“დედამიწა სამოთხე კი არ არის, სამოთხიდან გაძევების ადგილია”. ეს ზაზამ თქვა, კაცმა, რომელიც ძალიან ბევრს ფიქრობდა და წერდა ცოდვასა და დანაშაულზე, ხეტიალსა და მარტოობაზე, დაკარგვაზე, მიზანს აცდენებზე, შეცდომებზე. განუწყვეტლივ უტრიალებდა ყველაზე არსებითს – ანუ არსებობას, და უფრო მეტად კი არარსებობაზე ფიქრი ტანჯავდა. მის ბლოკნოტებს, ჩანაწერებსა და ფრაგმენტებს რო თვალი გადაავლოთ, ყოველ ნაბიჯზე შეხვდებით ამ ზმნას, არსებობას. ზაზა ახსენებს არარსებობასთან ნაზიარებ არსებობასაც, მისით ნაშობ ნიჰილიზმზეც საუბრობს (ხანდახან პარმენიდესაც კი ახსენებს). ცხადია ეს არარსებობის ნიჰილიზმი სიკვდილთან მიდის, სიკვდილზე კი ბევრს ფიქრობდა ზაზა, მიუხედავად იმისა, რომ ძალიან ერიდებოდა მასზე საუბარს. მახსოვს როგორ გაბრაზდა, როცა წლების წინ, ერთმა პოეტმა მის გარდაცვალებაზე ჩამოაგდო სიტყვა. არასდროს დამავიწყდება მისი ძრწოლითა და რისხვით სავსე თვალები. ის პოეტი კინაღამ სახლიდან გააგდო.
ზაზა სიკვდილზე იშვიათად ლაპარაკობდა, მაგრამ მის სიტყვებში ყოველთვის ჩანდა თავგანწირვა. თავგანწირული იყო მისი ლექსი, ეს იყო სასოწარკვეთილი ჯამბაზის სიმღერა, რომელიც მხიარულ ლანდებთან ურთიერთობაში არკვევდა თავის არსებას. უკანასკნელი რამდენიმე წელი მთლიანად ამ საქმეს მიუძღვნა და იმქვეყნად ალბათ ძალზე მნიშვნელოვანი ცოდნა გაიყოლა, პასუხი ყველა იმ კითხვაზე, რომელსაც ზაზა გამუდმებით სვამდა, ფხიზელი თუ მთვრალი, მშვიდი თუ მოუთმენელი, სვამდა ყოველთვის, ყველგან, ლექსში, მოთხრობაში, სალაღობო სტროფებში, პირად საუბრებსა და უსასრულო კამათებში. პასუხების უმცირესი ნაწილი ჩვენც, მის მეგობრებს, ჭირისუფლებსა და მკითხველებსაც გვერგო და ეს არ იყო, როგორც ერთ მის ირონიულ ლექსშია, “ეტრატებში, ასომთავრულით ანუ მრგლოვანით” დაწერილი სიბრძნე, არამედ მარტოობის სახელმძღვანელო, ნახეტიალები და წლების მანძილზე მძიმე ფიქრებით ნატარები წიგნი, სახელწოდებით “მხიარული ლანდები”, ზაზას “ღვთაებრივი კომედია”, 100 გვერდიანი პოემა, რომელიც, დარწმუნებული ვარ, მალე ბევრს გააოცებს თავისი მდუღარე და შხამიანი სახეებით, მწარე სიმართლითა და შიშისმომგვრელი წინათგრძნობით:
დავსვათ წერტილი, როგორც წერტილი,
როგორც ფირნიში გათხრილ საფლავთან,
როგორც ხე, ფოთლებშემოფლეთილი,

როგორც შეშლილი ნიფხვისამარა,
როგორც შტერი და როგორც სალოსი,
და კვალად – როგორც ცივი სამარე
და დასობილი მუნ კვიპაროსი,
და სასაფლაო საბურთალოსი,
და დასობილი მუნ კვიპაროსი,
და დასობილი მუნ კვიპაროსი…
და კიდევ:
შენ კი ანთებულ ტვინის ამარა
მიჰყვები ბნელეთს, როგორც სალოსი
და თვალწინ გიდგას ცივი სამარე
და სასაფლაო საბურთალოსი.

ზაზა სწორედ საბურთალოს სასაფლაოზე დავკრძალეთ, შარშანდელი, მწარე ნოემბრის დღეებში. ცივ სამარეს მივაბარეთ კაცი, რომელიც თავისი 50 წლის მიუხედავად, ძალიან ახალგაზრდა იყო, მასზე 20 წლით უმცროსებზე უფრო ბიჭურიც, სხარტიც და თავგანწირულიც. ხშირად ეს მოუსვენრობა აწუხებდა კიდეც ზაზას, ალბათ ამიტომაც ჩაიწერა ერთხელ ბლოკნოტში, “ახალგაზრდობა ნაკლია, რომელიც მალე გაივლის.” სამწუხაროდ, ზაზას ახალგაზრდობა და მისი სიცოცხლე ერთად გაილია, ორივემ ერთად ჩაიქროლეს და სადღაც გაქრნენ.
ზაზა მორწმუნე ადამიანი იყო, მაგრამ სიკვდილს მაინც გაქრობას ეძახდა. ეს გაქრობა შიშის ზარს სცემდა, ერთხელ ისიც კი უთხრა მეუღლეს, მანანას, “ამდენს იმიტომ ვწერ (თავის ჩანაწერებს, ბლოკნოტებს გულისხმობდა), რომ მემგონი გაქრობის მეშინია”-ო. გაქრობის შიში ბოლომდე არ ტოვებდა, გარდაცვალებამდე ორიოდე საათით ადრე ჩაძინებასაც კი ერიდებოდა. ამ დროს ზაზა უკვე ძალიან მძიმედ იყო, თუმცა, როგორც თავად ამბობდა, ბევრ რამეზე “აეხილა თვალი” და ის უმძიმესი დაავადება ღმერთის საჩუქრადაც მიიღო.
მანამდე ზაზას ერთი ოცნება გაუჩნდა და ცხოვრების უკანასკნელი სამი დღე ამაზეც ფიქრობდა. ყველაზე მძიმე წუთებში ზაზა ოცნებობდა მცხეთაში სახლზე, პატარა ეზოთი, სადაც “ფოთლებს შორის გამოჩნდება ცა. ჩიტი გადაფრინდება და გადმოფრინდება ტოტიდან ტოტზე. ჩვენთან ივლიან მეგობრები, ეზოში ვენახს გავაშენებ და მე მიწაზე ვიმუშავებ. აღარც პოეზია მინდა. გვეყოლება ნავი და არაგვზე ნავით ვისეირნებთ.”
ზაზა მეოცნებე იყო და ოცნებით წავიდა. ბოლოს, ფიზიკურად დაუძლურებულმა, სულიერი ძალა გვაჩვენა ყველას, იგი მაგალითი იყო და რაც უფრო მეტი დრო გადის, მით უფრო სანიმუშო ხდება მისი საქციელი, ყოველი მისი ნაბიჯი, ყველა მისი შეცდომა რაღაცას გვასწავლის. ზაზა აღარაა, მისი რეალური ხმა ჩვენამდე ვეღარ აღწევს, სამაგიეროდ ზაზას სიტყვები გადარჩა, ახლა ისინი გვეტყვიან მის ამბავს: “სიტყვები ზაზა თვარაძეზე”.

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

ზოგჯერ ასეც ხდება: წერის პროცესს პირველივე სტრიქონებიდან ერთობ ირაციონალური, მისტიური წარმოშობის შიში ახლავს თან. სწორედ ასეთ შემთხვევასთან მაქვს საქმე – და არა მხოლოდ იმიტომ, რომ ბედის უკუღმართობით თუ განგების მომნუსხავი ძალით ზაზა თვარაძე ჩვენს შორის აღარაა. უფრო იმიტომ, რომ ცდილობ საკუთარი აზრის ჩამოყალიბებას არა მხოლოდ კარგ, გულითად ამხანაგსა და ცნობილ ლიტერატორზე – ჯერ სათანადოდ ვერ აღიარებულ მოვლენად ქცეულ ადამიანზე და ნებისმიერი აზრი ზედაპირულად გეჩვენება. ამას თან ერთვის იმის გაცნობიერებაც, რომ ამ დაწყევლილ ინფორმაციულ ეპოქაში ლიტერატურული სიღრმეებისა და წიაღსვლების მოზიარეთა წრე ისედაც სამარცხვინოდ ვიწროა, რომ უბრალოდ ცოტა დრო გავიდა, რომ ნებისმიერ გამონათქვამში ბუნებრივი ემოცია ჭარბობს და პოეტის პირუთვნელი დაფასება სადღაც წინაა, შორს, ბურუსით მოცულ და მოუხელთებელ მომავალში. ძალაუნებურად იმასაც იხსენებ, თუ რა ვითარებაში წავიდნენ საწუთროდან ტატო, ვაჟა, ყაზბეგი, გალაკტიონი, რამდენი კიდევ სხვაც –მათთვის ხომ არც დაუფასებლობა იყო უცხო, არც დეპრესია, არც ელემენტარული ხელმოკლეობა, არც უმძიმეს წუთებში მუზაზე ხელის აღება. კლასიკოსებად კი მერე იქცნენ, მოგვიანებით, სავალდებულო სახელმძღვანელოების ფურცლებიდან…
ზაზას მოგონების ამ ჩემს მცდელობას ერთად-ერთი რამ ამართლებს, ის, რომ უსასრულობაში გარდასული შემოქმედის გაცოცხლებას ცდილობ არა მისი ნამოღვაწარის გულცივი ანალიზით – ამას კრიტიკოსები უკეთ გააკეთებენ (თუ კრიტიკა ოდესმე საერთოდ იარსებებს), არამედ მისი ძვირფასი ადამიანური მხარეების გახსენებით. მითუმეტეს, რომ თავის ხანმოკლე მიწიერ ცხოვრებაში ზაზამ მაინც მოასწრო ასულიყო იმ საფეხურზე, რომლის სიმაღლიდან ქვეყნიერებისთვის მახვილი პოეტური თვალის შევლება არ გაჭირვებია. რადგან ეს ეგზისტენციალური უპირატესობა მან დამსახურებულად, საკუთარი ნიჭისა და შრომის წყალობით მოიპოვა. მისი ნააზრევი და შეხედულებები ჩვენს სამყაროზე იქნებ არანაკლებ მნიშვნელოვანი და საინტერესოა, ვიდრე წმინდა ლიტერატურული სიტყვაკაზმულობა და შემოქმედებითი დანატოვარი. ყველა ჭეშმარიტი პოეტი თავისთავად აცხადებს პრეტენზიას სულიერ უკვდავებაზე და ამ პრეტენზიის საფუძვლიანობის პირობა არა მხოლოდ პოეტის ტექსტებში – რეალური პიროვნების მასშტაბშიცაა საძიებელი.
სხვათა შორის, გენიოსის მასშტაბის ”დამიწება” ერთ-ერთი იმ საკითხთაგანია, რომელიც ზაზამ თავისი პოეტური ყურადღების მიღმა ვერ დატოვა. საკმარისია, მისი ”ოდა რუსთაველს” – გრძელი ლექსი თუ მოკლე პოემა – გულდასმით წაიკითხო, რომ ეს ოდნავ სევდიანი დასკვნა გამოიტანო. აბა, წარმოიდგინეთ გუშინდელ რედაქციასა ან დღევანდელ გამომცემლობაში მოსული შოთა, ხელნაწერებით ხელში და გაცვეთილი პიჯაკით, შოთა, რომელიც განიცდის უბედობას, თან კი რითმებს ებრძვის და შეჰხარის… ლექსის შექმნის ტექნოლოგიის, პოეტის ”შიდა სამზარეულოს” საიდუმლოებათა ტექსტში გამოტანის სურვილი შეიმჩნევა ზაზას სხვა ქმნილებებშიც, თუნდაც მის ბრწყინვალე ”დამიწებულ ლექსში” (ისევ დამიწება!), რომელიც ზაზამ თავის მეგობარს, პოეტ ანდრო ბუაჩიძეს მიუძღვნა და რომელშიც ჩემთვის განსაკუთრებით ძვირფასია სტრიქონები: ”დამიწებაში მიდის ყველა ადამიანი, /დამიწებაში მიდის ყველა გამკრთალი ელვა/ შენ კარგად იცი, რომ ელვაა ადამიანი,/ – ციდან მიწამდე რომ გაკვესავს და გაილევა;” მერე კიდევ მისი ლირიკული, გრძნეული, იმავდროულად კი ზედმეტი სენტიმენტებისგან გაწმენდილი, მამაკაცური ლექსები: ”Dun Ringill”, ”ჭრელი ჩიტი”, რომელი ერთი ჩამოვთვალო… ზაზა თვარაძე, რომელიც ქართული პოეზიის სახელით ეთამაშებოდა მომავლის ვარსკვლავებს სწორედ ჩვენს, ზედაპირულობითა და სულსწრაფობით აღსავსე ეპოქაში, დაუმსახურებელ შოთაობაზე პრეტენზიას არასოდეს აცხადებდა (ასეთი რამ რომც წამომცდენოდა, უბრალოდ სასაცილოდ ამიგდებდა), მაგრამ, მიუხედავად ამისა, და სრულიად უნებურად, აბსოლუტურად განსხვავებულ მასშტაბსა და ვითარებაში, თავად გახდა ჩვენი დროის ლიტერატურული მოვლენა. სწორედ რომ დროისა და არა იმ მტკნარი და უბირი ყოველდღიურობისა, რომელიც ეპოქის სახელით მოქმედებს და რომელმაც პოეტი ასე უმოწყალოდ და ნაადრევად გაწირა. ამ მხრივ ყოველდღიურობა – ეპოქის პლაგიატია მხოლოდ. სამწუხაროა, რომ ეს პლაგიატი ეპოქის მსვლელობისგან განყენებულად, მისგან მოწყვეტით ახერხებს არსებობას და თავის გმირებს ისევე ნთქავს, როგორც ძველბერძნული კრონოსი საკუთარ შვილებს. საერთოდ, დღევანდელობის ლიტერატურული კუთხით შეფასების მცდელობისას, საზოგადოებაში ორი უკიდურესი აზრია გავრცელებული: მას ან მწერლობისთვის უვარგის და კომერციული მოგების ინტერესს გადაყოლილ პერიოდად მიიჩნევენ (თუმცა ოდესღაც, გასული საუკუნის 40-იან წლებში, ჰესეც წერდა მუქად ჩამოწოლილ ”ფელეტონისტურ ხანაზე”), ან აღიარებენ, რომ ყველა ეპოქა ამ მხრივ ერთნაირია, და მიმდინარეც გამონაკლისს არ წარმოადგენს (ჩემი მოკრძალებული აზრით კი ჭეშმარიტება სადღაც შუაში იმალება). მნიშვნელოვანი აქ ისაა, რომ იმის მიუხედავად, თუ რომელი შეფასება უფრო მოგვწონს, მომავლის ჩვენთვის უცნობ აღქმაში ზაზა მაინც ამ ”უვარგისი პერიოდის” განსაკუთრებულ სიმბოლოდ დარჩება, და რათა ამგვარი წინასწარმეტყველება ჩემი პირადი განწყობის პირმოთნე გამოხატულებად, ლიტონ სიტყვად და უბრალო ლოზუნგად არ იქცეს, წინამდებარე ნარკვევიც, რაღაცით მაინც, თავისი პროტაგონისტის დონეს უნდა სწვდებოდეს, თანაც კომპლიმენტარობისგან მაქსიმალურად თავისუფალი უნდა იყოს. და მთავარი სირთულე ავტორისთვის სწორედ ამაშია. მითუმეტეს, როცა ისეთ ადამიანზე წერ, რომელმაც თავისი შემოქმედებით ჩვენს ირგვლივ არსებულ სამყაროს მავანისთვის ჯერ უხილავი და ვირტუალური, თუმცა ღრმა – ანუ პოეტური – კვალი დაამჩნია და მხოლოდ მერე განერიდა მას, და გახდა იძულებული, ამქვეყნის უსამართლო ამპარტავნება იმქვეყნიურ, ჩვენთვის იდუმალ და მიუწვდომელ სამართალზე გაეცვალა. ამის თქმის საფუძველს ერთის მხრივ, ზაზას ნიჭიერების ძალა და ხარისხი, მეორეს მხრივ კი ”ჩვენი დროის გმირის” ნომინაციებზე წარდგენილი კონკურენტების აშკარა დეფიციტი მაძლევს. დიახ, ზაზა თვარაძე არა მარტო ლიტერატურული, არამედ – მიუხედავად აბსოლუტური პიროვნული მორიდებულობისა და ერთგვარი უწყინარობისა – კარგი გაგებით საზოგადოებრივი მოვლენა იყო.
უთავბოლო და ეგოცენტრულ-მარაზმატული პოლიტიკური გარდაქმნებით გაჭყლეტილი თაობის შვილი, არც კომკავშირული პრემიების ლაურეატი ყოფილა ოდესმე და არც ”ლიბერალური დემოკრატიის” მეხოტბე, ვინაიდან საფუძველშივე გახლდათ იმუნიზებული ნებისმიერი სახელისუფლებო ცდუნების მიმართ. იგი იყო ჩვენი ჭეშმარიტი თანამედროვე, – იშვიათი, მაგრამ რეალური, იმავდროულად კი კოლორიტული და ბუნებრივად ელიტარული ტიპი, განსაკუთრებით იმ თვითმარქვია ელიტარების ფონზე, რომლებიც შოუბიზნესის თავზე ხელაღებული და მანკიერი წესებით წაქეზებულნი, ასე თუ ისე განსაზღვრავდნენ ქვეყნის კულტურულ თუ პოლიტიკურ ამინდს უკანასკნელი 15-20 წლის განმავლობაში და რომელთათვის (მცირედი გამონაკლისით) ხელოვნებაში მთავარი იყო და იქნება ფული, მამონა.
ჩემი და ზაზას ურთიერთობა – კლასიკური წარმოდგენით – არ იყო ხანგრძლივი და სულ რამდენიმე წელს გასტანა, თანაც ლიტერატურით არ დაწყებულა. ჩვენი გზები ისეთ ასაკში გადაიკვეთა, როდესაც დაახლოება გარკვეული დისტანციის დაცვასაც გულისხმობს, თუმცა ისიც უპრიანია აღინიშნოს, რომ გვიანი მეგობრობა SS-ში (გნებავთ, ენკავედეში) გაწევრიანებასავითაა: მასში შესვლა იოლი არაა, მაგრამ გამოსვლა, სანამ ცოცხალი ხარ, პრაქტიკულად შეუძლებელია. ამიტომაა, რომ ამგვარი კავშირიდან ერთ-ერთი მონაწილის საბედისწეროდ გასვლის შემდეგაც ზოგჯერ აზრი არ ეკარგება არც რეალური დიალოგების რეკონსტრუქციას, და არც შეხედულებათა წარმოსახვით ურთიერთგაზიარებას.
რა თქმა უნდა, მას ჩემზე ახლო მეგობრები ჰყავდა, მათ შორის პროფესიული თვალსაზრისითაც: ფილოლოგები, მწერლები, პოეტები, ერთი სიტყვით ჰუმანიტარები, თავადაც წარმოშობით ცნობილ ლიტერატორთა ოჯახიდან იყო, მე კი მწერლობაში ჩემით – ზუსტი მეცნიერების მხრიდან შემავალი კლაკნილი და ვიწრო ბილიკით შეღწევის მცდელობაში ვიყავი შემჩნეული, და ეს გარემოება თავიდან უფრო უნდობლობისკენ განგვაწყობდა და გვიბიძგებდა, ვიდრე ერთურთის აღიარებისკენ. ზაზასგან განსხვავებით, მე თანამედროვე ქართულ პოეტურ სამყაროში გარეული არ ვყოფილვარ და გულწრფელად მიხაროდა, რომ შემთხვევით კიდევ ერთი ნამდვილი პოეტი გავიცანი (თუმცა წერა გუშინ არ დამიწყია და ცხოვრების გზაზე მუზის სხვა შესანიშავ მსხაურებსაც გადავყრივარ).
ჩემი და ზაზას დამეგობრება მშვიდობიან, ხალისიან და ნაკლებად დრამატულ პირობებში მოხდა, მის ძველებურ ბინაში ალ. ჭავჭავაძის ქუჩაზე, რომელიც ყოველთვის ღია იყო ალალი სტუმრობისთვის, რაც მისი მეუღლის, მანანა ჯიქიას უდაო და აშკარა დამსახურებაც იყო. არყის, უბრალო მისაყოლებლისა და გიტარის (ზაზამ ძალზე თავისებური, გულშიჩამწვდომი, ოდნავ ხრინწიანი ხმით სიმღერა იცოდა, განსაკუთრებით გემრიელად კი საკუთარ სიმღერებს მღეროდა) თანხლებით ჩვენს სუფრულ საუბრებსა და კამათებს სულაც არ აკლდა თავისებური დრამატიზმი. ოდნავ შემთვრალები სერიოზული თემებისკენ ვუხვევდით, ისეთებისკენ, ყმაწვილკაცობაში ამოწურული რომ გვეგონა და არ გვქონია ამოწურული თურმე. საზოგადოდ, ყველაზე მნიშვნელოვანი საუბრები ახალგაზრდობაში გვჩვევია ადამიანებს, სტუდენტობაში, ან ოდნავ მოგვიანებით, როდესაც სისხლი ჯერ კიდევ გვიდუღს ძარღვში, ოცნებების ზღვაში დავცურავთ და წამიერი ემოციური აფეთქება იოლად ამარცხებს დალაგებული ფიქრის გულგრილ სიდინჯეს. მერე კი, უამრავი კერძო ინტერესით დახუნძლული გარემო უმოწყალოდ გვართმევს გულწრფელობის ხშირი გამოვლენის საშუალებას. თანდათან ვითრგუნებით და ნელ-ნელა კეთილგონიერებას ყოველდღიურ პრაგმატიზმთან ვაიგივებთ, იშვიათი და ტრაგიკული გამონაკლისები კი მხოლოდ გვარწმუნებენ არჩეული გზის სისწორეში და ვიღას სცალია მნიშვნელოვან და განყენებულ თემებზე სასაუბროდ! ამ მოჯადოებული წრიდან გამოსვლას – თუნდაც სიჭარმაგეში – ახლად გაცნობილ ადამიანებთან ურთიერთობა თუ შველის ხოლმე და ჩვენს შემთხვევაშიც, მგონი, ასე იყო: ზაზასთან ურთიერთობა მე (შეიძლება, გარკვეულწილად მასაც) – და კიდევ სხვებსაც, თუ სხვებიც ისხდნენ ჩვენს ღარიბულ სუფრასთან – ისევ ყმაწვილკაცობაში, კარგად დავიწყებულ და თავიდან გასახსენებელ სიმღერებში, და, რაც მთავარია, უზოგადეს და უმნიშვნელოვანეს საქვეყნო საკითხებზე კამათის უტკბილეს ხანაში მაბრუნებდა. რაღაცაზე ვთანხმდებოდით, რაღაცაზე – ვერა. მაშინ ხელოვნური მორიდება გვერდზე გადაიდებოდა და ოდნავ შემთვრალი პიროვნებები კი არა – კონცეფციები და მსოფლმხედველობები ვეჯახებობით ერთმანეთს. მშვიდობიან ფარგლებში, რა თქმა უნდა.
ფეხბურთზე და ლიტერატურაზე მეტად ამ ”სუფრულ საუბრებში” მწვავე პოლიტიკურ საკითხებს ვეხებოდით ხოლმე. ეს ბუნებრივიცაა. აბა, გვიანი 80-იანებიდან მოყოლებული, საქართველოში როდის გვიცხოვრია ლაღად, რომელ ერთ წელიწადს მაინც აკლდა პოლიტიზება, თანაც უაღრესად მკვეთრ, წრეგადასულ ფორმებში? პოლიტიკურ მოვლენებს ზაზა, როგორც წესი, ისტორიული თვალსაწიერიდან უმზერდა. მას განსაკუთრებით უყვარდა ორი ქვეყანა: საქართველო და ინგლისი. რაღაც სიმბოლური იყო იმაში, რომ გარდაცვალებამდე ცოტა ხნით ადრე საწადელი აისრულა და ინგლისი ნახა. ორუელი, ჩესტერტონი, დიკენსი, კონან დოილი, სტივენსონი და ბევრი სხვაც – მისი მწერლები, ხოლო შექსპირი, ბაირონი, დილან ტომასი – მისი პოეტები იყვნენ. საკმაო გონი, საკმარისად მახვილი მხედველობა ჰქონდა იმისთვის, რომ თეთრი შავში არ არეოდა და ვერ დაენახა, რომ უკანასკნელ ათწლეულში ჩვენში რეალურად აღმოცენებულმა ვითომ-კაპიტალიზმმა უსინდისობით უკვე გადაასწრო აწ გარდაცვლილ ვითომ-სოციალიზმს. შინაგანად ღრმად რელიგიური ადამიანი ვერ მოიწონებდა ვერც ხელისუფლების მიერ წინასაარჩევნოდ საეკლესიო იერარქიებისთვის ჯიპების დარიგებას (ეს ეკლესიის ”პოლიტკორექტული” ოპოზიციონერობის ფონზე!) და ვერც მეცნიერებათა აკადემიის ფარულ კლერიკალიზაციას. არანაირად არ ყოფილა რეტროგრადი და – ეს, საზოგადოდ, ჩვენი დროის სახასიათო დეტალია – სათანადო დონეზე შეეძლო კომპუტერთან და ინტერნეტთან ურთიერთობა. მას შესანიშნავად ესმოდა, რომ კლიოს მოწადინებით მოქსოვილი ისტორიის ძაფი უწყვეტია და მისი სამშობლოს ისტორია არც 1801-ში დაწყებულა, არც 1918-ში, არც 1991-ში და არც 2003-ში – თუმცა ეს თარიღები მართლაც შეიძლება მივიჩნიოთ მსხვილ კვანძებად ამ ძაფზე. გასაოცარია, მაგრამ ერთი ადამიანის სიცოცხლე, თუნდაც ისეთი ხანმოკლე, როგორიც ზაზას ერგო, თურმე იმდენად ღრმა და ყოვლისმომცველი ყოფილა, რომ თავისუფლად იტევს გიგანტური სუპერსახელმწიფოებისა და იმპერიების დაშლა-დამხობასაც და საზოგადოებრივი ფორმაციების შემპარავ ცვლასაც. უიშვიათესი გამონაკლისების გარდა, ადამიანებს შინაგანი დისციპლინა გვაკლია, თორემ წლების განმავლობაში დღიურები მოწესრიგებულად რომ გვეწარმოებინა, თვითონაც გაგვაოცებდა საკუთარი ევოლუცია. ზაზას პიროვნული ევოლუცია, ალბათ, იმაშიც გამოიხატა, რომ საბაზო ჰუმანისტური პრინციპების შენარჩუნების კვალობაზე იგი გადაურჩა ცალმხრივობასა და მიკერძოებას, ანუ იმას, რაც ესოდენ დამახასიათებელია თანამედროვე ე. წ. ”ტუსოვკისთვის”, რომელიც საქართველოს უახლესი ისტორიის მხოლოდ ერთადერთ, კანონიკურ ინტერპრეტაციას აღიარებს და იმთავითვე გამორიცხავს კრიტიკულ აზროვნებას, – ასეთ მიდგომას კი ”მეინსტრიმის” ნაკადს აყოლილი ნაკითხი, განათლებული და ერუდირებული ადამიანებიც ადვილად ეწირებიან მსხვერპლად. ზაზა კი იყო პოეტი, რომანტიკოსი, რომელმაც გაბედა და ერთ-ერთ ლექსში საკუთარ ერს ”ოსტატურად მკუარი ერი” უწოდა – ამ ნიშნით ის ერთდროულად ნონკონფორმისტიც იყო და კრიტიკული რეალისტიც, ითავსებდა ორივე ამ საწყისს და ეს სულაც არ უშლიდა ხელს, მისი პიროვნებისთვის დამახასიათებელ ბუნებრივ და ორგანულ ანტისტალინიზმს. მან იცოდა, რომ მე სტალინისტი არა, მაგრამ ზომიერი სოციალური თანასწორობის მომხრე და გარედან თავს მოხვეული ულტრალიბერალიზმის მოწინააღმდეგე ვიყავი და ვარ. ის კი უფრო პიროვნული თავისუფლების პრინციპის მომხრე იყო და, ჩემთან შედარებით, ახალი დროების მიმართ მეტ შემწყნარებლობას იჩენდა. აკი ვახსენე, რომ ჩვენ ერთმანეთს თავისუფალ რეჟიმში ვუზიარებდით აზრებს, რაც თავისთავად გულისხმობს ცხარე პოლიტიკურ დავასაც. მისი არ ვიცი, მე კი შინაგანად მამდიდრებდა ეს კამათები. ყოველივე ეს კი ღირებული, მნიშვნელოვანი, მაგრამ მაინც წმინდა წყლის თეორია გახლდათ.
ზაზა, საბედნიეროდ, პრაქტიკულ პოლიტიკას არ გაჰკარებია. ინტუიციის დონეზე გრძნობდა, რომ ეს მძიმე, ხშირად ბინძური საქმიანობა შეუთავსებელი იქნებოდა მისი პოეტური სულისთვის, ზედმეტად ”დაამიწებდა” მას. მართალიც იყო. პოეტებსა და მწერლებზე ხშირად დამღუპველად უმოქმედია პოლიტიკაში ჩარევას, გინდაც ასეთ საქმიანობას მათთვის სიცოცხლეშივე მაღალი თანამდებობებისა თუ დიდებისთვის წაპოტინების საშუალება მიეცა (ჩვენიანებს, ქართველებს რომ არაფერი ეწყინოთ, მე-20 საუკუნის რამდენიმე მკაფიო მაგალითს მოვიყვან – ვლადიმერ მაიაკოვსკი ბოლშევიკურ რუსეთში, ერნსტ იუნგერი ნაცისტურ გერმანიაში, გაბრიელე დ’ანუნციო ფაშისტურ იტალიაში, კნუტ ჰამსუნი ოკუპირებულ ნორვეგიაში და სხვებიც მრავალი). ზაზა რეალ-პოლიტიკას (და არა საუბრებს პოლიტიკაზე) ერიდებოდა, მისთვის მიუღებელი იყო ფორმულა ”მიზანი ამართლებს საშუალებას”, კეთილსა და ბოროტს შორის მუდმივ ჭიდილში ყოველთვის ცდილობდა კეთილის მხარეს დამდგარიყო (რამდენად გამოუდიოდა, ეს მხოლოდ მან და მაღალმა ღმერთმა იციან), ყოველ შემთხვევაში ის არასდიდებით არ გაამართლებდა ბოროტებას მომავალი სიკეთისა და დიადი მიზნის მიღწევის სახელით. მე კი (ვაღიარებ, მაგრამ არ ვიკვეხნი, – საკვეხნი არაფერია), როგორც ლიტერატურაში ზუსტი სამეცნიერო დისციპლინების უნებლიე წარმომადგენელი და გონიერ ფარგლებში სოციალური სამართლიანობის მომხრე, – მსოფლიო და საქართველოს ისტორიაზე შედარებით მოზომილი, ობიექტივისტური შეხედულების მატარებელი ვიყავი. შეიძლება ობიექტივიზმი სენია, ვირუსი, შეცდომა, მაგრამ ამ შეცდომის საფუძველში ძევს ფრომისეული წარმოდგენა იმის თაობაზე, რომ კაცობრიობის ისტორია ”სისხლით იწერება”, და ამ ფორმულას კიდეც ვიზიარებდი, რაც სრულიად მიუღებელი იყო ზაზასთვის.
ნამდვილი პოეტი ყოველთვის ინდივიდუალისტია. ზაზა გამონაკლისი ვერ იქნებოდა. იგი ერიდებოდა თავისი ტექსტებისთვის პირდაპირი პოლიტიკური ფორმის მიცემას, ეს მისი სტილი არ იყო, მაგრამ გულისა და გონების ყივილი ზოგჯერ ამასაც აიძულებდა და თუ იტყოდა, არაჩვეულებრივი სიზუსტით. მშვენიერ ლექსში ”დომხალი” მას ასე უწერია: ”ეს ბედკრული საქართველოც ალბათ ვინმეს დარჩება: ალბათ ჩარჩებს… ან – ქართველებს, გადაქცეულთ ჩარჩებად”. ამაზე უკეთესად, ნათლად და კომპაქტურად, მგონი, შეუძლებელია სიტყვიერად გადმოსცე ჩვენი ერის ”კოლექტიური არაცნობიერი”, მისი შიში და ძრწოლა ქვეყნის სიმდიდრის რეალურად გასხვისების წინაშე.
ჩვენი დისკუსიების საკმაოდ მსხვილი პლასტი საბჭოთა წარსულთან ურთიერთობას მოიცავდა, მითუმეტეს დღევანდელი სიდუხჭირის ფონზე. მახსოვს, მიყვებოდა (ცუდად შენიღბული გაოცებით), როგორ სცადა ახალგაზრდობაში თვითმფრინავის ბიჭების” საქმეზე თანაგრძნობის ხელმოწერების შეგროვება და როგორ გულწრფელად გაოგნებული დარჩა იმის გამო, რომ იმ დაწესებულების კაბინეტებიდან და ოთახებიდან ცივი უარით გამოისტუმრეს. ამ ამბავზე იმდენი pro et contra დაწერილა ჩვენში, რომ მის გარჩევას აქ არ შევუდგები, მაგრამ განა არ იყო მისგან მაშინ, იმ წლებში, ასეთი საქციელი სამოქალაქო გმირობის ტოლფასი? და ვინ იცის, რა იყო მის ქცევაში მეტი – პოლიტიკა თუ პოეზია?
ზაზა – პოეტი და ადამიანი მართლაც მაგარი იყო. სულის სიღრმემდე რომანტიკოსი, იგი შესანიშნავად გრძნობდა, თუ რითი სუნთქავდა მის ირგვლივ მოლივლივე ლიტერატურული სამყარო. ლიტერატურის მსახურებაში კი ის – ჩემი დაკვირვებით, – უპირველეს ყოვლისა, გულისხმობდა გამორჩეულობასა და თანდაყოლილ ნიჭიერებას, უნდობლად ეკიდებოდა ეპატაჟისადმი ხელოვნურ სწრაფვას, ორგანულად ვერ იტანდა ”პაპსას”, ირონიით უღრენდა ცრუმოდერნისტობას და აბსოლუტურად პატიოსანი იყო ფურცელზე დაწერილი სიტყვის მიმართ.
ყოველი ჩვენგანის მიწიერი გზა რომ ძალზე ირიბი და მოკლეა, ეს მხოლოდ ბავშვებს თუ აღარ ესმით ჩვენში. არადა, ამ ვიწრო გზაზე ნაადრევი სიკვდილის მახეებიცაა დაგებული. ვაი, რომ ერთ-ერთ ამგვარ მახეში ზაზა თვარაძეც გაება. ამას ვეღარაფერი ეშველება და მთავარი უკვე ის კი არაა, შესაძლებელი იყო თუ არა თავი აერიდებინა ამ მახისათვის, არამედ ის, რა სახით და სახელით დარჩება იგი არა მხოლოდ ახლობლების ხსოვნაში, არამედ ერისა და ბერის მეხსიერებაში. მინდა მჯეროდეს, რომ აი, ახლა, ზუსტად ამ წამს, ჩემს პარალელურად, ჩემგან დამოუკიდებლად და უკითხავად, ვიღაც სხვა, იქნებ ყველასთვის საყვარელი, იქნებ კი ყველასთვის უცნობი მწერალი, სადღაც მაგიდასთან ბობოქრობს, თავს იმტვრევს, სიტყვას და აზრს ეჭიდება და ცდილობს, ზაზა თვარაძის დედამიწაზე სტუმრობისდროინდელი ლიტერატურული თუ ადამიანური საქმეები, მისი უთუო ღვაწლი მეგობრებისა და ახლობლების წინაშე ფურცელზე გადაიტანოს. ამ საქმიანობის ჟამს იგი არ – და ვერ იშურებს მის მეხსიერებაში ერთხელ და სამუდამოდ აღბეჭდილი და ტრაგიზმით აღსავსე პერსონაჟისთვის კეთილ, თბილ სიტყვებს და სამართლიან, გულიდან ამოხეთქილ წრფელ ეპითეტებს. მე კი წარმოსახვის უნარი აშკარად მღალატობს და ზეცაში უდროოდ გაფრენილი პოეტის სახელზე უკეთესი ბოლოთქმის მოგონება ამ წუთში მართლაც რომ ძნელად წარმომიდგენია.

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

გივი ალხაზიშვილი

ბოლო გაჩერება

ზაზა თვარაძეს

ხეებიც იდგნენ, მეზობლების დეკორატიულ
თავშეყრას ჰგავდა მოყურყუტე ბაღი დეკემბრის,
საპანაშვიდო, მლიქვნელური თავმოდრეკები,
ბებერ მერქანზე ახელილი შავი ნუჟრები
და ჭირისუფლის უსიტყვობის უსასოობა
მას მერე, შენ რომ თვალში ცრემლად ამოუშრები.

წაჩურჩულება და ბაგესთან გამკრთალ ღიმილზე,
წაფარებული ცრუ წუხილი, როგორც ნიღაბი
და შენ აღარ ხარ, შენ მაშინაც აღარ იყავი,
რომ დაინახე შავი უპე ბებერ მნათობის
და შეგეშინდა საკუთარი უნუგეშობის,
გაბმული სმის და ცივ კედლებთან მასლაათობის.

სალამი, ძმაო, ზეციური ზესტაფონიდან,
ჩვენ ისევ აქ ვართ პირობითად, რადგან ვითვლებით
ამომრჩევლებად და ცხოვრებას ასე მითვლემილს,
დღეღამეებით გადავებით და მივენასკვეთ,
ვათვალიერებთ ბოსხს, ბრეიგელს და ჩვენს ქალაქში
მათ პერსონაჟებს და იმათაც, ვინც იენასკენ,

ვინც ლონდონისკენ, პარიზისკენ, თელავივისკენ,
ათენისაკენ, დუბლინისკენ მიემართება,
ზოგი წავიდა, ზოგი მიდის, ვინ ემართლება
წასულს და წამსვლელს ან წასვლაზე ფიქრში ჩარჩენილს,
აქ ვადამდელი არჩევნების ისმის გნიასი
და გვაქვს იმედი შეუცვლელი მამა-მარჩენლის.

ჩვენ ისევ აქQვართ, ეს ხეებიც აქვე არიან,
და ხეებივით ფიქრის ბაღებს ვერ გავექცევით,
თქვენ დაბრუნდებით გაზაფხულზე, როგორც მერცხლები,
როცა სხივები ლაჟვარდების სუნთქვით ელავენ,
მაგრამ მანამდე იმედია, გავმეჩხერდებით
და სათითოოდ ყველას ვეღარ გადაგვბელავენ.

ტრამვაის ბოლო გაჩერება გაგახსენდება
ეკლესიიდან გამომავალ ნასტუდქალაქელს,
ხსოვნის ფრაგმენტებს, აბურდულებს, ვერ დაალაგებ,
მოხრიალდება სამოციან წლების ვაგონი,
და ერთმანეთში ვერაგულად აილუფხება
წარსული, აწმყო, რეალობა და მონაგონი.

აქ არი ბოლო გაჩერება და მზეს ჩახჩახას
ოქროს მარცვალი დაბნევია ასი ბათმანი,
მაინც სუსხია და ფხიზელი დროის ვატმანი
გირჩევს ჩახვიდე დეკემბრიდან და “მე არ ვარ შინ,”
კი არ იყვირო, გაიფიქრო, რომ ჩაგეძინოს,
და გაგეღვიძოს გაურკვეველ წლის იანვარში.

* * *
მ. და ზ.

ჯერ თოვლი მოთოვს,
მერე კი მიწას
დაეწვეთება თვალების ნამი.
თუ შეედრება გარანდულ ფიცარს –
ცამდე ასული ლარიქსის ტანი.
თუ შეედრება სინათლე ლოდინს,
შეხვედრა დუმილს,
სინაზე საფლავს,
შავი და მძიმე საფლავის ლოდი –
ჩვენი მსუბუქი ცხოვრების ამბავს…

* * *

გარეთ გამოდი ხელში
იმ შენი ძველი გიტარით,
რამე იმღერე ეშხით
რამე ამბავი გვითხარი
სადაც ანთია ცეცხლი,
სადაც გელიან ძველები,
სადაც ყველაფერს შეცვლი
ამ დალურსმული ხელებით.
დავრჩი მარტოკა სახლში,
გარეთ ლოთები კივიან
და ვარსკვლავები ცაში
მკვდარ ბავშვებივით მტკივიან.

* * *

გამომეცხადა ზაზა თვარაძე
მე – ჩაძინებულს – დამცა თავზარი.
დაიწყო როშვა ქარზე, მთვარეზე,
დავემორჩილე, ხმაც ვერ დავძარი.

მოისხა მხრებზე ჩემი სამოსი,
გაუყვა ჩემი ხსოვნის სანახებს,
ხეტიალობდა იმ მიდამოში,
რომელიც სიზმრად მევე ვანახე,

გაპაპაჯორდა ჩემს საბრძანისში,
აღარ დატოვა ჩემი მისხალიც,
ვეჭვობ – ქირასაც არ გადამიხდის
დავიღუპები ალბათ მის ხელით.

ალმასხან

და ჩემს თავსზემოთ მოჩანდა
ცივი ფუტურო ცა.
ვიდექი მეტროს ჩასასვლელთან –
ეს არის გვირაბი,
არა, ჯურღმული,
ქვევით დამრეცად მიმავალი
თავისი ხოდით,
გოგირდოვანი ქარით სავსე,
უცნაური, შეუძლებელი,
სრული აბსურდი.
მე იქ ვიდექი.
ცივი ფუტურო ცა.
ცა ცარიელი.
არ ხარხარებდა ველური ღმერთი,
მეძავებსაც ჩასძინებოდათ,
ზამბახიც ისევ
თავს უხრიდა ნაბიჭვარ ნიავს.
ცივი ფუტურო ცა.
ცარიელი.
ვდგავარ მეტროსთან.
ყველაფერი მიაგავს ბილიკს.
ყველაფერი მიაგავს ბილიკს.
თვით ბილიკიც კი –
მიაგავს ბილიკს.
ცარიელი ცა.
ფუტურო, ცივი.
დაკარგული სინათლით სავსე,
გამობრუჟული ტრაკებით სავსე –
ცა ცარიელი.
და მეტროს ხარო,
პირდაფჩენილი,
ხან ამომძახებს: გარყვნილი ხარო.
რადგან ფუტურო, ცარიელი,
ვდგავარ მეტროსთან,
ცივი ნიავით შუბლდანაქროლი,
გოგირდოვანი სუნთქვით სავსე
როგორც ზღაპრის ელექტროდეპო..
არა – ურჩხული,
ცივი, ფუტურო,
გადანგრეული.
ცა – დანგრეული,
იქ ღრუბლები კორპუსებივით
უმოწყალოდ ეხეთქებიან
და ხალხი კივის,
კივის უღმერთოდ:
მიწისძვრა, ზემლეტრესენიე!
იქ ის ინგრევა,
მე აქ, მეტროსთან
ვდგავარ მყარი და მონამორჩილი
პარლამენტივით,
ბულგარეთის პარლამენტივით
სანზონასავით ცივი, ფუტურო,
ცარიელი,
ამქვეყანაზე მოვლენილი, როგორც ალმასხან.

პოეტის ჩონჩხი

მთელი ზამთარი ვიჯექი მარტო,
წინ მედგა ვისკი, არ მქონდა ძალა
არც სიცოცხლისთვის, არც სიკვდილისთვის,
არც ოცნებისთვის, სული რომ მალავს.
თავზე მეხურა, რაღაც გლეხურად,
მეზობლისაგან ნათქერი ჭერი,
ვგავდი მტრებისგან ნაკორტნ ბეღურას,
თუმცა ამქვეყნად არა მყავს მტერი,
ვერ ვგრძნობ ამხანაგს, მხოლოდ ხანდახან
როგორც ქარხანა, წარმოშობს შეშლილს
ეს ბრმა ქალაქი, და ასამარებს
საკუთარ იმედს გიჟური თესლით,
მხოლოდ ხანდახან, ერთ დროს მამაცი,
პირზე შერჩენილ სინაღდის მისხლით,
მოდის ძმაკაცი ლოთურ ბარბაცით,
და ღრანჭებიდან ნიჰილიზმს ისვრის..
ზღვიდან მოტანილ ფერად ნიჟარებს
ვალაგებ, როგორც ბარტყების გვამებს,
ვეღარ ვიშორებ მლაშე სიზმარეთს,
სასტიკ აკორდებს, შემპარავ გამებს,
რაღაც ციფრებად იქცა სინათლე,
სულიც იქცევა სისხლიან წყალად,
მივდივარ სადღაც, ძლივსღა მივათრევ
შერჩენილ ბოდვებს სულ უფრო მკრთალად,
ხელს მიქნევს ჩონჩხი ძმური სინაზით:
“წამო, ძამიკო, გავცდეთ ამ ქალაქს,
ზურგი ვაქციოთ ჩამქრალ მირაჟებს,
წამო, ძამიკო!
გავიქცეთ ჩქარა!”

* * *

ცარიელია ღამე და დღე და
საღამო, დილა და ყველა წამი,
და ყოველ საგანს, რომელსაც ვხედავ
ედება ჩუმი სიკვდილის ნამი,
და შხამი შიშის, და თრთვილი წასვლის,
და სიცოცხლიდან დაძრული აზრი,
რომ ყველა იმედს სიბნელე წაშლის
და კაპიკია სიცოცხლის ფასი,
რომ ყველა გრძნობა, არსებობს რაც კი,
არარსებობის მემკვიდრე არის,
ქვეყნად მყოფნიც კი ერთმანეთს ავცდით
და უკვე სადღაც მიგვრეკავს ქარი,
არის სინათლე, მაგრამ სინათლეც
დაბადებითვე არაფერს მალავს,
ცარიელია ღამე და დღე, და
თვით სინამდვილეს აკლია ძალა.
მაგრამ შემხედავს დაცინვით ვინმე:
მაშ, ასე მწყობრად რატომღა როშავ?
ეს არის მხოლოდ უაზრო ჰიმნი,
და ნარცისების კეკლუცი დროშა.

გაზაფხული

დღეს მერცხალი შემოფრინდა
ფრთა შემოჰკრა ფანჯარას,
ჭიკჭიკითა გადმომძახა:
კოკოითი ფანდარასტ!

ვკითხე: ჩიტო, ჩიტუნია,
ვის უგალობ? ანდა – რას?
მან კვლავ ცივად გადმომჭყივლა:
კოკოითი ფანდარასტ!

ჩემს თავს ვუთხარ: ადე, კაცო!
რას უზიხარ მანდა, რას?!
რა თავს ქინდრავ, გამოცოცხლდი:
კოკოითი ფანდარასტ!

ჰოდა, აწი რას დაგაკლებს
ავაზაკთა ბანდა, რას?!
გაზაფხულდა! გაზაფხულდა!
კოკოითი ფანდარასტ!

მივდექ სარკმელს… რას ვნახავდი:
არაფერი ჩანდა, რას…
მხოლოდ ჩიტი გაჰკიოდა:
კოკოითი ფანდარასტ!

ეეჰ…
კვლავ ჩემს ფიქრს დავუბრუნდი,
ვით ქათამი ქანდარას,
ჩემს თავს, როგორც ვიღაც უცხოს,
ჩიას და კაფანდარას,

ნეტა დედამ მშობა რისთვის,
ეს ცხოვრება ჰგვანდა რას…
კოკოითი, ბოკოითი,
გოკოითი ფანდარასტ!

* * *

ავი გრძნობები მაწუხებს
უკვე რამდენი წელია,
გულში ვგრძნობ მწარე მარწუხებს,
ჩემი ცხოვრება ძნელია,

დავწექი, თვალი დავხუჭე,
სიზმრებშიც ნათელ-ბნელია,
იქაც არავინ არ არის,
აღარსად აღარ მელიან.

სიზმრის და ცხადის გარჩევით
მე გული გადამელია.

* * *

დავბერდი, დავჩაჩანაკდი,
გავხდი სრულიად პოსლიკა,
ბებერ ხარივით დავეცი,
ვერ გამოვდივარ ბოსლიდან,

ვერ გამოვდივარ ბოსლიდან,
ვერ გამოვდივარ ბაგიდან,
რად მინდა – კაცი არ კაცობს,
ქართლის სიგლახემ დამბრიდა.

გრძელი როქი

სიტყვა მხოლოდ კონტექსტში იძენს
ელფერს და წონას:
“ქიშის” გარეშე რა იქნებოდა
სახელი “ნონა”?!

“ლექსის” გარეშე რას მოასწავებს
გვარი “თვარაძე”?
და თუ არა “შენ”,
“ყველაფერი” – ნიშნავს “არაფერს”.

იფნები

მე დავიღალე. მე მეძინება.
ბინდით ივსება ჩემი გონება.
სახეზე ბინდი დამეფინება.
გული მიწისკენ დაიწონება.

შენც დაიღალე. შენც გეძინება.
შენ გინდა იგრძნო მეტი სინათლე,
ბინდი გიკარგავს შენ მოთმინებას
დაუყოვნებლივ და მაშინათვე,

მაგრამ სად ვნახავთ ჩვენ სხვა სიხარულს,
უერთმანეთოდ, ამ მურტალ ქვეყნად,
წავალ და წახვალ, სულ გვეხსომება
რომ ერთდროს კაცი და ქალი გვერქვა,

და ყველაფერი ისევ იქნება
თუ ისევ შევხვდით სადმე და ოდეს
მოვალთ ხეებად, თუნდა იფნებად
ისევ ერთმანეთს გავუწვდით ტოტებს

და ვიგრძნობთ ვარჯში გაცრილ სინათლეს,
ჭკნობაშეპარულ ფოთლების ცვენას
და რაღაც ძველ და მარტივ სიმართლეს
რამაც ამქვეყნად აღმოგვაცენა.

* * *

კვერცხივით თოხლო მზე, გორაკები. ქვემოთ დაბლობზე – დიდ სივრცეზე გადაჭიმული ქვის კორპუსები. სასახლეები, რუხ გორაკებზე მიმავალი ხვეული შარა. იქ ავდიოდით ავტობუსებით – სასაფლაოსკენ. წინ და შორს, რწევით, მიცვალებულს მიასვენებდნენ. ჰა მუხათგვერდიც. ისმოდა მკვდრების მკვახე ყიჟინა: აქ ნუ მოდიხართ, აქ ნუ მოდიხართ! თქვენი ადგილი აქ აღარ არის! ზემოთ ზეგანზე ტბა გამოჩნდა. ჯვრის მონასტერი ხელისგულივით. მაგრამ არსად არ ჩანდა ღმერთი. არც მიწაზე და არც ზეცაში. რადგან ცაც ხომ ამ პლანეტის ელემენტია. მივედით ქვების სამყოფელში. კვიპაროსებში. მაგიდებზე ჩიტის სკინტლები. აქ ნუ მოდიხართ! – ყვიროდნენ მკვდრები. მიწა ჩავთხარეთ, ჩავეჭერით, პირი ტალახით ამოვუვსეთ. ფიცხლად ვეკვეთეთ გაშიშვლებული ტისაკებით. ჩავეცით თითო, ჩამპალ ღვიძლებში გავუყარეთ ცივი მეტალი. ვაოტნეთ ორგზის დაბრედილნი. ჩავჭერით მიწა. ჩავაწვინეთ ჩვენი დათო. იდგნენ მდელოზე კვიპაროსები მდუმარებაში. ცა, მდუმარება, როგორც სურათი უშფოთველი, რომელზეც არცერთ დეტალში მოჩანს თვით შემოქმედი. როგორც ფოტო – ვრცელი, ფერადი – რომლის მიღმა იმალებიან შემზარავი ნეგატივები. ღამე უმზეო, ღამე მზიანი. მე ამ ღამეს კარგა ხანია, მთელი არსებით ასე მივები – ასე მივები, უკიდეგანოდ. ამოვქოლეთ მერე საფლავი. წამოვედით მოქელეხენი, დარბაზის ბუნკერს მივაშურეთ, როგორც აკლდამას.

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

გრემ სვიფტი, “დღის სინათლე”
The Light of Day
By Graham Swift
Hamish Hamilton, 256 გვ.

რომანის ეპიგრაფიდანვე მიხვდებით, რომ ამ წიგნის მკითხველს მტკიცე ნერვები სჭირდება: “სიყვარულსა და ომში ყველაფერი მიმზიდველია”. თავად მწერალი კი ნებისყოფის სიმტკიცეს ნამდვილად არ უჩივის. ეს რომანი, საინტერესო სიუჟეტის გარდა, მწერლის – გრემ სვიფტის ერთგვარ პორტრეტსაც წარმოგვიდგენს, რადგანაც აქ ავტორის სიმტკიცესთან ერთად მისი ხასიათის სხვა თვისებებიც ეკვეთება.
ახალი რომანი “დღის სინათლე” მოგვითხრობს გამომძიებელზე, სახელად ჯორჯ ვებზე, რომელიც უიმბლდონში დასახლდება, ნოემბრის ერთ ჩვეულებრივ დღეს მისტერ ვები ყვავილებს ყიდულობს და საფლავზე მიდის. ცოტა ხნის შემდეგ კი იმ ქალს მოინახულებს ციხეში, რომელსაც მკვლელობა ედება ბრალად. რაშია საქმე? – მკითხველს პირველივე წინადადების წაკითხვისთანავე ცნობისმოყვარეობა იპყრობს. გამომძიებელი ერთი უიღბლო კაცია, ქორწინებამ არ გაუმართლა და აი, გაიცნო ქალი – მასწავლებელი და მთარგმნელი, რომელმაც ის კერძო დეტექტივად დაიქირავა. ამიერიდან, ვები სარა ნეშის აგენტია და მის ქმარს უთვალთვალებს. ნეშს აგენტის დაქირავების მიზეზი აქვს: მის ქმარს, პროფესიით ექიმს თავისი პაციენტი – ახალგაზრდა ხორვატი ქალი შეუყვარდება. თუმცა მათი ურთიერთობა ხანმოკლე აღმოჩნდება, კრისტინა უკვე შინ აპირებს დაბრუნებას და რომ არა სარას გადამეტებული ეჭვიანობა, ტრაგედიაც არ დატრიალდებოდა. მაგრამ სარა მანამდე არ მოეშვება თავის გამოძიებას, სანამ არ დარწმუნდება, ნამდვილად ავა თუ არა კრისტინა თვითმფრინავში. გამოძიების ამ ჯაჭვს მკვლელობამდე მივყავართ. ახლა, ორი წლის შემდეგ, ჯორჯ ვები ყვავილებს აწყობს უდროოდ დაღუპული ექიმის საფლავზე და სარას სანახავად მიდის. ფაქტობრივად, ისიც დაღუპული ადამიანია, რომელიც საკუთარი გამოძიების მსხვერპლი ხდება.
ეს ეპიზოდი ჰგავს გრემ გრინის რომანს “სიყვარულის დასასრული” (The End of the Affair); ორივე რომანის მთავარ გმირ ქალებს ერთი და იგივე სახელი ჰქვიათ. სვიფტის ნაწარმოებშიც იგრძნობა გრინის მელანქოლია, ელეგიურობა, გრინის რომანის მსგავსად, აქაც რეტროსპექტული თხრობაა, რომელსაც აწმყოსკენ მოვყავართ.
სვიფტი იმდენად არ ამახვილებს ყურადღებას მომხდარ ტრაგედიაზე, რამდენადაც ადამიანის ფსიქოლოგიურ შრეებზე. ბევრ რამეს არც კი ეფინება ნათელი…
“დღის სინათლე” მკითხველისგან გონების დიდ დაძაბულობას მოითხოვს, ეს არის სიყვარულის სამკუთხედის ტრაგიკული ისტორია, ეს სამკუთხედი მხოლოდ მკვლელობის შემდეგ იხსნება, თანაც ამ მკვლელობიდან ორი წლის შემდეგ.
რომანის მთელი პათოსი ერთი ფრაზით შეიძლება გამოიხატოს: “ბევრს ნურაფერს ელოდები”. და რომანის გმირები მაინც ელოდებიან რაღაცას და ჰგონიათ, რომ ეს რაღაც ძალიან შორსაა, თუმცა Terra Incognita შესაძლოა ძალიან ახლოს, სადღაც აქ, კუთხეში იყოს.
სვიფტის 23 წლის წინ დაწერილ რომანში “ტკბილეულობის მაღაზიის მეპატრონე” (The Sweet Shop Owner) ვკითხულობთ: “ადამიანის ცხოვრება რუკასავით არის გადაშლილი”. ახალი რომანიც ადამიანის ფსიქოლოგიურ რუკას წარმოგვიდგენს. გმირების შინაგანი მდგომარეობის წვდომა სენტიმენტალურ განწყობას გვიქმნის და სოფისტური მსჯელობის გუნებაზეც გვაყენებს: სიყვარული სრულყოფილია, რადგანაც მიუწვდომელია, და რეალურია, რადგან არარეალურია.
რომანს აქვს საოცრად დახვეწილი სტრუქტურა, აქ გათვლილია ყოველი დეტალი, ყოველი წინადადება, ყოველი წუთი, ყოველი საათი.
“დღის სინათლეში” პერიოდულად მეორდება ასეთი სცენა, ერთი ადამიანი მიდის მეორე სნეული ადამიანის სანახავად. ვაჟები მამას ეწვევიან ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში, ეს საავადმყოფო მათთვის უცხო ქვეყანასავითაა, ციხეში სტუმრობაც უცხო მხარეში ჩასვლას ემსგავსება. ადამიანები ილტვიან უცხო სამყაროსაკენ, რომანში მარტო კრისტინა არ არის ლტოლვილი, აქ ყველა გმირი ლტოლვილია, ზოგი ერთმანეთს გაურბის, ზოგიც საკუთარ თავს.
“ჩვენ ერთმანეთს ვხვდებით და ერთმანეთს ვშორდებით, ჩვენ მივდივართ, მაგრამ არავითარი კანონი და წესი არ გვაქვს იმისათვის, რომ ერთმანეთის სიცოცხლე დავიცვათ,” – ნათქვამია რომანში. ეს ნათქვამი ჭეშმარიტებაა სწორედ ამიტომ არის ტრაგედია.

იოზეფ როთი, “რა ვნახე – ამბები ბერლინიდან, 1920-1933”
What I Saw: Reports from Berlin, 1920-1933
By Joseph Roth,
Translated by Michael Hofmann
Norton, 2002

ამ წიგნის ანოტაცია ძალიან ლაკონურად, სულ რაღაც ორი სიტყვით შეიძლება გადმოვცეთ: ფაშიზმის დაბადება. მისი ავტორი იოზეფ როთი გერმანულენოვან ქვეყნებში ერთ-ერთი საუკეთესო ჟურნალისტი იყო.
როთი 1894 წელს დაიბადა ებრაულ ოჯახში გალიციაში, ჰაბსბურგის იმპერიის აღმოსავლეთ საზღვარზე. პირველი მსოფლიო ომის დროს ის ავსტრო-უნგრეთის არმიაში მსახურობდა და აღმოსავლეთ ფრონტზე იბრძოდა. შემდგომში თავის სტატიაში წერდა კიდეც: მე წავაგე ბრძოლა, როგორც გენერალმა ლუდენდორფმა, მაგრამ, ლუდენდორფისგან განსხვავებით, ჩემთვის ჩინ-მედლები არავის მოუციაო”. ჟურნალისტური საქმიანობა როთმა ვენაში დაიწყო, მემარცხენეთა გაზეთისთვის წერდა. 1920 წელს ის ბერლინში გადავიდა და ადგილობრივ გაზეთში – Berliner Boersen-Courier-ში მუშაობდა კორესპონდენტად. სამი წლის შემდეგ ფელეტონების წერა დაიწყო და ერთ-ერთ ყველაზე პრესტიჟულ გაზეთში Frankfurter Zeitung-ში (ახლა Frankfurter Algemeiner Zeitung) დაიდო ბინა. ამ ფელეტონებს თავის სახელს ასეთნაირად აწერდა: rth. ამასთან ერთად, იოზეფ როთი წერდა ჩანახატებს, ამზადებდა სასამართლოდან რეპორტაჟებს და რეცენზიებს კინოზე, თეატრსა და ლიტერატურაზე. სწორედ ამ წელს გამოვიდა მისი პირველი რომანი Das Spinnennetz (“ობობას ქსელი”), რომელშიც მწერლის მემარჯვენე განწყობა იყო ასახული.
1925 წელს, როცა გენერალი ჰინდენბურგი რესპუბლიკის პრეზიდენტი გახდა, მან გაღიზიანებულმა განაცხადა, რომ როთის რომანს არასოდეს წაიკითხავდა. როთმა ბერლინი მიატოვა და ისევ ფელეტონების წერას მიუბრუნდა, ამ პერიოდში მწერალს მთლიანად გაუქარწყლდა მემარცხენე ილუზიები. როცა 1933 წელს გერმანიის სათავეში ჰიტლერი მოვიდა, როთმა საერთოდ მიატოვა სამშობლო და პარიზში, ამსტერდამსა და ოსტენდში ცხოვრობდა. სასოწარკვეთილი იყო და ამ სასოწარკვეთილებაში მყოფი 1939 წლის მაისში გარდაიცვალა კიდეც.
აღნიშნულ კრებულში ჯოზეფ როთის ბერლინური მიმოხილვებია შეკრებილი. ეს სტატიები 1996 წელს შეკრიბა მაიკლ ბინერტმა და თარგმნა ჰოფმანმა. “რა ვნახე” მცირე ზომის სკეჩების კრებულია, ეს არ არის წმინდა დოკუმენტური წყარო, მაგრამ დოკუმენტურ მასალაზე ბევრად უფრო შთამბეჭდავია. როგორია როთის ბერლინი? – ქალაქი, რომელიც სირცხვილისა და ნოსტალგიის ჭაობში ჩაფლულა და თან მოდერნიზაციისაკენ მიისწრაფის. ეს არის ქალაქი, რომლის გზაც არსად არ მიდის, გარდა ბერლინისა.
როგორც კრიტიკოსები ამბობენ, თუ შეიძლება, რომ როთის ნაწერებს რამე ნაკლი გამოვუძებნოთ, ეს ხასიათის სწორხაზოვნებაა, როთის გმირები არ არსებობენ უნიფორმის გარეშე. სხვათა შორის, ეს სწორხაზოვნება – იგივე Einseitigkeit, როგორც გერმანულ ჟურნალისტიკასა და მწერლობაში მიღებულია, როთის დიდ ნიჭზე მეტყველებს. ქალაქის მცხოვრებთა პორტრეტები თვალის ერთი შევლებით არის დახატული.
იოზეფ როთის ახალი კრებული საინტერესო მასალაა ლიტერატურით, პოლიტიკით, მასმედიის მუშაობით, სამყაროში მიმდინარე კატაკლიზმებით, გერმანიის პოლიტიკური პროცესებითა და ფაშიზმის ფენომენით დაინტერესებული მკითხველისთვის.
1933 წლის 10 მარტს ფაშისტებმა ოპერნპოლატცში საჯაროდ დაწვეს წიგნები, მათ შორის “ობობას ქსელიც” იყო. “ჩვენ ვუმღეროდით გერმანიას, ნამდვილ გერმანიას, სწორედ ამიტომაც დაგვწვეს დღეს ჩვენ” – ასე გამოეხმაურა გულგატეხილი მწერალი ამ ფაქტს.

ნიკ ჰორნბი, “31 სიმღერა”
31 Songs
By Nick Hornby
Viking, 208 გვ.

წიგნმა, რომელიც თანამედროვე მუსიკაზე და შემსრულებლებზე იწერება, ორ გამოცდას მაინც უნდა გაუძლოს. პირველ რიგში, ავტორმა უნდა გაითვალისწინოს, რომ მკითხველს ეს სიმღერა შესაძლოა მოსმენილიც კი არ ჰქონდეს; ამასთან, წიგნმა მკითხველი თანამედროვე მუსიკალური პროცესებით მეტნაკლებად უნდა დააინტერესოს. დანარჩენი კი უკვე მწერლის ნიჭსა და უნარზეა დამოკიდებული. ლიტერატურულ ალღოსა და გემოვნებას კი ისეთ ცნობილ ბრიტანელ მწერალს, როგორიც ნიკ ჰორნბია, ნამდვილად ვერ დაუწუნებთ. ახალი კრებული, რომელშიც 31 თანამედროვე მუსიკალური კომპოზიციაა მიმოხილული, ზემოაღნიშნულ ფუნქციებს ნამდვილად ასრულებს. წიგნი უდავოდ დააინტერესებს მუსიკის, და არამარტო მუსიკის, მოყვარულებს. აქ შეხვდებით ძველი თაობის ვარსკვლავებს – ბრუს სპრინგტინს, ბობ დილანს, როდ სტიუარტს, სანტანას, “ლედ ზეპელინს”, “ბითლზს”, ვან მორისონსა და სხვებს, ახალი თაობის პოპულარულ შემსრულებლებს და ნაკლებად ცნობილ მუსიკოსებს.
ნიკ ჰორნბის ახალი წიგნი ესეების კრებულია: ეს არის წიგნი მუსიკაზე, – ამბობს ავტორი. თუმცა ამ ესეებს კრიტიკოსთა ერთი ნაწილი მუსიკალურ რეცენზიებად არ განიხილავს. თუმცა ეს, რა თქმა უნდა, წიგნის მხატვრული ღირსებებს არაფერს აკლებს. ესაა ავტორისეული ინტერპრეტაციაა იმ 31 სიმღერისა, რომლებმაც, შეიძლება ითქვას, შეცვალეს მწერლის ცხოვრება, ესაა წიგნი ისეთ ადამიანებზე, რომლებიც ნიკ ჰორნბის მსგავსად აზროვნებენ.
მუსიკის ავანტურა იმაში მდგომარეობს, რომ არასოდეს იცი, სად მიგიყვანს იგი. როდ სტიუარტმა ჰორნბი ბობი ბლანდთან მიიყვანა, ბობი ბლანდის მუსიკამ ბიბი კინგი ამოატივტივა და ასე დაიბადა ესეების კრებულიც, რომელიც მუსიკალურ თემებთან ერთად მრავალ სხვადასხვა ასპექტსაც შეიცავს.
თანამედროვე შემსრულებელთა შეფასებისას ნიკ ჰორნბი არასოდეს გაურბის სიტყვას “სრულყოფილი” (perfect), ერთ-ერთი ასეთი perfect-ის ნიმუშია ყველსასათვის ცნობილი მომხიბლავი ნელი ფურტადო და მისი სიმღერა I am Like a Bird, ასე ხშირად რომ ტრიალებს MTV-ის ჰიტ-აღლუმში.
თუმცა აქვე ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ჰორნბის ესეები მუსიკალური კრიტიკის სფეროს არ მიეკუთვნება, ხშირად ისინი უბრალოდ ავტორის ემოციებსა და გრძნობებს გადმოგვცემს. ამასთან, სიმღერები – მათი ტექსტი, მუსიკა, შესრულების სტილი გამოყენებულია ამა თუ იმ სოციალური მოვლენისა ან ცალკეული ადამიანის ფსიქოლოგიის ამოსახსნელად.
კრიტიკოსები ერთხმად აღნიშნავენ, რომ ამ წიგნის რეცენზიის დაწერა ძალიან რთულია. მიზეზი მარტივია – როგორც უკვე ვთქვით, ეს ხომ არც წმინდა წყლის მუსიკალური კრიტიკაა, არც მსჯელობა სოციალურ თემებზე და და არც სხვა რამ. კრებული მრავალი ასპექტის ნაზავს წარმოადგენს, ბოლოსდაბოლოს წიგნში ხომ ის 31 სიმღერაა შესული, რომლებმაც შეძრა ნიკ ჰორნბი. კრებული ბევრს გვეუბნება თვით მწერლის პიროვნებაზე, იმაზე, თუ როგორ ზემოქმედებას ახდენს მუსიკა ადამიანის სულზე…
წიგნში ხუმრობანარევ თერაპიულ რჩევებსაც შეხვდებით, რომლებიც თანამედროვე მსმენელთან ერთად დიჯეებსაც გამოადგებოდათ, მაგალითად ასეთს: “მოუსმინეთ ამ კომპოზიციას და გახდებით ისეთივე ბედნიერი, ბრძენი და მაგარი, როგორიც მე ვარ.”
დაბოლოს, ისიც უნდა ითქვას, რომ კრებული ნიკ ჰორნბიმ მას შემდეგ დაწერა, რაც, თავისი ანგარიშით, 1500-ჯერ მოისმინა ბრუს სპრინგსტინის Thunder Road-ს, ხოლო ლეგენდარული “ბითლზი” უკვე იმდენჯერ ჰქონდა მოსმენილი, რომ ვერც კი დაითვალა.
ნიკ ჰორნბი თავის დროზე მკითხველმა პოპულარული საფეხბურთო წიგნით შეიყვარა: But It’s About Arsenal.

კლინტონ ჰეილინი, “გრძნობთ სიჩუმეს? ვან მორისონი: ახალი ბიოგრაფია”
Can You Feel the Silence? Van Morrison: A New Biography
By Clinton Heylin
Penguin Viking, 505 გვ.

ვან მორისონის ახალი ბიოგრაფიით იმედგაცრუებას კრიტიკოსები ვერ მალავენ. ეს არ არის ბიოგრაფიული ხასიათის თხზულებაა, არც დოკუმენტურ წყაროდ გამოდგება და არც მხატვრული ღირებულება აქვს, – გამანადგურებელი ეპითეტებით უმალ შეამკეს ახალი წიგნი ლიტერატურული რეცენზიების ავტორებმა და იქვე დააზუსტეს: ეს არის სიტყვების თამაში, გრძელი, გაწელილი ამბავი, თანაც იუმორს მოკლებული; არადა, იუმორი პრინციპში აუცილებელი ატრიბუტია შოუ-ბიზნესის სამყაროს ცხოვრების აღწერისასო.
თავისი მკითხველი ამ წიგნს მაინც გამოუჩნდა, თუმცა ძნელია იმის თქმა, რამ განაპირობა მკითხველის ინტერესი – ავტორის ლიტერატურულმა ალღომ თუ თავად მორისონის წინააღმდეგობრივმა ფიგურამ: ვან მორისონი ხომ სწორედ ის მუსიკოსია, რომელიც როკ-ენ-როლის უცენზო სამყაროშიც კი გამოირჩეოდა მძიმე ხასიათითა და უცნაური ქცევით და როკ-ენ-როლის უსაზღვრო სტანდარტებშიც კი არ ჯდებოდა. თანამედროვეთა გადმოცემით, მისი მოქმედების პროგნოზირება ფაქტობრივად შეუძლებელი იყო, ვან მორისონის პიროვნება იდუმალებით მოცულიც იყო და ერთგვარად შემაძრწუნებელიც.
მაინც სამწუხაროა, – თავისას არ იშლიან კრიტიკოსები, – ეს ყველაფერი ბევრად უფრო კარგად შეიძლებოდა დაწერილიყო. არსებობს მდიდარი მასალა, მომღერლის ბიოგრაფიული დეტალები, ურთიერთობები და შეხლა-შემოხლა სხვა მუსიკოსებთან, ბოჰემური ცხოვრება. თანაც არიან ავტორები, რომლებიც უფრო მეტ დროს გაატარებდნენ არქივებსა და წიგნებში თავჩარგულნი, და ნაკლებ დროს დაუთმობდნენ ფუჭ ლაპარაკს. 505 გვერდის დაწერა ნამდვილად არ არის საჭირო იმისათვის, რომ თქვა ის, რაც დიდი ხანია ნათქვამია და რომც არ იყოს ნათქვამი, ისედაც ყველამ კარგად იცის: დიახ, ვან მორისონი ძალინ რთული ტიპი იყო, მაგრამ ძალიან კარგი მუსიკოსი. თუ მწერალი ასეთ სქელტანიან წიგნში მხოლოდ ამის თქმას შეძლებს და სხვას ვერაფერს იტყვის, ესე იგი, ავტორს ლიტერატურაში ბევრი არაფერი გაეგება.
ამ წიგნის გმირი წინააღმდეგობრივი პიროვნება იყო, ასეთივე წინააღმდეგობებითაა სავსე რომანიც, რომელიც მის ცხოვრებაზე მოგვითხრობს. განსხვავება ისაა, რომ მძიმე ხასიათს ვან მორისონის შემოქმედებითი კარიერისთვის ხელი არ შეუშლია, წიგნში გაპარული უზუსტობები კი მწერლის არაკომპეტენტურობაზე მეტყველებს…
აქედან გამომდინარე, შესაძლოა, კრიტიკოსების შენიშვნები სხვა ავტორებსაც დაუჯდეთ ჭკუაში, და ვან მორისონის ცხოვრება კვლავაც მოექცეს ლიტერატურის ყურადღების ცენტრში, რადგან მწერალიც და მკითხველიც შემოქმედებაში ჭეშმარიტებას ეძიებს, ვან მორისონის თავზეხელაღებულ ცხოვრებაში კი იდო ერთი უდავო ჭეშმარიტება – მუსიკა.

იტალო კალვინო, “განდეგილი პარიზში”
Hermit in Paris
By Italo Calvino
Jonathan Cape, 276 გვ.

ცნობილ მწერალს – იტალო კალვინოს (1923-1985) ანტისემიტიზმში ბრალს ნამდვილად ვერ დასდებთ. თუმცა მკითხველთა და კრიტიკოსთა ერთი ნაწილი ასე არ ფიქრობს. ამის მიზეზი ისაა, რომ მწერლის ახლად გამოცემულ წიგნში, რომლის სახელწოდებაა “განდეგილი პარიზში”, დიდი ადგილი ეთმობა ებრაელების თემას. უნდა ითქვას, რომ კალვინო ძალზედ საინტერესოდ და ორიგინალურად წერს ებრაელების შესახებ და, რაც მთავარია, მისი მსჯელობა ყოველთვის თამამია და არც დაკვირვებებია ბანალური. ეს კალვინოს შემოქმედების დიდი ღირსებაა, რომელსაც საფუძვლად უდევს შიში – არ გაიმეოროს ის, რაც უკვე ნათქვამია, თავი არ შეაწყინოს მკითხველს.
“ნიუ იორკის ბეჭდვითი გამოცემების 75% ებრაელების ხელშია, თეატრალური სამყაროს 90% ებრაელები შეადგენენ, ნიუ იორკის წამყვან ინდუსტრიაში – ფეშენის ინდუსტრიაში ებრაელები ბატონობენ, ამერიკულ ბანკებსა და უნივერსიტეტებზეც ებრაელებს აქვთ მონოპოლია,” – წერს კალვინო. სწორედ ამდაგვარი ციტატების გამო მიიჩნევენ კალვინოს მსჯელობას ანტისემიტურად, თუმცა მწერალი უბრალოდ სემიტური რასის ფენომენით არის დაინტერესებული და სხვა არაფერი. და თუ მის დაინტერესებას მაინცდამაინც ანტისემიტიზმის სახელით მოვნათლავთ, კალვინოს ანტისემიტიზმი სწორედ იმავე მიზეზით არის საყურადღებო, რითიც ელიოტის ანტისემიტიზმი.
იტალო კალვინოს “განდეგილიòპარიზში” ქალაქურ ცხოვრებაზე გვიამბობს. ნაწარმოების კითხვისას მკითხველს აუცილებლად გაახსენდება ერთი ეპიზოდი მისი რომანიდან “უხილავი ქალაქები”: ყუბლაი ხანი მარკო პოლოს უბრძანებს, აღწეროს თავისი მოგზაურობა. და მარკო პოლოც იწყებს ერთიმეორის მიყოლებით ქალაქების ჩამოთვლას, ყოველი ახალი ქალაქის ნახვით მიღებული შთაბეჭდილება ძველზე უფრო მძაფრი და ფანტასტიკურია. მაგრამ უეცრად აღმოჩნდება, რომ მარკო პოლო, რომელიც სამშობლოს მოშორებული ენაწყლიანად გვიამბობს თავის ხანგრძლივ მოგზაურობაზე, უცხო ქვეყნის ქალაქებს კი არ აღწერს, არამედ თავის მშობლიურ ქალაქზე – ვენეციაზე გვიამბობს. “მშობლიური ქალაქის მიტოვება, – უხსნის მარკო მბრძანებელს, – ეს წარმოსახვაში მშობლიურ ქალაქთან დაბრუნებაა. რაც უფრო ბევრს ხედავ, მით უფრო შეიცნობ იმ მცირეს, რაც შენია, შენი საკუთრებაა.”
პრინციპში მწერალი მარკო პოლოს ათქმევინებს იმას, რასაც თავად ფიქრობს. მშობლიურობის შეგრძნება იტალო კალვინოს ყოველთვის თან სდევდა და ეს განცდა, გნებავთ ინტუიტიური წვდომა თუ წარმოსახვა კარგად აისახა რომანში “განდეგილი პარიზში”, რომელიც მისი ავტობიოგრაფიული ჩანაწერების პატარა კოლექციას წარმოადგენს. აქ თავმოყრილია 19 სკეჩი და ესე. ამ ჩანაწერებიდან ვიგებთ, როგორ გაიარა კალვინოს ბავშვობამ ჩრდილო იტალიაში, რა გავლენა მოახდინა მასზე ფაშიზმის წლებმა, როგორ უარყო კომუნისტური იდეალები და სხვა. “მეც სტალინისტი ვიყავი? – სვამს ერთგან შეკითხვას, რომელიც რელიგიური კონფესიის მსგავსად ჟღერს და იქვე უპასუხებს: ცოტათი ახლაც ვარ სტალინისტი”.
წიგნის ძირითადი თემა მაინც “გლობალური კულტურისკენ ლტოლვაა”. კალვინოს ყურადღების ცენტრში მსოფლიოს ორი მნიშვნელოვანი ქალაქი ექცევა: პარიზი და ნიუ იორკი. კალვინო ფაქტობრივად ორივე ქალაქის მოქალაქედ მიიჩნევს თავს.
წიგნის შესავალში, რომელიც კალვინოს ქვრივს ეკუთვნის, წერია: “როგორც ავტობიოგრაფიული დოკუმენტი, ჩემთვის ეს წიგნი ძალიან არსებითია. ეს არის მისი ავტოპორტრეტი, ყველაზე უფრო სტიქიური ხასიათისა და უშუალო ბიოგრაფია.”
ასეთი ბიოგრაფიული ხასიათის ნაშრომის არსებობა იტალიური ლიტერატურისთვის განასაკუთრებით მნიშვნელოვანია. იტალო კალვინო ხომ თავისი ხალხისთვის მხოლოდ მწერალი არ იყო. 1985 წლის 19 სექტემბერს, როდესაც ის გარდაიცვალა, იტალიელები მიხვდნენ, რომ მათ საუკეთესო მეგობარი დაკარგეს. უმბერტო ეკოს ნეკროლოგმა, რომელიც გაზეთ Corriere della Sera-ში გამოქვეყნდა, თითქმის დაჩრდილა თავზარდამცემი ინფორმაცია მექსიკაში მომხდარი დიდი მიწისძვრის შესახებ. ამავე გაზეთში ჯონ აპდაიკი წერდა: “მსოფლიო ლიტერატურას აღარა აქვს ყველაზე თავისუფალი სამოქალაქო ხმაო.” მისი ქვრივის ცნობით, კალვინო, რომელიც 62 წლის ასაკში გარდაიცვალა, კიდევ 14 წიგნის დაწერას აპირებდა.

ნორმან მეილერი, “საშინელი ხელოვნება”
The Spooky Art
Some Thoughts on Writing
By Norman Mailer
New York: Random House, 330 გვ.

გენიოსი ნორმან მეილერი – ასე მოიხსენიებენ კრიტიკოსები ამ ახალი წიგნის ავტორს, რომლის სახელწოდებაა “საშინელი ხელოვნება” (The Spooky Art). მწერალი წერს იმაზე, თუ რას წერენ სხვები, იმაზე, თუ როგორ წერენ და იმაზეც, თუ საერთოდ როგორ და რატომ უნდა ვწეროთ. “საშინელი ხელოვნება” საკმაოდ თავშესაქცევი წასაკითხია, სერიოზულ დაკვირვებებთან ერთად ასეთ სახალისო რჩევებსაც ამოიკითხავთ. თუნდაც ერთი მაგალითი ავიღოთ. ავტორი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს საგაზეთო მიმოხილვებსა და რეცენზიებს და თვლის, რომ მათი გაცნობა ყველა ადამიანისათვის აუცილებელია. არგუმენტი კი ასეთია: “მიმოხილვებს სისტემატურად ვკითხულობ, მათი იგნორირება აზრადაც არ გამივლია. არ წაიკითხო მიმოხილვა, ეს იგივეა, არ შეხედო შიშველ ქალს, რომელიც ღია ფანჯარაში დგას. დამეთანხმებით, სულ ერთია, ლამაზია ის თუ არა, ამ ქალისკენ მაინც გააპარებთ თვალს.”
ნორმან მეილერი საკუთარ გამოცდილებასა და დაკვირვებებს უშურველად გვიზიარებს. იმასაც ეუბნება მკითხველს, თუ როგორ გამოიმუშავა სამუშაო ჩვევები. ამას, როგორც ავტორი ამტკიცებს, დიდი ფილოსოფია არ სჭირდება: “უთხარით თქვენ თავს, რომ ხვალ, ამა და ამ საათზე, საწერ მაგიდას მიუჯდებით და დაწერთ, მერე კი უბრალოდ თქვენი ნათქვამი შეასრულეთ. ეს კანონი წლების განმავლობაში აღმოვაჩინე.”
კრებულში მკითხველი შეხვდება ლიტერატურულ წერილებს ჰემინგუეიზე, ჰენრი მილერზე, ჰენრი ჯეიმსზე, ტოლსტოიზე, დოსტოევსკისა თუ ფოლკნერზე. განსაკუთრებით საინტერესო და ორიგინალურია ესე ჰეკლბერი ფინზე – პერსონაჟზე, რომელსაც ლამის აღმერთებს წიგნის ავტორი. ისე, მარტო ამ ესეს გულისთვის ღირს აღნიშნული კრებულის წაკითხვა.
უნდა ითქვას ისიც, რომ ნორმან მეილერის ნაწერები ობიექტურობით გამოირჩევა, ეს ობიექტურობა მხოლოდ საკუთარი თავის შეფასებისას ირღვევა, ოღონდ მწერალი ამ შემთხვევაში სუბიექტურობისაკენ კი არ იხრება, არამედ პირიქით, ის ზედმეტად პრეტენზიულად უყურებს და აფასებს საკუთარ შემოქმედებას.
დიდი ადგილი ეთმობა წიგნში კინოს თემას. კინემატოგრაფზე საუბრისას წარმოდგენილია ავტორისეული დაკვირვებები და კინოს ფენომენის ამოხსნის მცდელობა: “ფილმის ერთ-ერთი საიდუმლო კინოვარსკვლავის ამოუხსნელ ფენომენში უნდა ვეძიოთ,” – ამბობს ავტორი. როგორც კრიტიკოსები აღნიშნავენ, კინოსექციაში ბევრი მოსაზრება მცდარია, ბევრს შეცდომაში შევყავართ, ბევრია განყენებული მსჯელობაც. მაგალითად განყენებული მსჯელობის დიდი ნაკადი გადაფარავს მკითხველს ესეს – “უკანასკნელი ტანგო პარიზში” კითხვისას. ეს სტატია სასიამოვნო საკითხავი კია, მაგრამ ძალიან აბსტრაქტულია. სხვათა შორის, კრებულში მისი სცენარების მიხედვით გადაღებული ფილმების ხოტბასაც შეხვდებით – ზოგი ჩანაწერი სარეკლამო სტატიასაც ემსგავსება.
შეცდომებისგან დაზღვეული არავინაა, ამიტომ ერთი-ორი ლაფსუსის გამო ნორმან მეილერის წიგნის კრიტიკა ნამდვილად არ იქნება მისაღები. მეილერი, ლიტერატურათმცოდნეების შეფასებით, ამერიკული საგანძურის ნაწილია და ამ ახალ კრებულში ის ამჯერადაც შეუდარებელია.

მოამზადა თამარ სუხიშვილმა

© “წიგნები – 24 საათი”