სატკბილეთის ქვეყანა

ირმა მალაციძე, სატკბილეთის ქვეყანა. რედაქტორი მარინე ბედოშვილი, ილუსტრაციები ია გიგოლაშვილისა. თბ. “ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა”, 2004.

წიგნს დიდ-პატარისათვის თვალში მოსახვედრი ლამაზი ყდა აქვს, ამიტომაც არ გამკვირვებია, როცა მაღაზიაში, თაროსთან მდგარს მომესმა “ეს წიგნი მინდა” და ხელმა “სატკბილეთის ქვეყანა” თაროდან აიღო. დამაინტერესა, მოვბრუნდი და ვკითხე, როგორ შეარჩია მეთქი და ყდითო, მიპასუხა მშობელმა, კითხვა ჯერ არ იცისო.
სილამაზეა ის, რასაც ადამიანი, ყველა ასაკში, გვერდს ვერ აუქცევს.
“სატკბილეთის ქვეყანას” სათაურიც მიმზიდველი აქვს. ისიც კი, ვისაც ტკბილ გემოს მწარე, ან ცხარე ურჩევნია, არ უარყოფს, რომ სიტყვა “ტკბილს” მხოლოდ დადებითი ემოცია აქვს. განსაკუთრებით კი ბავშვისთვის ძალიან ბევრს ნიშნავს. ერთი ფსიქოლოგიური ტესტია, სადაც ასიდან ოთხმოცდაცხრამეტი ბავშვი შეკითხვას ერთნაირად პასუხობს – “ტკბილი” შეიძლება მხოლოდ კარგი იყოს.
მწერლის მიერ დარქმეული ზღაპრის სათაური მკითხველისთვის ყოველთვის განწყობის შემქმნელია და ამ მხრივაც ავტორის “განზრახვაზე” ლაპარაკობს – ეს ბავშვებისთვის დაწერილი ზღაპარია. ხშირად გვითქვამს კარგი საბავშვო წიგნი უფროსებისთვისაც კარგი საკითხავიაო, მაგრამ ამ შემთხვევაში წიგნი საბავშვოა. ბავშვებს კი ყველაფერი თავისი უფრო უყვართ, ვიდრე უფროსებთან გაზიარებული – სხვადასხვა ზომის ხუთი ერთნაირი ნივთიდან ისინი იმას ირჩევენ, რაც მათი ზომისთვის უფრო შესაფერისია. შინაარსითაც ის ამბავი უყვართ, რაც კარგად მთავრდება, მაგრამ მსვლელობა აუცილებლად დაძაბული უნდა იყოს, გაზადაგზა წინააღმდეგობები, საშიშროებები უნდა ჩნდებოდეს, რაც, უფროსებისგან განსხვავებით, ბავშვს კიდევ უფრო უმტკიცებს კეთილი დასასრულის რწმენას და ამბის ბოლოს სურვილი უჩნდება, ნეტავ კიდევ გაგრძელებულიყოო. “სატკბილეთის ქვეყნის” წაკითხვა შვილებისთვის მშობლებს არაერთხელ მოუწევთ, ისევე, როგორც ერთი და იგივე ზღაპრის მრავალჯერ მოყოლა უწევთ.
სატკბილეთის ქვეყნის ამბავი კი მოგვითხრობს ერთი ქვეყნის, სატკბილეთის ცხოვრებაზე, სადაც ობოლი ბიჭები და გოგონები ქუჩის ამარა არ რჩებიან, სადაც მეფე-დედოფალი ისეთი კეთილები და სამართლიანები არიან, რომ ერთადერთი ქალიშვილის არჩევანსაც, ცოლად გაჰყვეს ღარიბ მოხეტიალე მუსიკოსს, სიხარულით იღებენ.
ამ ზღაპარში კეთილი და ბოროტი გამუდმებით უპირისპირდება ერთმანეთს – სამწერეთის მეფე სატკბილეთს ესხმის თავს, ვეზირი არვინგაგვიგოსი მეფის წინააღმდეგ შეთქმულებას აწყობს, აფთიაქარ ალთეუსის ჯადოსნური წამალი მეფე ნესტარ მეორეს და დედოფალ ზაზუს რამდენიმე საათით კეთილ ადამიანებად აქცევს… მუსიკოს ლინოვიოს მეგობრობა და ხელოვნება ეხმარება, რომ ნაღვლიანი მეფის ასულის გული და ხელი მოიპოვოს. ამ ზღაპარში არის ბევრი შიში, ბევრი განსაცდელი, რომელსაც გმირები მკითხველთან ერთად ძლევენ. ზღაპარში სამართლიანობის და უსამართლობის გამუდმებული ჭიდილი სამართლიანობის გამარჯვებით მთავრდება.
ბავშვისთვის იოლად აღსაქმელია ავტორის მიერ სახელების დარქმევის პრინციპი: ვერაგი ვეზირი არვინგაგვიგოსი, ასეთივე ვერაგი დონ კაკტუსო და მისი შვილები სუსხია და ეკლინა, კეთილი დედოფალი მარმელადინა და მეფე კარამელიუსი, კეთილი გოგონა ვარდია, პრინცესა რაფაელა, გადია ფუნთუშინა, რომელიც მსუქანი უკეთილესი გადიაა, ხარაზი ლანჩა, ბიჭუნა ნიგო, რომელიც ნიგვზის, როგორც ტკბილეულის მეტად გაგემრიელების უტყუარი საშუალებაა, ბოროტი მეფე ნესტარ მეორე.
თუმცა მცირე უყურადღებობები ავტორს მაინც გაპარვია, მაგალითად – ამურთუხუცესი ახ-ოხი ბავშვისთვის გაუგებარი, აუხსნელი სახელი იქნება.
ზღაპარი პირველი პირისგან არის მოთხრობილი, რაც ბავშვებს ძალიან უყვართ – იმათაც ვისაც სხვა უკითხავს და იმათაც, ვინც თავად კითხულობს – ჩნდება შეგრძნება, რომ ამბავს თვითმხილველი უამბობს და ამით ამბავი კიდევ უფრო ნამდვილდება. ბავშვებს არ უყვართ, როცა უფროსები ეუბნებიან ისეთ სიტყვებს, როგორიცაა “ამბობენ”, “ნათქვამია”, “თურმე” ან “როგორც გვიამბობენ”. ისინი ისეთი რეალისტები არიან, რომ უმალ დაიჯერებენ, დონ კაკტუსო ბოროტი კაცია იმიტომ, რომ ეკლიანი სახელი ჰქვია, აბა ხელი მოჰკიდე კაკტუსს, ნახავ რამდენი ხლაფორთი გექნება. ისიც სჯერათ, რომ გოგონა ვარდიას კარგის მეტი არაფრის გაკეთება არ შეუძლია, ვერც ჭიამაია შეძლებს ვინმეს გულის ტკენას, მაგრამ მეფე ნესტარ მეორე კეთილი ძალა რომ არ იქნება, ამის მისახვედრად მისთვის ზღაპრის წაკითხვაც არ ღირს. ამ ზღაპარს ბავშვი იმისთვისაც წაიკითხავს, რომ კიდევ ერთხელ იზეიმოს კეთილისგან ბოროტის ძლევა, სიყვარულის და მეგობრობის გამარჯვება და ახალი სასიცოცხლო ძალით აივსოს.
“სატკბილეთის ქვეყანა” კარგი ზღაპარია, უბრალოდ, ის არ იწყება სიტყვებით “იყო და არა იყო რა, დიდი ხნის წინათ…” და არ მთავრდება “ჭირი იქა ლხინი აქათი” მხოლოდ იმიტომ, რომ ეს საავტორო ზღაპარია.

© “წიგნები – 24 საათი”

ყოფილთა ცხოვრების ესთეტიკა

ირაკლი სამსონაძე, ყურთბალიში (მცირე რომანი). წინასიტყვაობა ანდრო ბუაჩიძისა, რედაქტორი მალხაზ ხარბედია. ყდაზე ლევან ხერხეულიძის ფოტოები. თბ. “არეტე”, 2004.

თავდაპირველად უნდა ითქვას, რომ ირაკლი სამსონაძე უშეღავათო შემოქმედია, მისი ყველა ტექსტი მკაცრი რეალობის მხატვრულ ინტერპრეტაციას წარმოადგენს და ხანგრძლივ შთაბეჭდილებად გვრჩება.
“ყურთბალიში” იმპერიის ნანგრევებში მოყოლილ ხალხსა და ქვეყანას ეხება, მისი მკაცრი რეალიზმი სულისშემძვრელი და ნაღვლიანია. მასში ყველანაირი ადამიანური განცდაა ფოკუსირებული, თითქმის ყველა ახლო წარსულის მნიშვნელოვანი მოვლენაა გახსენებული და ცხოვრების მდინარების კვალდაკვალ ნაჩვენები. “ყურთბალიში” ქაოსის ქმნილებაა, დაშლილი საზოგადოების წუხილია წესრიგსა და სამართლიანობაზე.
ირაკლი სამსონაძე გვიწერს მხატვრულ ტექსტს “ყოფილებზე” და თავის თავს მისსავე ცენტრში მოიაზრებს, ეს არის “ყოფილი მწერლის ცხოვრება ყოფილების საზოგადოებაში”. მოქმედების თანამიმდევრობაც ქაოტური დროის შესაფერია, ერთ-ერთი გმირი სამივე ომში დამარცხების შემდგომ იარაღს გაყიდის და კონტრაბანდისტობას იწყებს.
პირველ პირში თხრობას ყოველთვის ახლავს ხოლმე ერთგვარი დუნე განვითარება სიუჟეტისა, მაგრამ ირაკლი სამსონაძის რომანსა თუ მოთხრობაში ამგვარი თხრობის უხერხულობანი სურათთა მონაცვლეობით არის დაძლეული. შთამბეჭდავია მსჯელობა “ყოფილთა” ამქარზე, როცა ყველაფერი შექცეული და გაუკუღმართებულია, როცა მართლაც დაირღვა “დროთა კავშირი” და ყოველი დილა “დაღლილობით იწყება”…
ტაქსის მძღოლი – ყოფილი მშენებელი
სამშენებლო ფირმის მეპატრონე – ყოფილი ექიმი
პოლიტიკოსი – ყოფილი სპორტსმენი
ვაჭარი – ყოფილი გლეხი
წვრილი კონტრაბანდისტი – ყოფილი მწერალი…
“ყოფილი” ადამიანების თემატიკამ ქართული მწერლობა რამდენიმეჯერ მოიცვა, ეს იყო საფუძვლიანი განსჯისა და ყურადღების საგანი გასული საუკუნის პირველ ნახევარში, ეს ახლაც საგანგებო ყურადღების ღირსია. ყოფილი ადამიანი ამაზრზენად ჟღერს და სწორედ ამის გამო არის მნიშვნელოვანი მის არსში გარკვევა. ირაკლი სამსონაძე სწორედ “ყოფილების” შესწავლას ცდილობს, საგანგებოდ ინტერესდება ამ პრობლემით და უწინარესად საკუთარი პიროვნების შეცნობას ცდილობს.
“ყურთბალიში” ოჯახის განცალკევებაზეცაა, როცა დედა იძულებულია ცალკე გავიდეს და შვილისა და რძლის გარეშე მოიწყოს თავისი სადგომი. შვილს არ შეუძლია აიძულოს ორი ძვირფასი ქალი ერთად ცხოვრებაზე დაითანხმოს, მას ეს სურს და არც სურს, საბოლოოდ ყველაფერს ოჯახის მთავარ “კრუხად” ქცეული მეუღლის, ქეთინოს ნება წყვეტს და იქმნება ის რეალობა, რასაც ირაკლი სამსონაძე გვაწვდის. ასეთია ცხოვრება, ასეთები ვართ ჩვენ დღეს, ასეთები არიან ჩვენი მამაკაცები და გადაჭრით ვერავინ იტყვის, ცუდია ეს თუ კარგი.
ირაკლი სამსონაძის პერსონაჟს ყველაფერს ინერტული ყოფა და სიმშვიდე ურჩევნია. ასეთი ფუფუნება სრულიად ზედმეტი ჩანს მისი პატარა ოჯახის ცხოვრების ფონზე. ქაოსი და არამდგრადი “გარდამავალი პერიოდი” აქტიურ მოქმედებას მოითხოვს, თავად მწერალი და ინტელექტუალი იძულებული ხდება, “მისდიოს დროს” და “იყოს სოფელში”… მწერალს, შემოქმედს, მჭვრეტელს “ტვირთად” აწევს ყოფიერების ხუნდი – საკუთარი ოჯახი. მეორდება მრავალჯერ ჩავლილ-ჩასავლელი, რომელიღაც მზიამ აუცილებლად უნდა შეაგდოს ყოველდღიურობის ბილიკზე რომელიღაც მინდია. ამ მინდიამაც უნდა იომოს, უნდა დამარცხდეს, უნდა დაემორჩილოს ქალის მაცდურობას და აიკიდოს თავისი წილხვდომილი “ბუწუწაქსოვილიანი ტომარა”. ირაკლი სამსონაძის “ყურთბალიშის” უმთავრესი ღირსებაა ისიც, რომ მას მთლიანობაში ჰყავს წარმოდგენილი თავისი ქვეყანა, მისი იმპერიიდან თავდაღწევის შემდგომი არსებობა.
კონტრაბანდისტობა იძულებითი ნაბიჯია უმეტესობისთვის და რახან იძულებითია, შედეგებსაც მიზერულს იძლევა. ამგვარი “ზარმაცი” კონტრაბანდისტები “ზარმაცად მდგომი ბლოკპოსტებისთვის” ორლარიანებს იმარაგებენ. ძირითადად ამგვარი ცხოვრებაა ნაჩვენები, მაგრამ არც დიდი “გაქანების” საქმოსნების ნამოღვაწარია დავიწყებული, მათ ორლარიანების მომარაგება არ სჭირდებათ და “ბლოკპოსტებიც” ლიფსიტებისთვისაა გათვლილი. ესენი სხვაგვარი კონტრაბანდისტები არიან, სხვა მფარველები ჰყავთ და სხვა პრობლემები აწუხებთ. ამ ორბიტაზე ყურთბალიშის ხიბლი არ ვრცელდება, მისი სიმბოლიკა არ მოქმედებს, მემკვიდრეობითობის და ტრადიციის სიმყარის შეგრძნება მათ სისტემაში მხოლოდ ფულთან არის დაკავშირებული. ყოფიერების არსიც იმაში მდგომარეობს, რომ ასეც უნდა იყოს, უნდა გვქონდეს ყველანაირი მაგალითი, უნდა გვყავდეს ყველანაირი ხალხი, უნდა განვიცადოთ მარცხის სიმწარეც და გამარჯვების სიხარულიც. ირაკლი სამსონაძის “ყურთბალიში” ყოველივე ამას შეიცავს, იგი მარტო შავი ყოველდღიურობის კონტექსტში როდი ჯდება, მასში არის გააზრება ადამიანური ბუნების სხვადასხვა გამოვლენის, მეგობრობისა და თანადგომის სიწრფელის, სინანულის და შთამომავლობის გადარჩენის.
მეგობრობისა და თანალმობის პლასტს ვახოს პერსონაჟი წარმართავს. ვახო არის ამამოძრავებელი ჩვენი მთხრობელი გმირის, რომელსაც ყველაფერს ტელევიზორთან ჯდომა და კარგი ამბის მოლოდინი ურჩევნია. ბოლოს ისიც იძულებული ხდება, აჰყვეს ვახოს და რადიკალურად შეიცვალოს ცხოვრების ნირი. იძულება და აუცილებლობა ამ შემთხვევაში თანასწორუფლებიანი ცნებებია, მათი ერთიანობა მართლაც შთამბეჭდავად აისახა ტექსტში.
ირაკლი სამსონაძის ნაწერის დამაჯერებლობას ხელს უწყობს სხვადასხვა მოვლენათა ცვალებადობა. გარეთ გასული მწერალი მხოლოდ საშოვარზე როდი გადის, ამით იგი ფსკერის მრავალგვარობას ეზიარება, ეცნობა მანამდის განუცდელს. ალღოს უღებს მიუღებელს და ადრე წარმოუდგენელს.
ფსკერიც ორგვარია ირაკლი სამსონაძის “ყურთბალიშში”, ერთნი იძულებით არიან მასზე განრთხმულნი, მეორენი უბრალოდ არც იცნობენ სხვაგვარ არსებობას, ანუ “ძროზე” ერთუჯრედიანნიც და მოაზროვნენიც თანაბრად ცხოვრობენ, ფსკერის ცხოვრებას ოცნებები ალამაზებს, იმედი ასულდგმულებს და შედარებით გასაძლისს ხდის. ვისაც იტალიური კინემატოგრაფის ნეორეალიზმი ახსოვს, ძალიან კარგად გაიგებს პოსტსაბჭოური ქვეყნების პირქუშ მომხიბვლელობას. ირაკლი სამსონაძე ძალიან მისანდო და უბრალო შემოქმედია, მისი პოზა არ არის ძალდატანებითი, იგი არ აწუხებს მკითხველს, მას შეუძლია შეინარჩუნოს პიროვნულ-შემოქმედებითი ინდივიდუალიზმი და ისე აუბას მხარი დროის მოთხოვნებს.
კიდევ ერთი დასამახსოვრებელი სიმბოლოა “ყურთბალიშში” – გმირს ერგნეთში მიაქვს ბუწუწა ქსოვილისგან შეკერილი ტომარა, მასში ათავსებს წიწიბურას, სხვადასხვა პროდუქტს და უნაწილებს ჯიხურებში ლეილას, მაკასა და დარეჯანს. დროთა განმავლობაში ტომარა სიმბოლოდ იქცევა, სადაც მოქცეულა გმირისთვის ძვირფასი წარსული, ასევე ძვირფასი აწმყო და მომავალი. ტომარა მოუცილებელი რამ ხდება მწერლისთვის, იგი მისი სიზიფეს ლოდია, აკიდების დღიდან მშობლიური. ვახო (ერთ-ერთი მთავარი პერსონაჟი) ვეღარ უძლებს, მწერალი იტანს, ერთს არც ცოლი ჰყავს და არც შვილი, მეორეს ორივე ჰყავს და დამატებით დედის მხარდაჭერაც ეგულება. ვახომ სამივე ომი წააგო, მწერალმა სამივე განიცადა, მაინც სამივეს ომს ვეძახით, თორემ სინამდვილეში როგორ იყო და რა იყო, მხოლოდ ყველაფერში გარკვეულმა და წილდებულმა აფთრებმა უწყიან.
იმპერიამ ვეღარ შეძლო შეგუებოდა გარდუვალობას, მასებმა ვეღარ გაუძლეს იმპერიის დამთრგუნველობას, უკმაყოფილებამ და ბოღმამ წალეკა ადამიანური გრძნობები და ამ ქაოსში სულ მიგვავიწყდა, როგორ მოვიპოვეთ ყველაზე ძვირფასი და ხანგრძლივ ნაოცნებარი დამოუკიდებლობა. ჩვენი “შესაქმის წიგნი” თავიდან იწერება.
ირაკლი სამსონაძე თამამად შეიძლება ჩაითვალოს ქართული ნეორეალიზმის ერთ-ერთ შემოქმედად, რადგან მან პოსტსაბჭოური საქართველოს უტყუარი და ზუსტად ფოკუსირებული ტექსტები შექმნა. მისი “ყურთბალიში” მართალი და შთამბეჭდავია, სწორედ ამიტომ აირჩია იგი “არეტემ”.

© “წიგნები – 24 საათი”

“ჩვენი მოვალეობა სრულიად ნათელია – ჩვენ ამ ომს უნდა დავუპირისპირდეთ”

მიმართვა ბრიტანეთის თემთა პალატას, 21 იანვარი 2003

2002 წლის ერთ-ერთი ყველაზე გულისამრევი სურათი – შობა დღეს ჩვენი პრემიერ-მინისტრი მუხლებზე დაჩოქილი დგას ეკლესიაში, ლოცულობს მშვიდობისათვის დედამიწაზე, ღმერთს შესთხოვს, რომ სიკეთე მოუტანოს მთელ კაცობრიობას და ამავდროულად, ერაყში დიდი სისხლისღვრისათვის ემზადება, სისხლისღვრისათვის, რომელიც ათასობით სრულიად უდანაშაულო ადამიანის სიცოცხლეს შეიწირავს.
ამასწინათ ამერიკის ელჩმა ბრიტანეთში ბრალი დამდო – მე ხომ აშშ-ის ადმინისტრაციას სისხლს მოწყურებული მხეცი ვუწოდე. მხოლოდ ამის თქმა შემიძლია: შეხედეთ დონალდ რამსფელდის სახეს და თქვენ თვითონ დარწმუნდებით.
ეჭვი არ მეპარება, რომ ეს არ არის მხოლოდ წინასწარ გამიზნული კრიმინალური და ბარბაროსული შურისძიების აქტი, ის ნგრევის სიხარულითაა გაჟღენთილი. ძალა დიდ ვნებებს აღძრავს – ეს არაერთხელ აღუნიშნავთ და როგორც ჩანს, ასეთივე ვნებიანი სიხარულითაა აღსავსე სხვათა მოკვდინებაც.
ამერიკელები “საერთაშორისო საზოგადოების” მოჩვენებითი მხარდაჭერით სარგებლობენ. ეს მხარდაჭერა მუქარის სხვადასხვა საიმედო მეთოდებით გამოიხატება: ძალის გამოყენება, ქრთამი, შანტაჟი, აბსურდი. “საერთაშორისო საზოგადოება” დეგრადირებულ ერთეულად გადაიქცა, რომელიც ულმობელმა მილიტარისტულმა ძალამ თავის სამსახურში ჩაითრია, ძალამ, რომლის მოქმედება უკვე ყველა ზღვარს სცილდება. ყველაზე უბადრუკ მდგომარეობაში, რა თქმა უნდა, ჩვენი ქვეყანაა, რომელიც თითქოსდა თავისი დიდი მოკავშირის მხარდამხარ დგას, სინამდვილეში კი გამათრახებულ ძაღლს უფრო ემსგავსება. ჩვენ დამცირებულნი ვართ, შეურაცხყოფილნი და პატივაყრილნი იმის გამო, რომ ჩვენი მთავრობა აშშ-ს ურცხვად ელაქუცება.
დაგეგმილი ომი მხოლოდდამხოლოდ ერაყის დარჩენილი ინფრასტრუქტურის კოლაფსს, დიდ სისხლისღვრას, სიმახინჯესა და სნეულებას თუ მოიტანს, დაგეგმილი ომი – ეს ნიშნავს მილიონ ლტოლვილს და ძალადობის აღზევებას მთელ მსოფლიოში; ამავე დროს, ეს ერთგვარ მასკარადს დაემსგავსება – “წმინდა ომის”, ან “უბრალოდ ომის” ნიღბით, რომელსაც აწარმოებენ “თავისუფლებისმოყვარე დემოკრატები” ერაყში “დემოკრატიის” დასამკვიდრებლად.
მლიქვნელობის სუნი გვახრჩობს.
სინამდვილეში ეს ერთი ჩვეულებრივი ამბავია და უბრალო რამეს გულისხმობს – სუვერენული ტერიტორიის დაპყრობას, სამხედრო ოკუპაციასა და ნავთობის ხელში ჩაგდებას.
ჩვენი მოვალეობა სრულიად ნათელია – ჩვენ ამ ომს უნდა დავუპირისპირდეთ.

© “ლიტერატურა _ 24 საათი”

ღმერთმა დალოცოს ამერიკა

აი, იანკების მწკრივები
აღლუმზე დაძრულან ხელდახელ.
იარაღასხმულნი ყელამდე
მღერიან მხიარულ ბალადებს.
მსოფლიო შემოიჯირითეს,
ღმერთი ამერიკის ადიდეს,
და ვინც იანკებს არ შეეკრა,
ვინც ბანი არ მისცა წყობილად,
ვინც მათთან ერთად არ იმღერა,
ვინც ხმა დაკარგა და დადუმდა,
აღგავეს პირისგან მიწისა.
გვამებით გაავსეს თხრილები –
გვამებით, გვამებით, გვამებით.
ვინც ბანი არ მისცა მეომრებს
მოსრეს და აქციეს არარად.
მოჰქრიან შუბებით მხედრები,
ეს შენი თავია – მიწაზე,
ეს შენი თავია – ქვიშაში,
ეს შენი თავია – გუბეში,
ეს შენი თვალები – დათხრილი…
გვამების ოხშივარს იყნოსავ,
ჰაერი სავსეა სიკვდილით
და ეს ამერიკის ღმერთია
სიმყრალეს და გვამთა ხრწნილებას
თავის წიაღში რომ ინახავს.

იანვარი, 2003.

© “ლიტერატურა _ 24 საათი”

თანამედროვეთა გასაგონად

ლადო ასათიანისადმი მიძღვნილ წერილს, რომელიც 1971 წლითაა დათარიღებული, გურამ ასათიანი შემდეგი სტრიქონებით ამთავრებს: “რა ქართველი ხარ და რა ჭაბუკი, / თუ მამულს თავი არ ანაცვალე? / ეს აწვალებდა ცოტნე დადიანს, / მეც ქართველი ვარ და ეს მაწვალებს”. ამას მოსდევს მძიმედ და მოჭრილად დასმული ფრაზა – შეკითხვა, რომლითაც გურამ ასათიანი, ორმოცდასამი წლის ცნობილი მწერალი და კრიტიკოსი, თავისი დროის ახალგაზრდებს მიმართავს: “საინტერესოა, რას ფიქრობენ ამ სტრიქონებზე დღევანდელი ოცდაექვსი წლის ბიჭები?”
ჩემთვის, როგორც გურამ ასათიანის უმცროსი თანამედროვისათვის, დღევანდელი გადასახედიდან უფრო გასაგები და ახლობელია ის მუხტი, რომელიც ამ ფრაზას თუ შეკითხვას აწერინებდა: ხიდის გადება და დიალოგი თაობებს შორის; კითხვის დასმისა და პასუხის მიღების მარადიული წრებრუნვა ისტორიულ ცვალებადობათა ფონზე, ანუ, საბოლოო ჯამში – “პრომეთეს პათოსი”, რომელიც პოეზიის ცეცხლის (სიტყვის ენერგიის) გა-ნაწილებას და გა-ვრცელებას ახლავს. ალბათ, ლადო ასათიანსაც იგივე მუხტი კარნახობდა თავის უახლოეს წინაპართან შეხმიანებას (“და აწვალებდა მას სიკვდილამდე / ქართული მზე და ქართული მიწა” – ტიციან ტაბიძე), რადგან თაობათა შორის ყოველი გადაძახილი, მით უფრო ლიტერატურაში, მხოლოდ კანონია და არა გამონაკლისი. გურამ ასათიანიც ყველა დროის შემოქმედთა ხსოვნისა და ერთგულების ამ დიდ კანონს იცავდა. მასთან ერთად კი მწერლისა და კრიტიკოსის პასუხისმგებლობას იმ “ახალი ზრახვების” მიმართ, რომელსაც, მისივე ფაქიზი ინტუიციით, ყველაზე მეტად სწორედ “დროის მოთხოვნილება განსაზღვრავს” და არა სხვა რამ.
წარსულისა და მომავლის მიმართ პასუხისმგებლობაზე მწერლობის კარგად ნაცნობი კატეგორიული განაცხადი ბუნებრივად აჩენს სურვილს, ეს კატეგორიულობა დროის ახალ კონტექსტში შევამოწმოთ და გავიაზროთ. აქ კი, როგორიც არ უნდა იყოს ჩვენი დღევანდელი მდგომარეობა, გურამ ასათიანის ხელმეორედ წაკითხვისას სასიამოვნოდ გაკვირვებულები და გახარებულებიც აღმოვაჩენთ, რომ დიდად არაფერი შეცვლილა და დროისაგან დაბნეული და “ახალი ზრახვებით”გაბრუებული საზოგადოება ისევე თხოულობს მწერლობის “ფხიზელ მეურვეობას” და “თბილ ხელებს”, როგორც 70-იან წლებში. ისევე, არანაკლებ და იქნებ, მეტადაც…
“წვალების” ცნება “წამების”, ანუ სულხან-საბა ორბელიანის განმარტებით, “მარტვილად შექმნის” სინონიმია. თუ ისტორიულ კონტექსტებს შორის განსხვავებასაც გავითვალისწინებთ, “გაწვალება” ჩვენს სინამდვილეშიც მოუსვენრობას, მუდმივი საფრთხის, ტკივილის შიშისა და პასუხისმგებლობის გრძნობას გულისხმობს, ანუ იმ ყველაფერს ერთად, რაც მარტო მარტვილს კი არა, ნებისმიერი დროის ყველა ჭეშმარიტ შემოქმედსა და პოეტს განუმზადა ბედისწერამ. ე.ი. მუდმივ თანა-ზიარობას, სხვისი ტკივილის გა-ზიარებას და გა-თავისებას. გურამ ასათიანიც ბევრს საუბრობს ადამიანურობაზე, ტკივილზე, ცეცხლზე, დაჭიმულ სიმზე, მაღალ ძაბვაზე, სიფხიზლეზე, გადარჩენასა და გაფრთხილებაზე. არც ის მეჩვენება შემთხვევითობად, რომ სწორედ მის კალამს ეკუთვნის ბრწყინვალე ესსე “ასე უყვარდათ საქართველოში”.
გურამ ასათიანი ქართული კულტურისა და სულიერების საზღვრებს იცავდა, მისი ჰუმანისტური და ესთეტიკური იდეალების სივრცეს ედგა დარაჯად. გადაუჭარბებლად შეიძლება იმის თქმა, რომ როგორც პიროვნება და შემოქმედი, თვითონვე წარმოადგენდა ხასიათის იმ თვისებათა განსახიერებას, რომლის ნიშნებსაც ეძებდა მწერლობასა და ხალხურ შემოქმედებაში და რომელთაც “ქართული სულიერების ესთეტიკურ სუბსტრაქტად” თვლიდა.
გურამ ასათიანის მოღვაწეობის პერიოდი უკავშირდება მწერლობის მიერ საკუთარი ფუნქციის გააზრების კიდევ ერთ აღმავალ ეტაპს. მოგეხსენებათ, კომუნისტური იდეოლოგიური წნეხის ხანგრძლივმა ზემოქმედებამ წარმოშვა კულტურული და ზნეობრივი იდენტურობის პრობლემა, რომლის სახიფათო სამომავლო მასშტაბები უკვე მკაფიოდ იკვეთებოდა საზოგადოების სოციალური და მორალური ცხოვრების ფონზე. მის მიმართ დაპირისპირების ტენდენცია 60-70-იანი წლების ლიტერატურული პროცესის ძირითად მახასიათებლად იქცა. 50-იანი წლების ცნობილ მოვლენებს – იმპერიის იდეოლოგიური ცენტრის შესუსტებას 60-70-იანი წლების ლიტერატურამ თანდათან გააზრებულად და მიზანმიმართულად დაუპირისპირა ეროვნული იდეოლოგიის გაძლიერება, მისი დაბრუნება მარგინალურიდან ცენტრალურ პოზიციაზე. კულტურის ამ საერთო ტენდენციას, რომელიც, ფაქტობრივად, სოციუმის მორალურ-ნორმატიული სისტემის, ანუ ტრადიციული კულტურული სივრცის მსხვრევის პარალელურად და მის საპირისპიროდ მიმდინარეობდა, სწორედ მწერლობა ედგა სათავეში – ეროვნული და ზნეობრივი თემატიკის გაძლიერებით, მითოსური და არქეტიპული ფესვების ძიებით, კულტურულ ფასეულობათა იერარქიის მოწესრიგებით და ქართული ხასიათის ტრადიციულ მოდელთან დაბრუნების მცდელობით. იმ ათწლეულებში მწერლობა ბრძოლის წინა ხაზზე იდგა (სხვა საქმეა, ვინ როგორ ხედავდა საკუთარ ფუნქციას ამ ბრძოლაში) და გურამ ასათიანიც მთელი თავისი შემოქმედებით ძალიან ჰგავდა იმ დაჭიმულ სიმს თუ ნერვს, გადამწყვეტი შეჯახების წინ საკუთარ თავს მოდუნებას რომ უკრძალავს.
მწერლობის ამ ფუნქციამ განუსაზღვრა მას საკუთარი შემოქმედების მიმართულებაც და სიღრმეც. მანვე შეაძლებინა, შეექმნა ლიტერატურაზე ცოდნის მრავალტომიანი კორპუსი, რომლის ხელმეორედ წაკითხვასა და შეფასებასაც გვავალდებულებს დრო, არა ჩვენი საშინლად აჩქარებული და დაძაბული, გამომფიტავი ყოველდღიურობა, რომელიც საკუთარ თავს მხოლოდ ფულის ექვივალენტად აღიქვამს – არამედ კულტურის, ხსოვნის, წარმოსახვის დრო, სადაც წიგნის კითხვა ან სამყაროზე ცოდნის ამო-კითხვაა, ან შე-კითხვაზე მიღებული პასუხი, ან თუნდაც მივიწყებულ ეგზოტიკურ ნაკრძალში გასეირნება (ცხადია, მხოლოდ იმათთვის, ვინაც ასეთი გასეირნების გემო იცის).
დღეს თითქოს უფრო საგრძნობია ის დანაკლისი, რაც გურამ ასათიანის წასვლას მოჰყვა ქართულ კრიტიკაში. მისი ცხოვრება და შემოქმედება მართლაც პრომეთეს ნიშნით იყო აღბეჭდილი. გურამ ასათიანი ქართველ მკითხველს სულიერი სიმხნევის გამომუშავებაში, გაძლებაში ეხმარებოდა. პოეტური სიტყვის სითბო და სინათლე მიჰქონდა მასთან, მისი ხიბლისა და საიდუმლოს ამოცნობას ასწავლიდა.
იგი უარყოფდა ლიტერატურის “განპირობებულობის” იდეას, ლიტერატურის არსებობის აზრს სწორედ მის თავისუფლებაში ხედავდა. კრიტიკული აზროვნება კი მტკივნეულ ძიებად, თანაშემოქმედებად, “ახალი ფასეულობის შექმნად” ესახებოდა: “კრიტიკული აზროვნება… იწყება სწორედ იქ, სადაც თავდება მიმოხილვა და შეფასება, როდესაც კრიტიკოსი თვითონ დგება შემოქმედის, მაძიებლის როლში, ნათლად გრძნობს თავისი საქმის სიმძიმეს – ჭეშმარიტებისაკენ მოძრაობის ყველა მტკივნეულ სიმპტომს და სწორედ ამ ტკივილით რწმუნდება, რომ მისი ხელობა უფასო დამატება კი არაა “მხატვრული” ლიტერატურისა, არამედ რეალური საჭიროებით გაპირობებული ახალი ფასეულობის შექმნის ცდა”. აქვეა ერთი საგულისხმო შენიშვნაც, რომელიც საქმეში ჩახედულ მკითხველს უთუოდ გაახსენებს თანამედროვე მეტაკრიტიკის ყველაზე სიცოცხლისუნარიან მოთხოვნებს: “თუ ყველაფერი “განპირობებულია” (ანუ აღმნიშვნელი მკაცრადაა დეტერმინირებული აღსანიშნის მიერ – მ.კ.), მაშინ ლიტერატურის არსებობას საერთოდ არა აქვს აზრი! ლიტერატურის ამქვეყნად არსებობა ხომ სწორედ იმითაა გამართლებული, რომ ის არის ადამიანის სულის ლაღი მოძრაობის, აღმაფრენის თავისუფალი სარბიელი”. შემოქმედის გამახვილებული ინტუიციის წყალობით გურამ ასათიანი სიტყვიერი შემოქმედების არსებით ბუნებას ჭვრეტდა ყველა დროისა და ტიპის შემოქმედებაში. ზემოთ მოტანილ სიტყვებშიც იმ ადამიანებთან ფარული პოლემიკა იგრძნობა, ვინც კრიტიკას “მხატვრული” ლიტერატურის დამატებად თვლიდა და ამ აზრის დაკანონებას ცდილობდა. “მხატვრულის” ბრჭყალებში ჩასმაც წერილობითი სფეროების მკვეთრი გამიჯვნისა და ერთ-ერთი მათგანისათვის გარედან მინიჭებული უპირატესობის წინააღმდეგ მიმართულ ირონიულ ჟესტადაც შეიძლება აღვიქვათ. ამიტომაც წერდა იგი პოეტურ სიტყვაში სიცოცხლის მშვენიერების მჭვრეტელი კაცის დახვეწილი, მომხიბლავი ფრაზით, ანალიტიკური აზრის ცხად და ცივ კონტურებს შემოქმედის შინაგანი ცეცხლით ათბობდა და არბილებდა.
მწერლობას იგი განიხილავდა, როგორც “ერის სულიერი რაობის უპირველეს ემანაციას”. ეროვნული თვითდამკვიდრების ისტორიულად ყველაზე მიზანშეწონილი მოდელის ძიებაში მთავარ როლს მწერლობას აკუთვნებდა. დაუღლელად ეძებდა ერის ცენტრალურ ბგერას სხვადასხვა საუკუნის პოეტთა შემოქმედებაში. ამ ბგერის ობერტონების ამოცნობას ცდილობდა ყველგან და ყოველთვის – სათავეებიდან დაწყებული თანამედროვეობით გათავებული.
მოგეხსენებათ, პიროვნების სუბსტიტუციურ ხერხემალს ისტორიზმის განცდა ქმნის. გურამ ასათიანი ერთგან წერდა, ჩვენი ლიტერატურის ისტორია “ახლადაა დასაწერი, მისი ეროვნული და ტიპოლოგიური თავისებურებების გამოკვლევა ის ამოცანაა, რომლის ამოხსნა და ამოხსნილის გათვალისწინება გასულმა საუკუნემ გვიანდერძაო”. ამ ანდერძის შემსრულებლის პასუხისმგებლობით წერდა და იღვწოდა. პასუხს (ანუ სიტყვას) მიაგებდა თავის დიდ წინაპრებს იმ განსაკუთრებული და განუმეორებელი შეგნებით, რომ ამით პატივის მიგების მხოლოდ თავის, საკუთრივ თავის რიტუალს ასრულებდა და სხვა ვერავინ გააკეთებდა მის საქმეს. წერდა როგორც მებრძოლი და მცველი – რეაგირებდა ლიტერატურის სულისა და სხეულის ყოველ რხევაზე, თვალს ადევნებდა პროცესებს, გზას ულოცავდა სიახლეებს, ძვრებს. მასშტაბურად, ფართო სამზერიდან წვდებოდა ლიტერატურის ისტორიის ვრცელ მონაკვეთებს რუსთაველიდან თავის უშუალო თანამედროვეობამდე. იგი ხიდს დებდა კულტურულ სივრცეებს, ლიტერატურის ისტორიის ცალკეულ მონაკვეთებს შორის, რათა ქართველ მკითხველს ისტორიზმის განცდის სიმძაფრე არ შენელებოდა, რათა უკეთ გვეგრძნო, რომ მთლიანობის მო-ნაწილენი ანუ მთელის შემადგენელი ნაწილ-ები ვართ, დიდი სულიერების დროსა და სივრცეში გაბნეული, მაგრამ მაინც ერთ-იანობის მატარებელი ფრაგმენტები.
გურამ ასათიანი ჩვენს ხსოვნას იცავდა, რადგან მტკიცედ სწამდა: იმ ერს, რომლის მომავალსაც საფრთხე ემუქრება, წარსულის ხსოვნამ უნდა შეუნარჩუნოს ღირსება და გააძლებინოს უკეთეს დრომდე. აქედან მოდიოდა მისი სიფხიზლე და მომთხოვნელობა თანამედროვე მწერლებისა და მწერლობის შეფასებაში, მოწიწება და თაყვანისცემა ძველების მიმართ.
“სათავეებში” ის ღირსეულად ასრულებს თავის ზეამოცანას: მთლიანობად კრავს დარღვეულ ეროვნულ ცნობიერებას და მომავლისაკენ მიმართავს მას. ფაქტობრივად, ეს ქართული მწერლობის ზოგადი მისიის პირდაპირი გაცხადება იყო, იმედისა და რწმენის ჩანერგვა, სტრუქტურირება მკითხველის ცნობიერებაში. მაგრამ არა მარტო ეს. ყური მივუგდოთ სიტყვის ვაჟკაცურ ბრძოლას ეჭვთან, უიმედობასთან, რომელიც ინტონაციათა ფაქიზ რხევაში ირეკლება: “დრო მიდის და ჩვენ ვიცვლებით, თანდათან ვკარგავთ თვისებათა ნაწილს, ვსხვაფერდებით. გავა დრო და მეტს წაგვართმევს”: მას ტკივილს გვრის შეუქცევადი პროცესები, მაგრამ თავს იმხნევებს და ჩვენც გვამხნევებს, რომ “სიბერე ჯერ კიდევ შორსაა”, რომ “განახლება მუდმივი წყურვილია ქართული სულისა”, რომ “თვით ჩვენი ხასიათია განსაკუთრებით გამძლე, რაღაც ურევია შიგ, სამარადჟამო დუღაბივით” და ეს “რაღაც უსათუოდ უნდა გადარჩეს”.
უპირატესად იგი ქართული ხასიათის სიმაღლეებზე წერდა, რადგან იცოდა, რომ სამყაროზე ქართული წარმოდგენა და იმედის ქართული განცდა მაღალზე, უკეთესზე, რომანტიკულ მწვერვალებზეა ორიენტირებული, მაღლივ კონსტრუქციებს ეფუძნება. ამ სიმაღლეების მაგალითით იმხნევებს და ილამაზებს ცხოვრებას უკიდურესი უიმედობის წუთებშიც კი (“ცაც მაღალია, მთაც მაღალია და კაციც უნდა იყოს მაღალი”). თუმცა არასოდეს უღალატია ზომიერების გრძნობას, ესოდენ აუცილებელს ჭეშმარიტად კულტურული და ესთეტური ცნობიერებისათვის; არც არასრულფასოვნების კომპლექსი გასჩენია პატარა ერის შვილობის გამო, არც “ჩაკეტილობაში” და “უნიკალურობაში” უძებნია გამართლება, რადგან იცოდა: ღვთის თვალისათვის, რომლის ანალოგსაც ამქვეყნიურ არსებობაში ესთეტისა და შემოქმედის თვალი წარმოადგენს, არ არსებობს დიდი და პატარა; რომ სამყაროს მრავალხმიანობას მცირე ტალღის ჩქაფუნიც ისევე ერწყმის, როგორც დიდის გუგუნი.
მარტივში, სადაში ჭეშმარიტებისა და მშვენიერების აღმოჩენის უტყუარი გუმანი ჰქონდა. ირონიით წერდა იმათზე, ვისთვისაც ესთეტურის საზომი მხოლოდ მასშტაბებით განიზომება. ამიტომაც გაბედულად სთავაზობდა საზოგადოებას “ზოგისთვის მეტისმეტად მარტივ”, თავისთავად კი ძალზე მნიშვნელოვან დაკვირვებას, რომ “ქართული ხასიათის არსისმიერი თვისება ადამიანურობაა”. “ადამიანურობის” შეზღუდვას უკავშირებდა “კაცობრიობის ხანგრძლივ სულიერ დრამას”, ამავე თვისებაში ჭვრეტდა ქართული კულტურის გადარჩენის ონტოლოგიურ მიზეზს. ქართული ხასიათის ამ დომინანტურ ბგერას ეძებდა ჩვენი სულიერი ევოლუციის ათასწლოვან გზაზე და სწორედ მისი შენარჩუნება მიაჩნდა ქართული სულიერების ყველაზე გამორჩეულ ღვაწლად.
ვინც 70-იანი წლების მწერლობას კარგად იცნობს, დამეთანხმება: ინდივიდუალური მარტოობის ეგზისტენციალური მსოფლშეგრძნებისა და ერის ისტორიული მარტოსულობის მხატვრული სინთეზი სწორედ ამ პერიოდში განხორციელდა. პრომეთე-ამირანის სიმბოლური სახის გააზრებისას გურამ ასათიანი წერდა: “მარტოობა მისი უმძიმესი ხვედრია და არა თვითგანაჩენი. ეს არისო ყველაზე დიდი სასჯელი, რომელიც მას უზენაესმა ძალამ გადმოუვლინა”.
მაგრამ სასჯელთან ერთად იგი პრომეთეს “მზის წილობაზე”, “სინათლის მოციქულობაზეც” ლაპარაკობდა. ცასა და მიწას შორის გადებული ხიდის სიმბოლოდ აღიქვამდა მას. საგულისხმოა: ამირანის სახეს მთელი კავკასიური რეგიონის ხალხთა ხატად მიიჩნევდა და ქართულ კულტურაში ხედავდა “კავკასიური ჯვარცმის” ყველა ადგილობრივი მოტივის აკუმულაციას.
ქართულ კოსმოგონიაში ბუნების კეთილზნეობის, მისი ჰუმანური საწყისის რწმენა სჭარბობსო – ბრძანებდა ბატონი გურამი. იგი უსასრულო სამყაროში ქართველი კაცის თანდაყოლილი შინაურულობის განცდაზეც საუბრობს და ჩვენი კულტურის დასაბამიერ თვისებად სიკეთისა და მშვენიერების დანახვის ნიჭს მიიჩნევს.
ქართველი ერის ისტორიაში, მის მწერლობასა და კულტურაში, ქართულ ხასიათში ამირანის საბედისწერო განაჩენის გადალახვის განუწყვეტელ მცდელობებს ჭვრეტდა.
“სათავეებთან” რაღაცით სამადლობელსაც ჰგავს…
უცნაური დამთხვევაა: სიკვდილის წინა დღეებში თურმე წიგნის სასიგნალო ეგზემპლარი ედო საწოლთან. ახლა ვფიქრობ, რომ “სათავეებთან” უფრო მომავალი თაობებისთვის დაიწერა, ვიდრე თანამედროვეებისთვის. ამას მაფიქრებინებს ის დიდი გადასახედი, საიდანაც გურამ ასათიანი თავისი ხალხის წარსულსა და მომავალს გასცქეროდა, მხმობის თან დაძაბული, თანაც მოიმედე ინტონაცია. მთავარია, მისი საუბარი “დიდ, მთავარ ბრძოლაზე”, რომელიც წინ გველოდა. ბრძოლაზე, რომელშიც ქართველმა ხალხმა “შეუძლებელი უნდა შეძლოს”, “ძალთა განუზომელ უთანაბრობას” უნდა გაუძლოს.
იქნებ, ვაჭარბებ კიდეც, მაგრამ იმ დროისათვის სავსებით მოსალოდნელ და სასურველ გაშიფვრაზე მეტად – თვითმპყრობელ იმპერიასთან დაპირისპირებას ვგულისხმობ – ვფიქრობ, გურამ ასათიანი კაცობრიობის მომავლის უფრო ვრცელ პერსპექტივას ხედავდა, მსოფლიო პოლიტიკური რუკის სამომავლო ცვლილებებს გულისხმობდა. ამ კონტექსტში მოიაზრებდა ქართველების “მთავარ ბრძოლასაც” – მოძრაობის, მოქმედების, წინააღმდეგობის უნართა მობილიზებად საკუთარი, ღირსეული ადგილის დასამკვიდრებლად უკვე შეცვლილ მსოფლიო მთლიანობაში.
“ერი ერად ყოფნის ძალისხმევაა” – ამბობდა მერაბ მამარდაშვილი. ძალზე მაცდუნებელია სურვილი, ეს აზრი ადამიანზე, მით უფრო კულტურაზეც გავავრცელოთ. კულტურა სახედ ყოფნაა, სწორედ სახის შენარჩუნების ძალისხმევაა და არა ნიღბების მორგებისა. გურამ ასათიანის და სხვათა მიერაც არაერთგზის შენიშნულ, ჩვენ ხასიათის არტისტიზმს ამ მხრივ სიკეთესთან ერთად არასწორი არჩევანის გაკეთების საფრთხეც ახლავს – “გამოგონილი ბედნიერებით, ბედნიერების ხელოვნური სუროგატებით ტკბობა”.
წინამავალის უტყუარი გუმანით გრძნობდა ყოვლისშთანმთქმელი გლობალურობის საფრთხეს, მაგრამ ისევ თავისი სიბრძნის წყალობით, პოლიტიკოსთა ნებას არ ანდობდა კაცობრიობის მომავალს და დროისმიერ ნიშნად მიიჩნევდა იმ დადებითს, რაც “ახლადაღმოცენებად მთლიანობას” ახლავს: “თუ მას არსებობა უწერია (!!! – მ.კ.), იგი საფუძველშივე უნდა განერიდოს შინაგან უსახურებას, მისი მატერია არნახული მრავალსახოვანებისაგან უნდა შედგესო” – ბრძანებდა ბატონი გურამი. ამ დროისმიერ ნიშანთან იმედისმომცემ რეზონანსულ ჟღერადობას იძენს მის მიერ შენიშნული, ქართული ხასიათის კიდევ ერთი ფუძემდებლური თვისებაც: “მიმღეობის უფართოესი, შეუზღუდავი მასშტაბი, წადიერებათა სიდიადე, სამყაროს უშორესი სივრცეებისაკენ მიმართული სწრაფვა”.
თანამედროვე მსოფლიოს ქაოსსა და ეიფორიაში, რომელსაც სწორედ განსხვავებათა წაშლა ქმნის და ყველა ტიპის იდენტურობისადმი ეჭვი ხრავს – სქესის იდენტურობიდან დაწყებული, ეროვნულით დამთავრებული – თითქოს ძნელია გაიზიარო გურამ ასათიანის რწმენა. მით უფრო, რომ ძალზე ძნელი სახილველი გახდა ქართული ხასიათის ის თვისებები, რომელზედაც იგი წერდა. მაგრამ რიგი ობიექტური ფაქტორების გამო (თვით ობიექტურობის საყოველთაო კრიზისის პირობებშიც კი!) მის სიტყვას ვენდობი, რადგან: გაქრობისა და გადარჩენის დიალექტიკა გურამ ასათიანისათვის სამყაროს ამოუცნობი საიდუმლო იყო, ბუნების ეთიკური სამართლიანობისა და წესრიგის გამოხატულება. ამ სამართლიანობისა და წესრიგის ერთგულება მიაჩნდა სწორედ ქართული სულის განუყრელ თვისებად, ხოლო მისი უსასრულო სიცოცხლის გარანტიად კი – დაუმცხრალი “ეროვნული ენერგია – სიცოცხლისუნარიანობა და შემოქმედებითი პოტენცია”.
დამეთანხმებით, შთამბეჭდავი არგუმენტებია.
ძალიან მინდა, თანამედროვე ახალგაზრდობამაც გაიზიაროს ეს არგუმენტები.

© “ლიტერატურა – 24 საათი”

ათი ამერიკელის გულისფეთქვა

ათი ამერიკელი. ნოველების კრებული. შემდგენელი როსტომ ჩხეიძე, რედაქტორი თამაზ ნატროშვილი, მხატვარი კარლო ფაჩულია. თბ. “მერანი”, 2004.

ქართველმა მკითხველმა ახლახან კვლავ იხილა მცირე ფორმის ამერიკული პროზის საუკეთესო ნიმუშები. “ათი ამერიკელი” – ასე უწოდა წიგნის შემდგენელმა, მწერალმა როსტომ ჩხეიძემ კრებულს, რომლეშიც შევიდა ცნობილ სპეციალისტთა მიერ სხვადასხვა წელს შესრულებული თარგმანები. ამერიკული მწერლობის მოყვარულები ინტერესით გაეცნობიან ედგას პოს, სკოტ ფიცჯერალდის, ერნესტ ჰემინგუეის, ტომას ვულფისა და სხვათა ნაწარმოებებს. ზოგიერთ ავტორთან, როგორიცაა მაგალითად, ედუარდ ჰეილი, მათ ქართულ ენაზე პირველად შეხვედრის სიამოვნება ელით.
დღეს, ღია საზოგადოებისათვის დამახასიათებელი ცხოვრების წესის დამკვიდრების ფონზე, დასავლეთისკენ სწრაფვის რთულსა და არაერთგვაროვან პროცესში, წიგნში გაერთიანებული, კარგად ნაცნობი მოთხრობები, შესაძლოა, მკითხველმა სულ სხვაგვარად აღიქვას; ამერიკულ მწერლობაში დამკვიდრებულ ლიტერატურულ მეთოდსა თუ იდეურ-ესთეტიკურ ხედვას სხვა დატვირთვა მიანიჭოს.
თანამედროვეობის თვალსაწიერიდან დანახული, უწინ ნაკლებად ცნობილი, ანდა მხოლოდ წარმოდგენაში არსებული სამყაროს ინტერპრეტაცია ამერიკელ ავტორთა მიერ, ჩვენს დინამიურ და გახსნილ ეპოქაში, მართლაც რამდენადმე განსხვავებულ ემოციურ მუხტს ბადებს და წინა პლანზე წამოწევს ისეთ იდეურ პლასტებს, რომლებიც საბჭოთა ეპოქაში ნაკლებ აქტუალური იყო. აღნიშნული კრებული ამ თვალსაზრისითაც იმსახურებს ყურადღებას და უთუოდ მიიზიდავს ლიტერატურის მოყვარულებს…
გასული საუკუნის სამოციანი წლების მკითხველს კარგად ემახსოვრება “ცივი ომის” ხანაში ამერიკული მწერლობის ზოგიერთი ნიმუშის რუსულ თარგმანებთან ზიარების ნეტარი წუთები. პირველი წარმატებული ცდები, თითქმის იმავდროულად, ქართულ ენაზეც გამოჩნდა. მახვილ თვალს არ გამოჰპარვია, უმთავრესად, ცენზურაგამოვლილ ნაწარმოებებთან რომ ჰქონდა საქმე და ვრცელი კუპიურები ეშხსა და ლაზათს უკარგავდა ავტორისეულ ნააზრევს. მაგრამ, მიუხედავად ამისა, მაინც ძალზე მნიშვნელოვანია თავად ფაქტი, რომ საზოგადოება მანამდე უცნობი, სრულიად განსხვავებული მწერლური ექსპერიმენტის, სუბიექტური ხედვის, გარესამყაროსთან, საზოგადოებასთან პიროვნული იდენტიფიცირების ორიგინალური ფენომენის მომსწრე გახდა.
სინამდვილის პროეცირების ეს უაღრესად საინტერესო ლიტერატურული ცდები, თავბრუდამხვევი ხასიათების მრავალფეროვნებით, ადამიანის სულში წვდომის უნარითა და მასშტაბებით, გენიალური სისადავითა და მეტაფიზიკური ფანტაზირებისაკენ სწრაფვით, ბევრს, განსაკუთრებით კი ახალგაზრდებს, ანდამატივით იზიდავდა.
ინტეგრაციის პროცესის გაღრმავებამ და “აკრძალული ხილის სინდრომისგან” გათავისუფლებამ, შეიძლება ითქვას, სხვაგვარად წარმოაჩინა “ათი ამერიკელიც”, რომლის გამოცემაც ლიტერატურული ცხოვრების მოვლენად იქცა.
როსტომ ჩხეიძის შესავალი წერილი, “ბილიკები ჯადოსნურ ტყეში”, ამერიკულ მწერლობაზე დამოუკიდებელ ნაშრომად რომ მოიაზრება და ნებისმიერ სამეცნიერო კრებულს დაამშვენებდა, ორგანულად ერწყმის კრებულს. ამასთან, იგი საუკეთესო გზამკვლევია გასული საუკუნის დასავლეთში მოღვაწე ავტორთა შემოქმედებით თავისებურებების, მწერლური ოსტატობის, ადამიანისა და ყოფიერების მოაზრების – ყველა იმ თვისებათა აღქმის პროცესში, რამაც თავის დროზე საბჭოთა მენტალიტეტი საფუძვლიანად შეცვალა და, ფაქტობრივად, სათავე დაუდო ღირებულებათა გადაფასებას.
ეს არის “ტრაგიკული სულისკვეთება”, ხან უკიდურესობამდე მიღწეული, ხანაც უფრო შეფარული და ქვეტექსტებში ნაგულისხმევი”… შენიშნავს როსტომ ჩხეიძე კრებულის კომპოზიციურ სტრუქტურაზე მსჯელობისას. … “სასოწარკვეთა, მიუსაფრობა, ჩიხში მომწყვდეული ადამიანის ამაოება ფარავს ყველაფერს და მოგანატრებს სხვა ამერიკის სურათთა ხილვასაც – ლაღი იუმორის, თავბრუდამხვევი სიხალისის, მახვილგონივრული კომიზმის ემბაზში ამოვლებული ამერიკისა, ლამის გაბმულ სიხარულად რომ მოგვაჩვენებს ქვეყნიერებას. თუმცა მკაფიოდ მაშინაც ვერ შეიგრძნობ, ეს მართლა სინათლეა თუ… მისი ციაგი”.
“გაბმულ სიხარულად რომ მოგვაჩვენებს ქვეყნიერებას” – ამერიკული მწერლობის, ზოგადად, კულტურის განაშრევებში განფენილ ამ ზედმიწევნით ადამიანურ თვისებაზე აქცენტირება ამძაფრებს მკითხველის ინტერესს კრებულის მიმართ. კარგად გვიჩვენებს, რაოდენ ტევადი, მრავალმხრივი და მრავლისმომცველია თავად ცნება “ამერიკული ლიტერატურა”, მსოფლიო ცივილიზაციის ბედნიერ პირმშოს, გიგანტური ნაბიჯებით მიმავალ გოლიათს რომ მოგვაგონებს.
“რომაელები თავიანთ დროშებს ეთაყვანებოდნენ; დროშებზე კი არწივი ჰქონდათ გამოსახული. ჩვენს დროშას არწივის მხოლოდ ერთი მეათედი – დოლარი წარმოადგენს (ამერიკული ოქროს ათდოლარიანი მონეტა. ქ.ტ.), მაგრამ ამ ნაკლს გაათმაგებული ლოცვით ვივსებთ”, ირონიულად შენიშნავდა ედგარ პო თავის ერთ წერილში 1849 წელს.
ევროპა მუდამ შეუნელებელი ინტერესით აკვირდებოდა და სწავლობდა იმ ადამიანთა ყოფასა და ფსიქოლოგიას, რომელთა კერპად ქცეულ სიმბოლოს – დოლარს, ედგარ პო, ამერიკის ერთი ღირსეული შვილი, ასე ზუსტად ახასიათებს და რომლის დიადი ძალმოსილებაც, გარდა საზოგადოებრივი ცხოვრების სხვა, არცთუ მცირე, ასპარეზისა, ამერიკულ კულტუროლოგიურ სივრცესაც მთელი სიგრძე-სიგანით განმსჭვალავს.
კრებულში “ათი ამერიკელი” თავმოყრილ მოთხრობებს სწორედ ამ სამყაროში შეჰყავს მკითხველი და ერთგვარად უადვილებს ისეთ ფასეულობებში გარკვევას, რომლებიც დაეხმარება, უკეთ “ჩაწვდეს ამერიკის სულს”. შესაბამისად, საკუთარ თავში ხელოვნური, ყალბი დანაშრევები აღმოაჩინოს და ზნეობრიობის შკალაზე მათ სათანადო ადგილი მიუჩინოს.
ადამიანის სულის ფაქიზ მიმოხრას კი სამშობლოს სიყვარულზე უფრო ნაღდი, პოზიტიური, წმინდა და ფასეული რა შეიძლება ასაზრდოებდეს…
ჩვენთვის მანამდე უცნობი ავტორის, მე-19 საუკუნის მწერლის, ედუარდ ჰეილის (Hale) მოთხრობა “უსამშობლო კაცი”, რომელიც ჰკრავს და ამთლიანებს “ათ ამერიკელს”, მართლაც განუმეორებელია ჭეშმარიტ ღირებულებებში წვდომისა და, ამ პროცესთან უშუალოდ გადაჯაჭვული, ადამიანური დრამის მხატვრული ტრანსფორმირების თვალსაზრისით.
ფილიპ ნოლანის, ერთი ძალზე უცნაური ბედის მქონე ამერიკელის – რომელიც ნახევარ საუკუნეზე მეტხანს იყო “უსამშობლო კაცი” მხოლოდ იმის გამო, რომ მისი ქვეყანა მისივე იდეალისგან რადიკალურად განსხვავდებოდა და ეწადა იგი სულ სხვაგვარი ეხილა – თავს დატრიალებული უჩვეულო ამბები, ავტორის მიერ სულისშემძვრელ დრამად მოიაზრება. მკითხველის თვალწინ თანდათან მწიფდება ზედმეტი თავდაჯერებითა და ეგოცენტრიზმით შეპყრობილი ადამიანის კატასტროფული პიროვნული მარცხი…
მოთხრობა, მრავალ მწერლურ ღირსებასთან ერთად, ფანტაზირების გასაოცარ ნიმუშსაც წარმოადგენს. ჰეილი გვთავაზობს ისეთ მხატვრულ მოდელს, რომელსაც, სიუჟეტის სიმძაფრითა და ფაბულის უჩვეულობით, ლიტერატურის ისტორიაში, შეიძლება ითქვას, ანალოგი ძნელად დაეძებნება.
შემთხვევითი არ არის ის გარემოება, რომ თამაზ ნატროშვილის მიერ ქართულ ენაზე პირველად თარგმნილ და “ჩვენს მწერლობაში” დაბეჭდილ ამ ნაწარმოებს საზოგადოების შეუნელებელი ინტერესი და მრავალი გამოხმაურება მოჰყვა. განსაკუთრებით ახალგაზრდებმა იაქტიურეს და ამავე გაზეთის ფურცლებზე გამოხატეს პირუთვნელი აზრი “უსამშობლო კაცისა” და იმ გულისფეთქვის მიმართ, რომლის ამამაღლებელ და განმწმენდ თავისებურებას ვერავითარი, თუნდაც საზოგადოების კეთილდღეობისაკენ მიმართული, გამოცდილ პოლიტიკოსთა შორს გამიზნული იდეა ვერ ჩაენაცვლება მანამ, ვიდრე ათასობით ადამიანთა სულებში ამაყად იფრიალებს არწივგამოსახული, საუკუნეებგამოვლილი დროშები…
– “ხოლო სამშობლო… ხოლო ეს დროშა (ხელით მანიშნა გემისკენ)… არასოდეს შემოგეპაროს გულში სხვა ოცნება, გარდა იმ ოცნებისა, ემსახურო მას, როგორც გიბრძანეს, თუნდაც ამ სამსახურმა ათასი ჯოჯოხეთი გამოგატაროს. და რაც არ უნდა მოხდეს, ვინც არ უნდა გაამოს ანდა დაგამციროს, არასოდეს შეხედო სხვა დროშას”… ამ სიტყვებს სასოწარკვეთის მორიგი შეტევის ჟამს წარმოთქვამს ნოლანი – ერთ დროს სამშობლოს უარმყოფელი კაცი.
მაგრამ, ამჯერად, ნოლანის პრობლემას მოვწყდეთ და სხვა ეპოქაში გადავინაცვლოთ. ვნახოთ, რას უმზადებს ბედისწერა საზოგადოებრივი და პოლიტიკური ცხოვრების სხვა სიბრტყეზე მოხვედრილ, მეოცე საუკუნის ამერიკელ მწერალთა ძალისხმევით, ჩენთვის ასე ახლობლებად ქცეულ პერსონაჟებს.
ტომას ვულფის მოთხრობა “დაკარგული ბიჭი”, ერთ-ერთი საუკეთესოა მწერლის შემოქმედებაში. ბუნებრივია, რომ კრებულის შემდგენელს, როსტომ ჩხეიძეს, ამ ნაწარმოების მკითხველისათვის კიდევ ერთხელ შეთავაზების სურვილმა სძლია და მას ათ ამერიკელს შორის საპატიო ადგილი მიუჩინა.
ჯერ კიდევ ამ ოციოდე წლის წინ, ამერიკული ლიტერატურის ცნობილმა მკვლევარმა, ციალა თოფურიძემ დაგვაახლოვა ტომას ვულფის უაღრესად სიმპათიურ გმირთან, გროვერთან და სამუდამოდ დაგვიტოვა ყველასაგან გამორჩეული ბიჭის სააქაოდან ნაადრევად, უაზროდ და უმოწყალოდ გაქრობის სევდა.
მწერლის განუმეორებელ სტილსა და ღრმა ფსიქოლოგიზმს უნდა მივაწეროთ ის გარემოება, რომ შოკოლადის დანახვისას უნებლიეთ წარმოგიდგება ტკბილეულობის მაღაზიის ვიტრინაზე ცხვირმიჭყლეტილი ბიჭის, გროვერის სურვილით აღსავსე, დიდრონი თვალები და, ფიქრით იმ ადამიანებს გადაევლები, შოკოლადივით ტკბილ-მწარე ცხოვრების ფიალიდან მცირეოდენი, თანაც დამადლებული ყლუპი რომ ერგოთ; სიცოცხლის წყურვილით პირთამდე სავსენი, “დროის ხილვასა” და ბოლომდე შეცნობას ესოდენ ადრეულ ასაკში, სიყმაწვილეშივე ჯიუტად რომ ცდილობდნენ.
გულისტკივილით კითხულობ გროვერის დედის სიტყვებს, რომელსაც თითქოს ძალზე უჭირს შვილების გარჩევა, მაგრამ მაინც, ვინ იცის, უკვე მერამდენედ შეახსენებს მათ: – ეჭვი არ მეპარება, შესაფერი ჭკუაცა გაქვთ და განსჯის უნარიც… მაგრამ გროვერი! გროვერს ყველაფერი ეგ იმთავითვე ჰქონდაო!..
რატომ იკარგებიან უდროოდ ასეთი ბიჭები, ცხოვრების გარიჟრაჟზე რა კანონზომიერებით, ბედის რა ირონიით იწირებიან… ამგვარ თავსატეხ, მარადიულ კითხვას უტოვებს მკითხველს მწერალი ერთი, თითქოსდა ჩვეულებრივი, ამერიკელი ბიჭის თავგადასავლის მოთხრობისას…
ამერიკელი მწერლის მიერ აქცენტირებულ დილემაში გარკვევას, თითქოს თავის თავშივე რომ შეიცავს პასუხს, დღენიადაგ ათასობით ფიქრებშემოჯარული ადამიანი ცდილობს. დრო ულმობლად მიქრის და, ისევ და ისევ, უმოწყალოდ ქრებიან გამორჩეული ბიჭები, ზოგჯერ კი მთელი თაობები. სახარებისეული ცნებაც, მოყვასის სიყვარული, უკეთილშობილეს ადამიანურ თვისებას რომ შეგვახსენებს, დროის ამ ულმობელ მდინარებაში სულ უფრო მეტი სიმძაფრით იჩენს თავს.
გროვერის მსგავსნი იქნებ ასე უდროოდ იმიტომაც მიდიან იმქვეყნად, რომ მათი დაკარგვით გამოწვეულმა განცდამ მოყვასის სიყვარული კიდევ უფრო გააღრმავოს, ეს გრძნობა არ ჩანავლდეს და არ ჩაიფერფლოს; გოლგოთის აღმართს შემდგარ ღვთიშვილის, გროვერისა და მის სულიერ მოძმეთა ხატმა – მაცხოვრის აჩრდილებად რომ დაგვტრიალებენ თავს – მოყვასის სიყვარული გაუმძაფროს – მათმა ხსოვნამ მძიმე გზასავალი შეუმსუბუქოს…
ამიტომაც შეახსენებს, ალბათ, ასე ხშირად დედა ცოცხლად დარჩენილ შვილებს გროვერს, თავის გამორჩეულ პირმშოს… ტომას ვულფი კი განსაკუთრებული სიყვარულითა და ექსპრესიით გვიხატავს უიღბლო ბიჭის სულისშემძვრელ ამბავს…
“ადამიანური ცხოვრების იმგვარი ნიმუშების მნიშვნელობას რომ ჩაწვდე, რომლებიც იმედს აღგიძრავს და გიბიძგებს, რომ მათ მიბაძო, უნდა გააცნობიერო, ყოველი გენიოსი, ჩენში აღფრთოვანებას რომ იწვევს, მხოლოდ დაოსტატებული მყვინთავია, რომელიც იმ ზღვას დაუფლებია, რომლის მარგალიტებით მოფენილი ფსკერი, უცილობლად, შენც გეკუთვნის” – რალფ ემერსონის მიერ პლატონის, შექსპირისა და მილტონის შემოქმედებით მემკვიდრეობაზე საუბრისას წარმოთქმული ეს სიტყვები თამამად შეიძლება მივუსადაგოთ იმ ათ ამერიკელს, რომელთა მოთხრობები ახალ კრებულში გაერთიანდა. ტომას ვულფი ამ ათეულში, უდავოდ, ერთი იმ სწორუპოვართაგანია, ვინც ღრმად გვახედებს მარგალიტებით მოფენილ, ცხოვრების უკიდეგანო ზღვის ფსკერში და მთელი თაობის ვნებებს თამამად და შეულამაზებლად გამოხატავს.
ამავე სიტყვებთი შეიძლება დავახასიათოთ “დიდი გეტსბის” ავტორიც, ფრენსის სკოტ ფიცჯერალდი, მწერალი, რომელმაც ტკბილი ცხოვრების აპოლოგიას სასტიკი განაჩენი გამოუტანა.
იმედგაცრუებისა და კრახის განცდის თემას ფიცჯერალდი წარმატებით აგრძელებს მოთხრობაში “ისევ ბაბილონი”, რომელსაც მკითხველი კარგად იცნობს ვალენტინა ტატიშვილის თარგმანით. ასე შევიდა იგი “ათ ამერიკელშიც”.
“დაკარგული თაობის” ვრცელი გალერეის ერთ-ერთი ყველაზე იმპოზანტური გმირი, ჩარლი, რომელიც მოწიფულობის ასაკში მტკიცედ გადაწყვეტს, საკუთარ ცხოვრებას გეზი უცვალოს, კვლავ ჩადის პარიზში – ღრეობის, ფუქსავატობისა და ბოჰემის ქალაქში, რომელიც ავტორისთვის ბაბილონთან ასოცირდება.
პარიზი, რჩეულ ქალაქთა შორის გამორჩეული, ერთ დროს ჩარლისთვის სამყაროს ცენტრს რომ წარმოადგენდა, სადაც შეეძლო უაზროდ და დაუფიქრებლად ეფლანგა ფული, მოპარული ველოსიპედით კი, შუაღამიდან გათენებამდე, “ვარსკვლავის მოედნის” გარშემო ექროლა სატრფოსთან ერთად, რათა ბოლომდე შეესვა ამქვეყნიური ცხოვრების ტკბილი ნექტარი.
მაგრამ გავა დრო და ჩარლიც “შეძრწუნდება და დაუსტვენს მის წყლულების შემხედვარე”. პარიზში ხელახლა ჩასული კარგად ხედავს ერთ დროს მისთვის უსაყვარლესი ქალაქის ნამდვილ სახესა და ყმაწვილკაცობის შეცდომებს, რწმუნდება, რაოდენ დიდია უაზროდ გაფლანგული დროისა და დაშვებული შეცდომების საზღაური. ცხოვრების ულმობელი კანონი ფიცჯერალდის გმირს მხოლოდ მცირეოდენ შანსს უტოვებს, რათა ის იდეალი განახორციელოს, რომლისკენაც შინაგანმა ხმამ და მწარე ცხოვრებისეულმა გამოცდილებამ უბიძგა. პატარა მშვენიერი არსების, ჰონორიას ოცნება, მამასთან ერთად, ერთ ჭერქვეშ იცხოვროს, ერთადერთი იმედიღაა, რომელმაც ჩარლის ძალა უნდა შემატოს და მისი პიროვნული რეაბილიტაცია მოახდინოს.
იმედი ყველაზე ბოლოს ქრება და ჩარლიც ფიქრობს, “ერთ მშვენიერ დღეს კვლავ დაბრუნდება. მთელი სიცოცხლე ხომ ვერ აზღვევინებენ საზღაურს…”
მოთხრობის დასასრულს სინათლის სხივი კვლავ აკიაფდება, ოპტიმისტური აკორდი გაჟღერდება და მკითხველიც იმედის თვალს გაადევნებს ჩარლისა და მთელი მისი თაობის მომავალს. აღსანიშნავია, რომ ფიცჯერალდის მიერ სიცოცხლის ბოლოს შექმნილ ნაწარმოებებში მომავალი კვლავ ეჭვის ქვეშ დგება. იმედის მცირეოდენი ნაპერწკალიც ქრება და უსასოობის განცდა ისადგურებს რომანში “ნაზია ღამე” და მოთხრობების ციკლში “აისის კაკუნი”. პიროვნული რღვევის თემას, რომელსაც ფიცჯერალდი ამ ნაწარმოებებით კვლავ უბრუნდება, კრიტიკის სამართლიანი შენიშვნით, ერთგვარ მახედ იქცევა და მწერალი, საბოლოოდ, “მის მიერ დაგებულ მახეში თავადვე ეგება”.
მაგრამ მკითხველი ვერასოდეს დაივიწყებს დახვეწილი მანერისა და ნახევარტონების დიდებულ შემოქმედს სკოტ ფიცჯერალდს, ადამიანს, ვინც ასეთი სითბოთი და თანაგრძნობით განგვაწყო ამერიკელთა მთელი თაობისა და მის სიმბოლოდ ქცეული საოცარი პერსონაჟის, ჩარლის მიმართ.
აი, ეს არის ცხოვრება, შეგვახსენებენ ამერიკელი მწერლები და მართლაც, ლიტერატურული შემოქმედება სხვა არაფერია, თუ არა მკაცრი რეალობის მხატვრული პროეცირების ფართე გზებისა თუ ვიწრო ბილიკების უსასრულო ძიება, რაც ასე რელიეფურად გამოიკვეთა ედგარ ალან პოს, სტივენ კრეინის, შერვუდ ანდერსონის, უილიამ ფოლკნერის, ჯერომ სელინჯერის, ჰენრი მილერის ნაწარმოებებში, რომლებმაც “ათი ამერიკელი” დაამშვენა.
მწერალ როსტომ ჩხეიძის პიროვნულ ღირსებასა და მაღალ კულტურაზე მეტყველებს ის ფაქტი, რომ გარდა წმინდა ლიტერატურული ფაქტისა, აღნიშნული კრებულის შედგენით, მან სხვა, არანაკლებ კეთილშობილი მიზანი დაისახა. ერთი მხრივ პატივი მიაგო ქართული მთარგმნელობითი სკოლის გამორჩეული წარმომადგენლის, ერეკლე ტატიშვილის ხსოვნას და მკითხველს მის მიერ შესრულებული ედგარ პოს “შავი კატის” თარგმანი შესთავაზა. მეორე მხრივ კი გვიჩვენა, წინამორბედთა მოღვაწეობა რა მყარი საძირკველია იმ საშური საქმის გასაღრმავებლად, რასაც კულტურული ურთიერთობები ჰქვია.
კრებულიდან ნათლად გამოიკვეთა ის გარემოება, თუ რაოდენ დინამიურად ვითარდება ამერიკული პროზის ქართულად თარგმნის ტრადიცია. როგორ იხვეწება დროთა ვითარებაში ქართული მთარგმნელობითი სკოლა, რა სიკეთე შეუძლია მოუტანოს ადამიანის სულიერი გამდიდრებისა და სრულყოფისათვის, სამოქალაქო საზოგადოების ჩამოყალიბებისათვის სხვადასხვა ქვეყნის ლიტერატურათა ინტეგრაციის ინტენსიურმა პროცესმა.
წლობით დაგროვილ გამოცდილებას უკვალოდ არ ჩაუვლია. ძველი და ახალი პლეადის მთარგმნელთა – ციალა თოფურიძის, ვახტანგ ჭელიძის, პაატა და როსტომ ჩხეიძებისა და სხვათა და სხვათა დამსახურებაა, რომ დღეს, ისევე როგორც მრავალი წლის წინ, მკითხველი ინტერესით ეცნობა ამერიკული მწერლობის ნიმუშებს და ითავისებს ათი ამერიკელის სათუთ გულისფეთქვას, რასაც საკუთარ გულისთქმას სიყვარულით მიუსადაგებს.

© “წიგნები – 24 საათი”

თეთრი ბეღურის ბენეფისი

“ხვალ იქნებ კარგი დღე იყოს” (ლიტერატურული ალმანახი). მანანა ბეგიაშვილის ლიტერატურულ-შემოქმედებითი სახელოსნო. თბ. “ახალი ხელოვნება” 2005.

ამას წინათ საიდანღაც ხელში ჩამივარდა ლიტერატურული ალმანახი სათაურით – “ხვალ იქნებ კარგი დღე იყოს”. როგორც სადად და უპრეტენზიოდ გაფორმებული გარეკანიდან და, აგრეთვე, წინასიტყვაობიდან შევიტყე, ალმანახი შედგენილი ყოფილა ქ-ნ მანანა ბეგიაშვილის ლიტერატურულ-შემოქმედებითი სახელოსნოს წევრთა – შვიდიდან თორმეტ წლამდე ასაკის ბავშვთა ნამუშევრებით.
ცოტა უფრო ადრე, თბილისის ერთ ძველ უბანში, დღისით-მზისით, ბუნების პატარა საოცრებას წავაწყდი: ტროტუარზე მოფანტულ რაღაც საკენკს ბეღურები დასეოდნენ და გამაყრუებელი ჟივილ-ხივილით კენკავდნენ; ჩვეულებრივი, ქალაქელი ბეღურები იყვნენ, მაგრამ ერთი მათგანი სრულიად თეთრი, ანუ ალბინოსი გახლდათ; საოცარი კი ის იყო, რომ საკენკისათვის ერთმანეთში კაპასად მოჩხუბარი პატარა ყაჩაღები თეთრ თანამოძმეს არამცთუ არ ერჩოდნენ, პირიქით, განსაკუთრებული რიდით და მოკრძალებით ექცეოდნენ, ყველაფერს უთმობდნენ, ლამის ეფერებოდნენ და ელოლიავებოდნენ, და ისიც ამ პატივისცემას შესაშური ღირსებით იფერებდა. დიდხანს ვერ მოვწყვიტე თვალი ამ იშვიათ სცენას, რომელსაც გუნებაში “თეთრი ბეღურის ბენეფისი” დავარქვი. დარწმუნებული ვარ, ასეთი რამ ბევრს არ უნახავს. მერეღა შევნიშნე, რომ ჩემ გარდა თეთრ ბეღურას ვერავინ ამჩნევდა, თუმცა გამვლელ-გამომვლელი ქუჩას ნამდვილად არ აკლდა. ბუნებრივია, მომინდა ჩემი “აღმოჩენა” ვინმესთვის გამეზიარებინა. ერთი კი შევყოყმანდი, იქნებ არ ღირს-მეთქი, მაგრამ როდესაც ე.წ. თინეიჯერებმა მხიარული ყაყანით ჩამიარეს გვერდით და ბეღურებისათვის მათაც არავითარი ყურადღება არ მიუქცევიათ, ვეღარ მოვითმინე და მივაძახე: შეხედეთ, ბავშვებო, თეთრი ბეღურაა, თუ გინახავთ-მეთქი როდისმე. შეჩერდნენ. მოიხედეს; დახედეს ბეღურებს; უფრო მეტხანს მე დამაკვირდნენ; მერე ერთმანეთს გადახედეს, ხმამაღლა გაიცინეს და გზა განაგრძეს. სიბრალულნარევი მზერა გავაყოლე და ცოტა რომ დამშორდნენ, დავინახე: ერთმა თითი საფეთქელთან მიიდო და დაუსტვინა, სხვებმა კი კვლავ ერთად და ხმამაღლა გაიცინეს. გული მეტკინა, მაგრამ, ცხადია, არა იმის გამო, რომ ასეთი დიაგნოზი დამისვეს, არამედ სულ სხვა მიზეზით, რომლის მიხვედრაც მკითხველს არ უნდა გაუჭირდეს.
მართლაც და, გულსატკენი არ არის განა, ახალგაზრდა ადამიანზე თეთრი ბეღურის ნახვა არავითარ შთაბეჭდილებას რომ არ მოახდენს?! ასეთს ხომ ვერც გადაჯვარედინებული ორი ცისარტყელის ნახვა გააკვირვებს და ვერც თბილისიდან დანახული მყინვარწვერი გაახარებს?! რომ აღარაფერი ვთქვა საინტერესო წიგნზე ან რაიმე გონებამახვილურ მეცნიერულ აღმოჩენაზე თუ მხატვრულ მიგნებაზე. თუკი სინამდვილეს თვალს გავუსწორებთ, უნდა ვაღიაროთ, რომ სულიერებას დღეს ჩვენში უამრავი საფრთხე ემუქრება. ამის საბუთად მხოლოდ ზოგი მათგანის ზოგადი მოხსენიებაც იკმარებს.
უპირველეს ყოვლისა, ესაა ლამის საყოველთაოდ დამკვიდრებული უკიდურესი პრაგმატიზმი, როცა ყველაფრის საზომი მხოლოდ ფული ხდება. ამას მოსდევს ზნეობის საშინელი (თუ სრული არა) დაცემა, რასაც თავის მხრივ დაუფარავად და თითქოს მიზანდასახულად ხელს უწყობს სენსაციებს უზომოდ დახარბებული ტელევიზია თავისი კრიმინალური (ხშირად – პათოლოგიური) სიუჟეტებითა და გამომათაყვანებელი (ხშირად – სისასტიკის დამამკვიდრებელი) სერიალებით. პათოლოგიურია, აგრეთვე, თითქმის მთელი ყვითელი პრესაც თავისი გულისამრევი პროვინციული ჭორებითა და თითიდან გამოწოვილი ფსევდოსკანდალებით. შესაბამისად, დეგრადირებულია გემოვნებაც, რომელსაც ძირითადად წარმართავს ყოვლისშემძლე შოუ-ბიზნესი თავისი ხელოვნურად გაბრჭყვიალებული ვაი-ვარსკვლავებით (კიდევ კარგი, რომ მათ ქართული ასპარეზი ეპატარავებათ და თვალი დიდი რუსეთისაკენ უჭირავთ, სადაც ამ მხრივ კიდევ უარესი მდგომარეობაა და ამიტომ, თუკი შეაღწიეს, მხოლოდ პირის გაღებითაც გარანტირებული წარმატება ელით; скатертью дорога-ო, როგორც რუსები ასეთ შემთხვევებში იტყოდნენ).
არ შემიძლია ცალკე არ შევეხო ჩვენს უბედურად დამახინჯებულ მშობლიურ ენას, რომელსაც ისევ და ისევ პრესა, ტელევიზია და ხელისუფლების ყველა დანარჩენი შტოც მეთოდურად ჯიჯგნის, “აჟღერებს” და “აფიქსირებს”; მაგალითებს რა ჩამოთვლის, მაგრამ ორიოდ, თუთიყუშურად დამკვიდრებულ სიტყვათწყობას აქ მაინც მოვიყვან და მეტით მკითხველს არ შევაწუხებ; აი, ტელეეკრანიდან “საუბრობს” ვინმე მინისტრი: “მე მინდა გითხრათ, რომ ოთხმა პიროვნებამ (ლაპარაკია ყაჩაღებზე) მოახდინა მანქანაში ჩასხდომა და მიმალვა…”. ჰა, როგორი ქართულია? და ეს მხოლოდ ზღვაში წვეთია.
უამრავი მწარე სიმართლე შეიძლებოდა თქმულიყო ნარკომანიაზე, მაგრამ ყველაფერი უკვე ათასგზის ნათქვამია და ამ თემას აქ გვერდს ავუვლი. ამის ნაცვლად, უმჯობესია, ორიოდე სიტყვა ითქვას სულიერებისათვის კიდევ ერთი, არანაკლები საფრთხის შესახებ, რასაც კომპიუტერის “ბოროტად გამოყენებას” დავარქმევდი; კერძოდ, მხედველობაში მაქვს ე.წ. ვირტუალური თამაშები, რომლებიც მეფისტოფელივით იპყრობს და ეპატრონება ახალგაზრდების ჯერ კიდევ “ნედლ” სულებს და თითქმის მთლიანად თიშავს მათ რეალობისაგან. თუ რას წარმოადგენს ეს რეალობა რეალურად (ტავტოლოგიისთვის ბოდიშს მოვიხდი) და როგორი უნდა იყოს, რათა აღნიშნულ საფრთხეს წინ აღუდგეს და გაუმკლავდეს, ეს ცალკე საკითხია და მისი გადაწყვეტა მხოლოდ და მხოლოდ სახელმწიფო დონეზეა შესაძლებელი. ჯერჯერობით კი ყველაფერი უკუღმა მიდის: ყოველ ნაბიჯზე სოკოებივით მომრავლებულ ინტერნეტ-კაფეებში კომპიუტერებთან მიმჯდარი “თინეიჯერების” არაამქვეყნიური (ხომ არა ვთქვა – გამოთაყვანებული) სახეების ხილვა, სხვისთვის არ ვიცი და, პირადად ჩემთვის გულისმომკვლელია და შემაშფოთებელი…
…აი, ასეთი შავი ფიქრები ამიშალა თავში თეთრი ბეღურის, ასე ვთქვათ, ვერდანახულმა ბენეფისმა და მერე ეს მძიმე განწყობა კიდევ დიდხანს ვერ მოვიშორე. მაგრამ არსებობს, საბედნიეროდ, ალბათობის თეორია, რომლის თანახმად ზედიზედ ბევრი “ცუდის” მერე რაიმე “კარგსაც” უეჭველად უნდა მოელოდე. ეს თეორია პრაქტიკულად ხშირად მართლდება ხოლმე და გამართლდა ამჯერადაც: ვგულისხმობ სწორედ იმ ლიტერატურული ალმანახის ნახვას, რომელიც ამ წერილის თავშივე ვახსენე. თვალის ერთი გადავლებაც საკმარისი აღმოჩნდა იმისათვის, რომ მივმხვდარიყავი, თუ რა განძთან მქონდა საქმე (ყველანაირად ვეცდები თავი შევიკავო დითირამბებისგან, მაგრამ ჩემი აღტაცება იმდენად გულწრფელია, რომ შესაძლოა მთლიანად ვერც შევასრულო ეს დანაპირები, რასაც, სულგრძელი მკითხველი, იმედია, მაპატიებს).
ალმანახის წინასიტყვაობაში სახელოსნოს ხელმძღვანელი, ქ-ნი მანანა ბეგიაშვილი ამომწურავად გვაცნობს თავისი მოღვაწეობის (სხვა სახელი მის საქმიანობას ვერ დაერქმევა) მიზანსა და მეთოდიკას, საიდანაც ნათლად ჩანს, რომ მეცადინეობა სახელოსნოში მაღალპროფესიონალურ დონეზე წარმოებს, ხოლო მიზანი უაღრესად საჭირბოროტოა და თან შორეულ მომავალზეა გათვლილი. ეს გახლავთ – ბავშვის ფსიქიკაში მხატვრული აზროვნების ჩანერგვა და გაღვივება; ეს გახლავთ – მშვენიერების შეგრძნების გაღვიძება და განვითარება; ეს გახლავთ – თვითშეფასების სწავლება და სათანადო წვრთნა იუმორის გრძნობის მიმართულებით; ერთი სიტყვით, რომელი ერთი დავასახელო, და მაშ გამოდის, რომ სახელოსნოს “მიზანი” კი არა, “მიზნები” ჰქონია, ერთიმეორეზე უფრო გადაუდებელი და სადღეისო. ასეთი სახელოსნო თავისი არსით “სულის გადარჩენის ლაბორატორიაა” და ამიტომ არ საჭიროებს მყვირალა რეკლამასა და ფუსფუსს იაფფასიანი, უდღეური პოპულარობისთვის; საშვილიშვილო საქმე მუდამ უხმაუროდ და დინჯად კეთდება. სასიკეთო შედეგი ასეთი მუშაობისა უკვე “ხელთა გვაქვს”; ამაზე მეტყველებს ალმანახის ნორჩ ავტორთა მიერ ექსპრომტად შეთხზული ხატოვანი თქმები, ორიგინალური სათაურები, პატარ-პატარა სიუჟეტები, რომლებშიც მკაფიოდ ინაკვთება ხალასი ნიჭი, თანდაყოლილი უშუალობა, მომხიბლავი იუმორი, დაკვირვების საოცარი უნარი და კიდევ არაერთი სხვა სულიერი ფასეულობა. ყოველივე ამას ხომ ფაქიზად წარმართვა და ჩამოყალიბება სჭირდება, რასაც კიდევაც იუველირულად ახორციელებს ქ-ნი მანანა.
სულ რამდენიმე ნიმუშს მოვიყვან ბავშვთა შემოქმედებიდან და ამით ალმანახის ღირსებას ნათელი თავისთავდა მოეფინება. აი, მაგალითად, სათაურები: “ცა ყველასია”, “ორი ქარი შეხვდა ერთმანეთს” (მეტეო-ცნობა არ გეგონოთ, მხატვრული სახეა); “ჩაიდანი გრიშა”; “გულჩათხრობილი ფეხსაცმელი” და ა.შ. აი, ფრაზები: “თოვლი ღამეში გაიპარა”; “გუბე წევს და ფიქრობს”; “ფიფქებს გზა აებნათ”. აი, უკვე აშკარა მხატვრული აზროვნების ნიმუშები: “ნიავმა დაუბერა და გამელოტებული ბაბუაწვერას ბოლო ბუსუსი მინდორს აჩუქა”; “პეპლების ნანადირებ ველზე ზაფხული მისვენებულიყო”… თქვენ წარმოიდგინეთ, თვით ჩვეულებრივი ცელოფანის პარკიც კი – ეს ჩვენი უღმერთოდ დანაგვიანებული საქართველოს ლამის ეროვნულ-ეკოლოგიური უბედურება – ბავშვთა შემოქმედებაში უარყოფით პერსონაჟად ქცეულა. მშვენიერია! სხვა, აბა, რა გვეთქმის!?
ალმანახი საშუალო ფორმატისაა და წვრილი შრიფტით ნაბეჭდ ასორმოცდაათამდე გვერდს შეიცავს, რაც თავისთავად შთამბეჭდავი ტექნიკური მონაცემია. სახელოსნოს უკვე ოცწლიანი წარსული აქვს, მისი ხელმძღვანელის ხელში კი უკვე რამდენიმე თაობის ასობით ბავშვმა გაიარა; და მე მჯერა, რომ არც ერთი მათგანი “თეთრი ბეღურის ბენეფისს” გულგრილად არასდროს ჩაუვლის, ეს კი, ჩემი აზრით, ძალიან ბევრს ნიშნავს.
ამბობენ, რომ მერცხალი გაზაფხულს ვერ მოიყვანსო; ვინმეს შეიძლება გაეცინოს, რა ამბავია ამდენი “ჩიტებიო”, მე კი დაცინვას არც ამჯერად შევუშინდები და სიხარულით გავიხსენებ, რომ ქ-ნ მანანას მოღვაწეობა, საბედნიეროდ, უპრეცედენტო არ არის ჩვენში: მსგავსი სარგებლობა მოაქვს მწერლისა და კინოდრამატურგის ერლომ ახვლედიანის სასცენარო სახელოსნოს, სადაც ახალგაზრდები არა მხოლოდ კინოსცენარების წერაში “იწვრთნებიან”; თითქმის იგივე მიზნებს ემსახურება ცნობილი მთამსვლელის გივი ქართველიშვილის ყოველწლიური საზაფხულო ექსპედიციები, რომლებშიც 12 წლამდე ასაკის ბავშვები არა მხოლოდ ფიზიკურად კაჟდებიან. ალბათ კიდევ არის აქა-იქ ჩემთვის უცნობი ასეთივე კუნძულები თუ ოაზისები, რაც ერთობლიობაში იძლევა უკვე სრულიად მყარ იმედს, რომ ხვალ უეჭველად “კარგი დღე იქნება”.
სიტყვა გამიგრძელდა, მაგრამ, აბა, როგორ არ ვუთხრათ მადლობა ყველას, ვინც კი მხარს უჭერს ქ-ნ მანანა ბეგიაშვილისა და სხვათა საშვილიშვილო მოღვაწეობას?! ამ კერძო შემთხვევაში არ შეიძლება პერსონალურად არ აღინიშნოს ბ-ნ დათო სიხარულიძის წვლილი, რადგან, მერწმუნეთ, სიტყვიერი მხარდაჭერა ადვილია, “უსიტყვო” კი – “ცოტა” უფრო ძნელი.
ამით დავასრულებდი, მით უფრო, რომ საქებარი სიტყვები აღარც მყოფნის, მაგრამ არა, ერთს კიდევ აუცილებლად ვიტყვი: ალმანახი “ხვალ იქნებ კარგი დღე იყოს” მე მაგონებს ზღაპრულ ზარდახშას, პირამდე სავსეს, თუმცა კი წვრილი და ჯერჯერობით უსწორმასწორო, მაგრამ სამაგიეროდ, ნამდვილი და არა ყალბი და ბრჭყვიალა თვალმარგალიტით.

© “წიგნები – 24 საათი”