმან ალექსის, ნავაჯო სკოტ მომადეის, «სახელებისთვის». რიტა მესტოკოშოს, მინგანელ (კვებეკის პროვინციის მკვიდრ) პოეტ ქალს, რომელმაც ხეები და ცხოველები აამატყველა. ხოსე მარია არგედას, ოქტავიო პასს, მიგელ ანხელ ასტურიასს. უალატას ოაზისის პოეტებს, შინგეტში. ალფონს ალესა და რაიმონ კენოს, საოცარი წარმოსახვისთვის. ჟორჟ პერეკს წიგნისთვის: «პატარა ველოსიპედი მონიკელებული თვლებით დიდი რბოლის შუაგულში». ანტილიელ ედუარ გლისანს და პატრიკ შამუაზოს, ჰაიტელ რენე დეპესტრს, ასევე შვარც-ბარტს წიგნისთვის “უკანასკნელი მართალნი”. მექსიკელ პოეტს ომერო არიდისს, რომელიც ტყავისბაკნიანი კუს ცხოვრებას თვალწინ გადაგვიშლის და სამეფო პეპლებით სავსე იმ ფორთოხლისფერ მდინარეებზე გველაპარაკება, კონტპეკში, მისი სოფლის ქუჩებში რომ მიედინება. ვენუს კური გატას, ვინც ისე საუბრობს ლიბანზე, როგორც ტრაგიკულ და უძლეველ სატრფოზე. ხალილ ჯიბრანს. რემბოს. ემილ ნელიგანს. რეჯენ დუშარმს – არსებობისთვის.
ვუძღვნი იმ უცნობ ბავშვს, რომელსაც ერთხელ მდინარე ტუირას ნაპირას გადავეყარე, დარიენის ტყეში. ღამით, მაღაზიის იატაკზე წამომჯდარი ნავთის ლამპის შუქზე წიგნს კითხულობდა და წინ გადახრილი რაღაცას წერდა კიდეც. ირგვლივ ყურადღებას არაფერს აქცევდა, არც უხერხულობა აწუხებდა, არც ხმაური, არც უწესრიგობა, არც მწარე და სასტიკი ცხოვრება, რომელიც მის გვერდით მიედინებოდა. აი, ეს ბავშვი, მაღაზიის იატაკზე ფეხმორთხმული რომ იჯდა ტყის შუაგულში და ლამპის ალის შუქზე კითხულობდა, შემთხვევით არ მიხსენებია. ის ძმასავით ჰგავს იმ ბიჭუნას, რომელზეც დასაწყისში ვსაუბრობდი, მშენებლის ფანქრით სასურსათო ტალონის უკანა გვერდზე რაღაცის დაწერას რომ ცდილობდა ომის შემდგომი სიბნელის წლებში. ის კაცობრიობის ისტორიის ორ დიდ ამოცანას შეგვახსენებს, რომელიც, სამწუხაროდ, ჯერ კიდევ არ გადაგვიჭრია: შიმშილის დამარცხება და უწიგნურობის აღმოფხვრა.
სტიგ დაგერმანის ფრაზა, მთელი თავისი პესიმიზმით იმ მწერლის ფუნდამენტური პარადოქის შესახებ, რომელიც უკმაყოფილოა, რადგან არ შეუძლია ხმა მიაწვდინოს მათ, ვისაც საკვებიც აკლია და ცოდნაც – უფრო დიდ სიმართლეს გვიმხელს. უწიგნურობის აღმოფხვრა და შიმშილის წინააღმდეგ ბრძოლა მჭიდროდ არის ერთმანეთზე გადაჯაჭვული. ვერცერთს ვერ გადავჭრით წარმატებით მეორის გარეშე. ორივე ითხოვს და მოითხოვს, რომ რაღაც ვიღონოთ. ამ მესამე ათასწლეულში, რომელიც სულ ახლახანს დაიწყო, ჩვენს პლანეტაზე არცერთი ბავშვი, რა სქესის, ენისა თუ რელიგიისაც არ უნდა იყოს, შიმშილისა და უმეცრების ტყვეობაში არ უნდა აღმოჩნდეს, შორიდან არ უნდა უყურებდეს სხვების ზეიმს. ეს ბავშვი საკუთარ თავში ადამიანური მოდგმის მომავალს ატარებს. მისია მეუფება, როგორც დიდი ხნის წინ ბერძენმა ჰერაკლიტემ ბრძანა.

ეს მაშინ,
როცა ჩვეული მოძრაობით
კედელს მეათასედ შემაყარე,
როცა წკაპა-წკუპით ძირს ჩამოვცვივდი,
როცა ხელები ჰაერში აიქნიე ნიშნად იმისა,
რომ კედელი გლუვია,
ცერცვის მარცვალი კი ბრიყვი და სხმარტალა,
როცა იფიქრე,
რომ კედლისა და ცერცვის ამბავი ისე სანდოა,
შეხედვაც კი აღარ სჭირდება,
სწორედ მაშინ,
როცა მშვიდად მიუბრუნდი ქარს და საზრუნავს,
სწორედ მაშინ,
ფესვი გავიდგი.
სწორედ მაშინ
დაუმთავრდა სიბერწე კედლს,
ტანი გაუთბა და ნაპრალები შემომაშველა…
რა უნდა მოსთხოვო
ერთ გულუბრყვილო ცერცვის მარცვალს
ხვიარად რომ დაბადებულა,
დღენიადაგ საყრდენს რომ ეძებს
და მზად არის,
ვინც შეხვდება, გადაეხვიოს.
რა უნდა მოსთხოვო
მოულოდნელად გაღვიძებულ ცერცვის მარცვალს,
როცა საკუთრი სიმწვანეც კი ისე აბრუებს,
უგზო-უკვალოდ იფოთლება და მსხმოიარობს…
და მაშინ,
როცა მზეში ოქროსრქიან ვერძებს ვითვლიდი,
ფოთლებს ვუწვდიდი შეყვარებულ ჭიამაიებს
და ღრმა ძილიდან გამოფხიზლებულ ბებერ კედელს
წყლის და მიწის ამბავს ვამცნობდი,
როცა ვცდილობდი,
ჩემს პაწაწინა ცერცვის გულში
ახალ-ახალი სასწაულები აღმომეჩინა,
გამომეხმო ყველა ზღაპარი,
რასაც დედა გვიყვებოდა მე და ჩემს და-ძმებს
გრილ და ნოტიო პარკში წოლისას,
მაშინ,
როცა მეგონა,
თუკი მოვედი,
ყველა ცოცხალ და მფეთქავ არსებას
სიყვარულში დავარწმუნებდი,
სწორედ მაშინ,
რატომღაც უკან მოიხედე
და
შეგეშინდა.
…როგორ გიმტყუნე,
შენ ხომ ისე ალალად მენდე,
მე კი ბრიყვულად დავარღვიე ათასწლოვანი სიტყვების ტაბუ
შენ და შენს მოდგმას აკვანშიც რომ განუგეშებდათ,
რასაც სწავლობდით მამიდან შვილზე,
რასაც პაპების სიბრძნე ერქვა
და დიდპაპების გამოცდილება,
აბა, ჩემი გაღვიძება რად გჭირდებოდათ,
სიმწვანე ხომ იმდენი გქონდათ,
ცერცვის ერთი ყლორტი რა არის,
ფეხქვეშ გეფინათ.
ოდითგანვე, სხვადასხვა მარცვალს,
თქვენც ანდობდით მიწის სველ და მხურვალე საშოს,
მაგრამ კედელი
უნდა მუდამ გულცივი და ყრუ ყოფილიყო,
ცერცვის მარცვალს კი თავში ჭკუა უნდა ჰქონოდა
და ბრმა კენჭივით ესხმარტალა მის ზედაპირზე……
და მაშინ,
როცა შენი შეშინებული ხელები დავინახე,
და მაშინ,
როცა ყელში ჩაფხრეწილ ბგერებს
გაკვირვების ავი ბოღმაც ამოაყოლე,
და მაშინ,
როცა ძვლები გაგიცივდა
და იმიტომ გამოიქეცი,
რომ კედლიდან ჩემი ყველა კვალი მოგესპო,
ვიდრე სხვები დამინახავდნენ, ათასწლოვანი ტაბუ იქნებ გადაგერჩინა,
სწორედ მაშინ,
ვიგრძენი რომ
შიშზე ძლიერი გრძნობაც არსებობს,
შიშზე ვერაგი გრძნობაც არსებობს,
შიშზე მარტივი გრძნობაც არსებობს,
და
შემეცოდე –
ავი ბოღმისთვის.
შეშინებული ხელებისთვის.
დამზრალ ძვლებისთვის.
შემეცოდე,
ცასაც ავხედე,
და უფრო მეტად ავეკარი დაბზარულ კედელს,
ტანი კეკლუცად შემოვხვიე,
ქვებს გავუსწორე,
ფოთლები განზე გავშალე
და
ჩუქურთმად ვიქეც.

ნანას

თუ საღამოხანს,
დაგრძელებული ხეების ჩრდილებს,
ძველებურად,
ასკინკილით გარს შემოვუვლით,
ჩემი და შენი ქალაქები ამბად გეტყვიან,
რომ ზაფრანას ყვავილივით გავყვითლდი
და დავიბენი,
როგორც მაშინ,
სკოლის მერხებზე გაურკვეველ ინიციალებს რომ ვკაწრავდით,
ხომ გახსოვს,
ჭორფლების შეგროვება რომ დავიწყე
და თმაც გამეფშიკა,
მაშინდელივით ახლაც გამუდმებით ვიწნავ და ვიშლი
და გოგრის გულივით ყვითელი ვარ.
ხომ გახსოვს
ჩემი ჭრელა-ჭრულა სარაფანები,
ფოჩებიანი მოსასხამი
და ფარად-ფერადი ღილები,
ახლა კი წიწილასავით ყვითელი ვარ
და წყლის დალევისას ცაში ახედვა მავიწყდება.
ხომ გახსოვს, რა ძნელია,
პირველად რომ მოიტყუები და დაგიჯერებენ,
როგორც ხუთი ჩხირით
რომბებიანი წინდა მოგექსოვოს,
ანდა ზურგს უკან დამალულ ხელებში გამოგეცნოს,
მარგალიტის ბურთულები ლუწია თუ კენტი.
ახლა კი ქარვის კენჭივით გამომშრალი
და ყვითელი ვარ
და ვიდრე არ დამიძახენებენ,
ვეღარ ვხვდები, საით გავიქცე.
ხომ გახსოვს, ძველ ზღაპრებში
სამი გზის გასაყარზე რომ დგებოდნენ,
მე კი სიტყვის ორადორი მარცვალი მაქვს ამოსათქმელი
და მაინც აქეთ-იქით ვიყურები,
ხომ გახსოვს, როგორ გვიმეორებდნენ,
როცა ვმოძრაობთ,
ან ტანთ ვიცვამთ,
არ დაგვავიწყდეს,
რომ ძუძუებიანი არსებები ვართ
და რძესთან ერთად,
ასწლოვანი ღვინის ძალასაც დავატარებთ უქმე დღეებში.
შენ ჩემი და ხარ,
და რომ გეცადა,
შენს ქალაქში,
საღამოხანს,
ჩრდილებდახრილ ხეების ტოტს შემოხვეოდი,
ჩემი და შენი ბავშვობის საქანელები ამბად გეტყოდნენ,
რომ ფეტვის მარცვალივით ყვითელი ვარ,
ჩამოვიფშვენი და
დავიბენი.

***
აღარ მახსოვს,
რატომ იყო იმ ღამეს სველი ქალაქის ასფალტი,
ან საით მიდიოდნენ ხაკისფერკეპიანი უცხოელები
ჭრელი ჩანთებით,
რატომ ვისხედით “ჰეინეკენის” მაგიდებთან და
რატომ ქროდა ქარი ქოლგების თავზე;
აღარ მახსოვს,
რატომ ვიკარგებოდით ასე თავგანწირვით,
ან რად ვეძახდით ზამთრობით ერთმანეთს,
რატომ გვჯეროდა ნავსი რიცხვების და
რად ვავსებით დღიურებს ფანქრით;
აღარ მახსოვს,
რატომ იყვნენ იმ ზაფხულს მოდაში
უცხოპლანეტელი სასიძოები,
ან ქალიშვილებს რად შეეღებათ ვერცხლისფერად
რბილი მუცლები,
როგორ ვსუნთქავდით მორიგეობით
ხავსიან ფსკერზე,
ან რვაფეხებმა სად წაიღეს ჩემი ქოშები,
რას დავეძებდით ფერად სილაში და
რად გვაწვალებდა მერე სინდისი
ინკვიზიტორი ჯალათივით;
აღარ მახსოვს,
ვის ჩუქნიდნენ სირაქლემები
ქარხნული წესით დაშაშხულ ბარკლებს,
რამდენი ნული იყო ჩვენი არსებობა და
რამდენი კარატი ჩვენი ცრემლები,
რამდენად შეგვიფასეს შეხვედრები,
ანდა რომელი მოგონება ჩაიგირავეს;
აღარ მახსოვს,
რამდენი ბოლო ჰქონდა იმ თოკს,
კბილების კაწკაწით რომ ვიჭერდით ყელზე,
რატომ არ გვკბენდნენ მორიელები
აგვისტოს ხვატში და
სად დავკარგეთ კოკა-კოლას მომგებიანი თავსახური;
აღარ მახსოვს,
შეგვეშინდა თუ არა,
როცა ხეების სიმწვანეში
თვალების ნაცვლად
ერთმანეთის შიშველი სხეულები დავინახეთ;
აღარ მახსოვს და …
იქნებ ჯობდეს,
ეს ყველაფერი
ისევ ფოტოალბომებში დავაბრუნოთ.

უხერხული კითხვების გარეშე

მე არ მაინტერესებს
შენი მეთერთმეტე პარტნიორი,
შენ არ გაინტერესებს
ჩემი მცირეწლოვანი ბოიფრენდები,
ჩვენ არ გვაინტერესებს
ნავთობპროდუქტების მერყევი ფასები,
გვაქვს საერთო გასაღები,
უკომფორტო სააბაზანო და
წითელი მადუღარა,
უკიდურესად გვეშინია ღამის და წვიმის
და მავანთა და მავანთა ბრიყვი ენის მიუხედავად
სიცივის გამო
ერთი საბნის ქვეშ ვიძინებთ ხშირად.
შენ არ გიყვარს თოხლო კვერცხი
და შავი პური,
მე არ მიყვარს მეტროთი მგზავრობა
და პოპ მუსიკა,
ჩვენ ორივეს გვიყვარს მზე
და იალქნიანი, უმისამართო იახტები.
ზღვა წვიმის შემდეგ ბერიკაცივით აღერღილია
და სველი სილა –
ქუჩის ბიჭივით უტიფარი,
მე ვამბობ, რომ სიგარეტი მიხორკლავს ნერვებს,
შენ დუმხარ და სტაფილოსფერ ქოშებს მაფიცებ,
ჩვენ ვკამათობთ
და ვცდილობთ, სათქმელს ტალღასავით ქვეშ გამოვუძვრეთ.
მე ვცხოვრობ ჩემი შვილის ფერად სიზმრებში,
შენ ცხოვრობ
ზამთარს გადარჩენილ ჩიტბატონებში.
ჩვენ აქ არ ვცხოვრობთ,
აქ ფიჭვებია და კოტეჯი,
სამას და მგონი მეთვრამეტე,
ქარებთან ახლოს…

Nota Bene

I

შეიძლება დაგირეკო
და უტიფარი ხმით მოგიკითხო,
მეკეთოს მარჯნის სამაჯურები
და არ მეტანჯებოდეს მაჯები,
შეიძლება მოვახერხო
და გითხრა რაიმე ახალი,
სასაცილო, ან პრობლემატური,
მაგალითად, ჩემი ჯინსი,
ვარცხნილობა,
ანდა ამომშრალი ფრჩხილების ლაქი,
შეიძლება დავხუჭო თვალები
და ვითამაშო ასკინკილა,
ინტიუციით გადავაბიჯო ცარცის ხაზებს
და გამოვიდე გამარჯვებული,
შეიძლება ვიყიდო ის ლამაზი კაბა,
რადგან ყოველი სევდა
ტანსაცმელში გროვდება ბოლოს
და ნემსის ყუნწშიც,
ბოლოს და ბოლოს,
შეიძლება გავძვრე.

II
გაძვერი ნემსის ყუნწში
და იყიდე ის ლამაზი კაბა,
გუშინ გამოფენაზე რომ ნახე,
გაძვერი, სანამ ვინმე მოგასწრებდეს,
უფრო მარჯვე და მოქნილი.
თიხის ლარნაკი გაიბზარა,
თაბაშირის სპილო
და ექიმის ხმაც:
“თქვენ ავად ხართ ქალბატონო!”
ბარგის გადაზიდვისას კი
კედლის საათს ისრები მოსტყდა
და ტელევიზორს ფერები აერია.
წამოდი იმ სახლიდან,
იადონებს რომ უთევდი ღამეს,
წამოიღე მეგობრების ნახატები
და სარწეველა სავარძელი,
წამოდი, სანამ გზები გაიტკეპნება,
სილამაზეს ნივთები იმით ინარჩუნებენ,
რომ არ მოძრაობენ,
შენ კი ჩააკერე რამდენიმე წელი ნაჭრის დათუნიებს
და არასოდეს იკითხო “რატომ”,
დაუჯერე ეიხმანს
და ნუ დაიწყებ უკან ყურებას,
თორემ ფეხს წამოკრავ რამეს
და წაიქცევი.
ძვირია მკურნალობა
და მწარეა ნემსები,
სილამაზე კი
ისევ და ისევ მსხვერპლს მოითხოვს,
მაგრამ შენ ახალი, მოშრიალე კაბა გაცვია,
ჰოდა, გაიღიმე.

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“