ესაუბრა თაკო წულაია
„ერთი ლექსი დაწერეო, ნეტა რისთვის შემოთვალე!
საოჯახო ზრუნვით მოცულს არ მცალია დღეს, არც ხვალე;
არ მცალია, – ჩემს ბაღანებს მოუქსოვო ეგებ წინდა…
ნუღარ მიცნობ მგოსან ქალად, ნურვინ მიცნობს დე, არ მინდა!“
„ვინ რასა ჰკითხავს, ვინ რაღას ჰკითხავს
ჩემს ყოფნას ასე ბნელში გახვეულს! –
შემოქმედს აღარ დამიძახებენ,
აღარც გადავხსნი ლექსების რვეულს“
ბაბილინა ხოსიტაშვილი
ლიტერატურათმცოდნე სალომე პატარიძე მეოცე საუკუნის ქალი ავტორების შემოქმედებას იკვლევს. იმ ქალების ტექსტებს, რომლებიც წერდნენ ქალისა და დედის როლის, სექსუალობის, სოციალური პასუხისმგებლობების, ქალ-ავტორად ყოფნის სირთულის შესახებ და არამარტო. ინტერვიუში სალომე პატარიძე საუბრობს ბაბილინა ხოსიტაშვილისა და ლიდია მეგრელიძის შემოქმედებაზე; პატრიარქალურ საზოგადოებაში ქალის თვითგამოხატვის საშუალებებზე; ტექსტებზე, როგორც ავტორების ცხოვრების ანარეკლებზე. იგი ეხება ქალების ტრავმულ გამოცდილებებსა და ამ გამოცდილებების ამსახველი პროზაული თუ პოეტური ტექსტების კვლევის მნიშვნელობასაც.
თქვენი მონოგრაფიის თემა რამდენიმე ქალი ავტორის შემოქმედებაა. ვინ არიან ისინი და როგორია მათი ლიტერატურული პორტრეტები? როდის გამოჩნდნენ პირველად, როგორი იყო მათი შემოქმედებითი გზა და ტექსტების ბედი?
მონოგრაფია მოიცავს ეკატერინე გაბაშვილის, ანასტასია ერისთავი-ხოშტარიას, მარიამ გარიყულის, საფო მგელაძის, ლიდია მეგრელიძის, კატო მიქელაძისა და ბაბილინა ხოსიტაშვილის შემოქმედებასა და პირად წერილებს. მონოგრაფია მიზნად ისახავს, შეისწავლოს ქართველ ქალ-ავტორებთან დროისა და სივრცის ასპექტების მნიშვნელობა და ფუნქცია: რამდენად ასახავენ ქართველი ქალი-ავტორები ფიქციურ ტექსტებში ეპოქებისათვის სახასიათო ახალი სოციალური წესრიგის კოლექტიურ კონსტრუქციას და მონაწილეობენ თუ არა მათ დამკვიდრებაში, თუ, პირიქით, ეძიებენ სუბვერსიულ გზებს დომინანტური/აღიარებული კულტურული განაწესის გასაპროტესტებლად, ალტერნატიული რეალობის წარმოსაჩენად და ამისათვის მიმართავენ ფემინიზაციის პროცესს-ქალური აღქმით, ფიქრებით, ემოციებით, ქაოსურობით, პატრიარქალურ წესრიგზე დაუმორჩილებლობით ქმნიან ქალურ ენასა და ახალ ნარატიულ იდენტობას. კვლევისათვის შერჩეულ ქალ-ავტორებს წინააღმდეგობებით აღსავსე სოციალურად და პოლიტიკურად გარდამავალ ეპოქაში მოუწიათ მოღვაწეობა. ეკატერინე გაბაშვილი და ანასტასია ერისთავი-ხოშტარია ჯერ კიდევ მე-19 საუკუნის დასასრულს აქტიურად იყვნენ ჩართულები საზოგადოებრივ საქმიანობაში, რომელიც ემსახურებოდა განათლების ხელმისაწვდომობას დაბალი სოციალური ფენებისა და ქალებისთვის. ეკატერინე გაბაშვილი თანამშრომლობდა ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებასთან, რომელსაც, როგორც გამგეობის წევრმა, წარუდგინა პროექტი ქალთა პროფესიული სკოლების დაარსების შესახებ და დააარსა „ქართველ ქალთა საქველმოქმედო საზოგადოება“, რომლის მეშვეობითაც 1895 წელს საკუთარ სახლში ჭრა-კერვის სკოლა გახსნა ღარიბი და ობოლი გოგონებისათვის, რომლებიც, წერა-კითხვისა და ხელსაქმის გარდა, ზოგად განათლებასაც იღებდნენ. ანასტასია ერისთავი-ხოშტარია, ჯერ კიდევ სრულიად ახალგაზრდა, პროგიმნაზიის დასრულების შემდეგ სოფელ ფცაში აარსებს გლეხის ბავშვებისათვის სკოლას, ხოლო 1910 წელს, სამშობლოში დაბრუნებული, გორში – ქალთა საზოგადოება „მანდილოსანს“, რომელიც, სამწუხაროდ, მალე გაუქმდა. მე-20 საუკუნის დასაწყისში იწყებენ ლექსებისა და მოთხრობების გამოქვეყნებას ბაბილინა ხოსიტაშვილი, ლიდია მეგრელიძე, მარიამ გარიყული, კატო მიქელაძე და საფო მგელაძე. ქალ-ავტორების პირადი მიმოწერებიდან ირკვევა ის, რომ მათთვის საერთო იყო ის საზოგადოებრივ-სოციალური გამოწვევები, რომლებიც მათ ეპოქაში იჩენდა თავს და ხშირ შემთხვევაში ხანგრძლივი ტრადიციისა იყო. ქალ-ავტორთა ლიტერატურული ტექსტების გამოქვეყნება დიდ ძალისხმევასა და გაბედულებასთან იყო დაკავშირებული, რადგან უკვე არსებულ ლიტერატურულ ტრადიციაში, რომელიც ცალსახად მამაკაც ავტორებთან იყო დაკავშირებული, ქალური ხმის, თემების წარმოჩენა დიდ გამბედაობას მოითხოვდა.
ბაბილინა ხოსიტაშვილი თავის ჩანაწერში „ჩემი შეხვედრები ეკატერინე გაბაშვილთან და შთაბეჭდილებები“ იხსენებს, რომ სანდო წყაროებიდან მისთვის ცნობილია, თუ როგორ ურჩია ილია ჭავჭავაძემ ეკატერინე გაბაშვილს გლეხთა, გაჭირვებული ხალხის ყოფა-ცხოვრების შესახებ ეწერა, რაც ეკატერინესათვის ერთგვარი შთაგონების წყარო გამხდარა. ამას მოჰყვა ისეთი მოთხრობები, როგორებიცაა: „მაგდანას ლურჯა“, „ღვინია გადაიჩეხა“ და სხვა ტექსტები სოციალური თემებით. თავად ბაბილინა ხოსიტაშვილის პირველი ლიტერატურული ნამუშევრების შემფასებელი ძმა, იროდიონი, ყოფილა, რომელიც უწუნებდა ბაბილინას ლექსების ბუნდოვანებას და თან ახსნა-განმარტებას აძლევდა, როგორ ეწერა და რაზე გაემახვილებინა ყურადღება. როგორც კი ბაბილინა საკამათოდ მოემზადებოდა, იროდიონი არგუმენტად იმას იშველიებდა, რომ ლექსების არსის გასაგებად ბაბილინა მკითხველებთან სათითაოდ ვერ ივლიდა. ანასტასია ერისთავი-ხოშტარიასაც დაუწუნა აკაკი წერეთელმა ლექსები და ურჩია, მოთხრობები დაეწერა და სწორედ აკაკის შუამდგომლობით დაუბეჭდეს პირველი მოთხრობა ავტორს, რასაც მოჰყვა მისი ცნობილი რომანები: „მოლიპულ გზაზე“ და „ბედის ტრიალი“. პარიზიდან დაბრუნებული კატო მიქელაძე სათავეში ჩაუდგა ჟურნალის „ხმა ქართველი ქალისა“ გამოცემას. ამ ჟურნალის დაარსებით კატო მიქელაძემ ბევრი შემოქმედი ქალის გამოვლენას შეუწყო ხელი. ერთ-ერთი მათგანი საფო მგელაძე იყო. რომ არა კატო მიქელაძე, შესაძლოა, არც საფო მგელაძე და არც მისი რომანი „ლიანა ლორდია“ ყოფილიყო ცნობილი ჩვენთვის. საფომ ანონიმურად გაუგზავნა ჟურნალის „ხმა ქართველი ქალისა“ რედაქტორს, კატო მიქელაძეს, ლექსები, კატომ კი პასუხი დაუბრუნა საფოს, რომ ლექსები მოეწონა და პირადად ნახვის სურვილი ჰქონდა ახალგაზრდა, უცნობი ავტორისა.
სოციალური მდგომარეობისა და იმ გარემოს აღწერით განვაგრძოთ, რომელშიც უწევდათ ქალებს ცხოვრება. როგორი იყო მეოცე საუკუნის დასაწყისში ლიტერატურული სივრცე ქალი ავტორებისთვის? ბაბილინა ხოსიტაშვილი დღიურებში იხსენებს, რომ მონოგრაფიული კვლევის გამოქვეყნების საშუალება არ მიეცა და მიზანმიმართულად აფერხებდნენ კოლეგები. რა იყო ამის მიზეზი – უნდობლობა, წარმატებული ქალების შიში, პიროვნული დაპირისპირებები თუ სხვა რამ?
ჯერ ცარიზმისა და შემდეგ საბჭოთა კავშირის პერიოდში გენდერის დისკურსი ნაციონალურ საკითხთან მჭიდრო კავშირში იყო. ქართულ დისკურსში ქალის სექსუალობა ოჯახის შექმნას ებმოდა და მოიცავდა ისეთ ასპექტებს, როგორებიცაა: სიყვარული, ქორწინება, ღირსება, დედობა, რეპროდუქცია, ნაციონალიზმი და ქართველი ქალი. ამას ემატებოდა ის გარემოება, რომ საბჭოთა ნარატივი ქალებს სამუშაო ძალად განიხილავდა და აქცენტი თანამედროვე მუშა ქალის კომპლექსურ სახეზე კეთდებოდა, კერძოდ, მუშა ქალი საოჯახო სივრცეში ისევე სამაგალითო უნდა ყოფილიყო, როგორც მუშა ძალა, შესაბამისად, ახალი ისტორიული მოცემულობა თანამედროვე ქალისაგან მულტიროლის აღსრულებას მოითხოვდა, რამაც ქალების თვითაღქმა კიდევ უფრო გაართულა. ავტორობა ძალაუფლების ერთგვარი ფორმაა, რადგან მას შეუძლია, გავლენა მოახდინოს რწმენებზე, შეხედულებებზე, მსოფლმხედველობაზე და ამით ავტორი შემქმნელ, წარმომქმნელ ძალად იქცევა. ავტორი ალტერნატიულ სარკე-უნივერსუმებს ქმნის, რომლებშიც ფაქტობრივი/რეალური სამყაროს ანარეკლებს რთავს, ამიტომაც ლიტერატურული ტექსტი არის მანიფესტის შექმნის მისტიკური ძალა. ზემოთ აღწერილი ძალაუფლების მფლობელი, კანონიკური ტექსტების ავტორები მამაკაცები იყვნენ და წარმოიდგინეთ, რას ნიშნავს იყო ქალი-ავტორი მაშინ, როდესაც არ გყავს გავლენიანი წინამორბედი ქალი, რადგან ყველა გავლენიანი წინამორბედი კაცი-ავტორია. ქალი-ავტორი, მამაკაცი წინამორბედებისაგან განსხვავებით, სოციალიზაციისგან გამოვლენილ სირთულეებთან ჭიდილშია და ხშირად თვითგამოხატვა/შექმნა ფუჭად და აბსურდულად ეჩვენება, ხშირად იმის ნაცვლად, რომ საკუთარი თავი ავტორად განსაზღვროს, უწევს ცნებების, უკვე არსებული შეხედულებების, სტერეოტიპების გადახედვა, რასაც ფემინისტურ კვლევებში რევიზიას უწოდებენ (ადრიანა რიჩი). შემოქმედებით პროცესში ბევრი ქალი-ავტორი საკუთარ გენდერს მტკივნეულ დაბრკოლებად აღიქვამს. აღნიშნული განცდები გამუდმებით გვხვდება ქართველ ქალ-ავტორებთან როგორც მხატვრულ ნაწარმოებებში, ისე პირად მიმოწერაში. ხშირად ისინი თავად ეჭვდებიან, რამდენად შეუძლიათ საოჯახო „ფრონტთან“ ერთად თვითმყოფადი, ინდივიდუალური ლიტერატურის შექმნა, რომელშიც თვითგამოხატვას სრულფასოვნად შეძლებენ. ხშირად უჩნდებათ განცდა, რომ მათი ტექსტები ერთგვარი ესკიზებია, რომელთა დასრულების შესაძლებლობა არ ეძლევათ და ხშირად ეს განცდა სასოწარკვეთაში აგდებთ, მაგალითად, მარიამ გარიყული წერს ეკატერინე გაბაშვილს: „…უმაგალითოა სხვა მწერალი ქალი, რომელსაც მხოლოდ ძილის დრო დარჩენია შემოქმედებისათვის. ეს ხომ დაუჯერებელია… მაგრამ ნურავინ იტყვის იმ მძიმე ტვირთს, რასაც მე ვათრევ – ყოველივეს მოკლებული… აზრები იფანტებიან, მაგრამ მაინც მიღოღავენ წინ, და ასე, ბნელით მოცულ ცხოვრებაში, ძლივს ბჟუტავს ჩემი ნიჭი“. ბაბილინა ხოსიტაშვილიც კონტრასტულად წარმოადგენს თავის მოგონებებში 1918 წელს თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გახსნასა და მეორე ვაჟის გაჩენას. თუ როგორ ფრთხილობდა პირველი შვილის გაჩენის შემდეგ, რადგან მეორე შვილი მისთვის სულიერი სწრაფვების განხორციელების დასამარებად შეიძლებოდა ქცეულიყო და ამიტომ აბორტს გადაწყვეტს, რის გამოც ქმარი კიცხავს და სისხლისდენით საავადმყოფოსკენ მიმავალს მიაძახებს, რომ ბაბილინას გამომუშავებული ჰონორარი სამკურნალოდ ან დასამარხად გამოადგება. ლიდია მეგრელიძე იხსენებს, თუ როგორ სთხოვა „ნაკადულის“ რედაქტორმა, ნინო ნაკაშიძემ, ახალი ნომრისთვის საბავშვო ლექსის დაწერა, როგორ გაიხარა შეთავაზებით, თუმცა სახლში მისულს შვილებმა მთელი სუფრა გადმოუყირავეს და ჭურჭელი ნამსხვრევებად უქციეს. გაბრაზებულმა ლიდიამ გულისწყრომა გამოხატა ბავშვების მიმართ, რამაც სავარძელში მჯდომი ქმარი განარისხა და ცოლს უსაყვედურა, რომ ოჯახი არ უნდა. ლიდია მოგონებებში დაბნეული აღნიშნავს, რომ მაშინღა გაახსენდა, რომ ქალია და, პირველ რიგში, ოჯახი და ბავშვებია მისი საქმე. მოგონებებიდან ნათელი ხდება, რომ სოციუმი, რომელშიც ქალები ცხოვრობდნენ, მათ შემოქმედებას აკვიატებად, გართობად, დროის კარგვად აღიქვამდა. ხშირად საბავშვო ლიტერატურაში გადაბარგებისაკენ მოუწოდებდნენ და ამით „ნამდვილი“ ლიტერატურიდან რიცხავდნენ.
განსაკუთრებით რა თემები აინტერესებდათ ამ დროს ქალებს? ლიდია მეგრელიძისა და ბაბილინა ხოსიტაშვილის ტექსტების მიხედვით რომ ვისაუბროთ, როგორია მათი შეხედულებები პოლიტიკის, სოციალური ცხოვრების, სექსუალობის, ქალის როლისა თუ ოჯახური წესრიგის შესახებ?
მე-20 საუკუნის დასაწყისში ბაბილინა ხოსიტაშვილი და ლიდია მეგრელიძე იწყებენ ისეთ თემებზე წერას ქალი მოქმედი პირების პერსპექტივიდან, რომლებიც ტაბუირებული იყო არამარტო ქართული ლიტერატურული თუ საზოგადოებრივი რეალობისათვის, არამედ დასავლური ტრადიციებისთვისაც. ძირითადი თემები მათ შემოქმედებაში მოიცავს ქალის სხეულის, სხეულებრივი თვითკონტროლის საკითხს, ქალის რთული და მრავალფუნქციური როლის (დედა, ცოლი, ქალი), სექსუალური ობიექტს, „ნორმალურობის“ მიღმა მდგარ ქალს, აბორტს, ქორწინების გარეშე ბავშვის შობას. მე-20 საუკუნის პირველ ნახევარში ქალის სექსუალობაზე ექსპლიციტურად მსჯელობა მეტად თამამი ნაბიჯია, მით უფრო, თუ გავითვალისწინებთ იმ გარემოებას, რომ სექსუალობის, სხეულისა და იდენტობის კონცეპტების ურთიერთმიმართებებზე მსჯელობით გაკრიტიკებულია პატრიარქალური დომინაცია და მამაკაცების მიერ აგებული ქალურობის/“კარგი“ ქალის ხატება. სექსუალობა ბაბილინა ხოსიტაშვილისა და ლიდია მეგრელიძის ტექსტებში მამაკაცური ძალაუფლების პროდუქტია. გარდა იმისა, რომ მამაკაცებს შეუძლიათ განსაზღვრონ, თუ რა ტიპის გრძნობები, ჩვევები და მისწრაფებები არის მორჩილი სხეულისათვის სექსუალური, მათ აქვთ ასევე იმის ძალაუფლება, რომ განსაზღვრონ ქალის სექსუალობა იმგვარად, რომ მათი სუბორდინაცია გაამყარონ. ბაბილინა ხოსიტაშვილის ლექსებში ლირიკული მე ხშირად აღწერს მამაკაცისა და ქალის სექსუალური გამოცდილების ორ განსხვავებულ გზას: 1. რა საზღაურს იღებს ქალი სხეულებრივი თავშეკავების დარღვევის გამო. 2. მამაკაცის დომინაცია როგორ უზღუდავს და აცლის სექსუალური სიამოვნების განცდას ქალს. მაგალითად, ლექსში „ღამის ფანტაზია“ ლირიკული მე მამაკაცის სექსუალური ლტოლვებისა და ფანტაზიის განხორციელების ველად იქცა. ლირიკული მე სექსუალური აქტის შემდეგ საკუთარ თავს საგნად ქცეულ სხეულად/მსხვერპლად აღიქვამს. ქალი სხეულზე მორჩილების სანაცვლოდ სასჯელად იღებს საყოველთაო გაკიცხვას და მეტიც, ის და მისი შვილი სიმბოლური წესრიგის მიღმა აღმოჩნდებიან. ლირიკულ მეს უკვირს, თუ შვილის ყოლა პატრიარქატში გარდაუვალი მცნება და მოცემულობაა, მაშინ რატომ დევნიან მას, როგორც დედას, რომელმაც ქორწინების გარეშე ბავშვი შვა.
ბაბილინა ძალიან პირდაპირი და თამამია თავის ლექსებში. სათქმელის შერბილებისა და ევფემიზმების გარეშე წერს, რამდენად რთულია ერთდროულად ქალად და შემოქმედად ყოფნა. „ვინ დედაკაცი, ვინ შემოქმედი? / ვინ დედაკაცი! – იტყვის სოფელი“. / დიდხანს და დიდხანს იხითხითებენ / მამაკაცი და მეფისტოფელი“. მას, შემოქმედს, განცდებისა და შთაგონების ნაცვლად ბორკილი ხვდა წილად და ამ ბორკილების ტარების აუცილებლობა ლაიტმოტივია მთელი კრებულის. თქვენი დაკვირვებით, გათავისუფლდნენ თუ არა მწერალი ქალები ამ ბორკილებისგან? თუ კი, მაშინ როდის გახდა შესაძლებელი პატრიარქალურ ხმაურში ქართველი ქალი ავტორების ხმების გამორჩევა?
ქალური წერის თეორიები ძირითადად ოთხ მოდელს ეფუძნება, ესენია: ბიოლოგიური, ლინგვისტური, ფსიქოანალიტიკური და კულტურული. ელეინ შოუვოლთერი ტექსტში „Feminist Criticism in the Wilderness” ქალური კულტურის ცნებაზე მსჯელობს, რომელიც მოიცავს ბიოლოგიურ, ლინგვისტურ და ფსიქოანალიტიკურ თავისებურებებს. ქალი საკუთარ სხეულს, სექსუალობასა და რეპროდუქციულ ფუნქციებს იმ კულტურული გარემოს მიხედვით რეპრეზენტირებს, რომელშიც იმყოფება. ქალური ტექსტები სტრიქონებად უნდა იყოს წაკითხული ფარული შეტყობინებების, მსგავსებების, ნაწარმოებებში ჩადებული სურათების გასაშიფრად და ინტერპრეტაციისათვის. ელეინ შოუვოლთერი ორხმიან დისკურსზე (double-voiced discourse) მსჯელობს ქალთა ლიტერატურაში – ქალები პატრიარქალურ საზოგადოებრივ სტრუქტურებში საკუთარ სურვილებს, შიშებს, მისწრაფებებსა და საზოგადოებრივი ნორმების წინააღმდეგ მესიჯებს იმპლიციტურად, სუბტექსტების ფორმით არტიკულირებდნენ. ვფიქრობ, ქალური ტექსტები პატრიარქალური ტრადიციის შიგნით და მიღმა თანადროულად არიან, რადგან ე. წ. ქალური კულტურა არ არის მაინც სრულად მიღებული ჰეგემონური კულტურის მიერ. ქალები აზრებს, სურვილებს, მისწრაფებებსა თუ იდილიურ ფანტაზიებს ისევ დომინანტური სტრუქტურების ფარგლებში გადმოსცემენ. მიუხედავად ამისა, ორშრიანი ტექსტების დაშლისას ხშირად გასაგები ხდება ქალი-ავტორების შეტყობინებები: მიმაჩნია, ზემოთ ჩამოთვლილი გარემოებების ფარგლებში მაინც შესაძლებელია ქართველი ქალი-ავტორების ხმების გაგონება, რადგან მათ ტექსტებში ჩნდება ლტოლვა იმისა, რომ მიიღონ სუბიექტური გამოცდილებები, ე. ი. სურთ იდენტობის კონსტრუირება, ეს უკანასკნელი კი დამოკიდებულია გამოცდილების განგრძობითობის შენარჩუნებაზე. რა თქმა უნდა, პატრიარქალურ სამყაროში, რომელშიც ქალის სოციალიზაციის პირობები და ნიშნები წინასწარაა დადგენილი, განსაკუთრებით რთულდება იდენტობის განვითარების საკითხი, რომელიც შეაძლებინებს ქალს იმას, რომ საკუთარი თავი აღიქვას, როგორც სუბიექტი, რომელიც თავად ლაპარაკობს და გამოხატავს თავის თავს იმის ნაცვლად, რომ მასზე სხვები ლაპარაკობდნენ და მიაწერდნენ ფიზიკურ და ფსიქიკურ ატრიბუტებს, ამიტომ წარმოაჩინო ქალური პერსპექტივა და სუბიექტად ქცევის გზა, ეს უკვე საკუთარი ხმის პოვნის შესაძლებლობაა.
ბაბილინა ხოსიტაშვილის ლექსების კრებულში ერთი სატირული ლექსიც გვხვდება, რომელიც იმას, რაც სხვა ტექსტებში ტრაგიზმით არის ნაჩვენები, ირონიით ეხმიანება:
„ოჯახს უფრთხილდით, ქალებო
სახლში დასხედით კრუხებად:
თუ თქვენ არ მოჰგვით კერასა,
კაცებს რა შეეწუხებათ?
ოჯახს უფრთხილდით, ქალებო!
კაცების საბუდარია:
შეფრინდებიან, როცა წვიმს,
გარბიან, როცა დარია”.
გარდა ამისა, მის პოეზიაში ჩანს მუშათა კლასის წარმომადგენელი ქალის რთული ცხოვრების ფრაგმენტები. ერთი მხრივ, „დედა სამუშაოზე“, სადაც ასახულია მისი ყოველდღიური საქმიანობა, ერთგვარი ბრძოლა ფიზიკური გადარჩენისთვის, რაც დედის მოვალეობების შესრულებაში უშლის ხელს. მეორე მხრივ, „პასუხი შემოთვლაზე“, სადაც პოეტი თავის პოეტობას უარყოფს, რადგან საოჯახო საქმეებით გართულს, ლექსის წერისთვის აღარ სცალია. კიდევ რა მოტივები იჩენს თავს მის ლექსებში? როგორია ქალის სახე, რომელიც მის პოეზიაში იხატება? და აქვე შევეხოთ ლიდია მეგრელიძის შემოქმედებასაც, რომელიც აკრძალულ, დაუშვებელ სიყვარულზე, დედობაზე, განათლების მიღებისა და ოჯახზე ზრუნვის შეუთავსებლობაზე გვიყვება.
დედობა ლიდია მეგრელიძისა და ბაბილინა ხოსიტაშვილის შემოქმედებაში ერთ-ერთი ცენტრალური თემაა. მამობა მათ შემოქმედებაში გამიჯნული ყოფნაა, ვინაიდან მამა რეალობის რეპრეზენტაციაა ბავშვისთვის, დედა კი, პირიქით – არასოციალურობისა ან დაბნეულობისა სოციალურსა და ბიოლოგიურს შორის. დედობა რთული და კომპლექსური ფუნქციური როლია, რადგან დედა პიროვნულობის აღქმას შვილის არსებობისაგან გამიჯნულად ვერ ახერხებს, მცდელობების მიუხედავად. პირადი ცხოვრების ამბებში იკითხება იდენტობა, თუ როგორ აღიქვამს ინდივიდი თავს, როგორც საზოგადოების წევრი. ლიდია მეგრელიძისა და ბაბილინა ხოსიტაშვილის შემოქმედებაში დედებს არ შეუძლიათ თვითაღწერა, რადგან საკუთარი თავის შესახებ რაც იციან, ეს მხოლოდ მიწერილი თვისებებია. დედები ან სახლის მიკროსივრცეში რჩებიან, რომელიც ის ციხეა, გადაულახავი კონვენციებით, რომელთანაც ისინი სიყვარულისა და მორჩილების სახელით არიან მიჯაჭვულები, სწრაფვის მიუხედავად გარეთ/ხმაურში ამოიცნონ საკუთარი თავი, ან სივრცითი გაორებით იტანჯებიან – შინ/იქ ყოფნის სურვილითა და აქ/სამსახურში ყოფნის აუცილებლობით, რაც მათში ისტერიას იწვევს. ისტერია ვლინდება გრძნობების არევაში, ენის დეზორგანიზაციასა და ემოციების სწრაფ ცვლილებაში, ეს კი ხელს უშლით დედებს, ერთი მხრივ, სამსახურში მოვალეობისა და, მეორე მხრივ, დედის როლის აღსრულებაში.
საკუთარი ოთახისა და ფინანსური დამოუკიდებლობის მოსაპოვებლად ბრძოლის სურვილი, ქალისთვის განსაზღვრული როლის მიუღებლობა და აშკარა პროტესტი სოციალური სისტემის, ოჯახის ინსტიტუტისა და ვალდებულებების მიმართ ტექსტებში ნამდვილად იგრძნობა. რა ხდებოდა ტექსტებს მიღმა, მათ პირად თუ საზოგადოებრივ ცხოვრებაში? სოციალურად რამდენად აქტიურები იყვნენ? ცდილობდნენ, თავიანთი ტექსტების მიხედვით ეცხოვრათ?
ძალიან ხშირად ქალურ ტექსტებს „ნაცხოვრებ“ ტექსტებს უწოდებენ. სიმონ დე ბოვუარი კიდევ უფრო რადიკალურია და „მეორე სქესში“ მსჯელობს იმაზე, რომ ქალი-ავტორების ტექსტები ფიქციად ვერ აღიქმება, რადგან მათ შემთხვევაში გამოცდილების ლიტერატურასთან გვაქვს საქმე, თუმცა ფემინისტურ კვლევებში ხშირად სიმონ დე ბოვუარის აზრი არ არის გაზიარებული. ერთი რამ ცხადი ხდება – ჩვენ მიერ დასახელებული ქალი-ავტორების შემთხვევაში – პირადი წერილებიდან ვიგებთ, რომ ის გამოცდილება, ტრავმა, ტკივილი და მარცხი, რომლებიც ლიტერატურულ ტექსტებშია წარმოჩენილი, ხშირად მათი ყოველდღიური ცხოვრების ანარეკლია, ამიტომაც არის, რომ აკრიტიკებენ შემოქმედ ქალებს. მაგალითად, საფო მგელაძის რომანებს „ტახტზე წამოსაწოლ რომანებს“ უწოდებდნენ კრიტიკოსები და ქილიკობდნენ, ქალური გრძნობებითა და ინტერესებით არის შემოფარგლული და ვერაფერს მისცემს საბჭოთა მკითხველსო. მიუხედავად იმისა, რომ აქტიურად იბრძოდნენ მე-20 საუკუნის დასაწყისში ქალი-ავტორები ქალთა ემანსიპაციისა და თანასწორუფლებიანობისათვის, ვფიქრობ, საკუთარი იდენტობის ოჯახის გარეთ ღიად გატანას დიდი ნაწილი ვერ ახერხებდა, ამიტომაც გამოსავალი ლიტერატურულ ტექსტებში წარმოჩენილ ქალს უკან ამოფარება იყო. როგორც ფიქციური ტექსტის ქალი ავტორები, ისინი არ იღებდნენ პასუხისმგებლობას მოქმედი პირის/ლირიკული მეს შეგრძნებებზე, სურვილებზე, რაც გარკვეულ უხერხულობას უხსნიდა მათ და შესაძლებლობას აძლევდა „სითამამისთვის“. ამას მოჰყვა, დიდი ალბათობით, ქალური წერის თავისებურების გამოკვეთა, რაც გამოიხატა ავტობიოგრაფიისა და რომანის ელემენტების ერთმანეთში შერევით. ჩემი აზრით, ქალმა ავტორებმა ამის შედეგად შეძლეს, საკუთარ იდენტობაზე დაფუძნებული ავტობიოგრაფიები საზოგადოებრივი როლისაგან გაემიჯნათ.
როგორ ფიქრობთ, არსებობს ტექსტები, რომლებიც მხოლოდ ქალებმა შეიძლება დაწერონ? თუ კი, მაშინ რა ტექსტებს მოიაზრებთ ამ კითხვის პასუხად?
ცხადია, არსებობს ტექსტები, რომლებიც მხოლოდ ქალებს შეუძლიათ დაწერონ. ის, რომ ქალებს არა აქვთ ხანგრძლივი ლიტერატურული ისტორია, ერთგვარად აძლევს მათ იმის შესაძლებლობას, რომ ახალი ლიტერატურული ტრადიცია შექმნან. როლური მოდელები, რომლებიც ყველაზე მეტად ქალებისათვის არის ხელშესახები, დღესაც დაბრკოლებად იქცევა ინტელექტუალური რესურსების რეალიზაციის გზაზე. ყველა ის ტექსტი, რომლებიც პატრიარქალურ საზოგადოებაში ხილულს ხდის ქალის ობიექტივიზაციის გზას, პოსტსამშობიარო სტრესს, ომების აბსურდულობას, დედის დიქოტომიურ ხატს, ოჯახზე მიჯაჭვულობას/სივრცით მიჯაჭვულობას, სოციალური ნორმების მიერ მარგინალი სხეულის გაუფასურებას, არაცნობიერის აქტივიზაციას, პატრიარქალური ფსევდოღირებულებების გამოაშკარავებასა და წარსულსა და აწმყოზე მიჯაჭვულობას, თხრობის ლინეალურობისა და სინტაქსის დარღვევას, ელიფსური წინადადებების გამოყენებას, ქალურ ტექსტებად შეგვიძლია მოვიხსენიოთ. ქალური ტექსტები კონგლომერატს წარმოადგენს და მოიცავს ცნობიერ და არაცნობიერ ელემენტებს, რომლებიც ერთმანეთს წარმოქმნიან და, ამავე დროს, ანგრევენ. აუცილებლად უნდა გაესვას ხაზი იმას, რომ ქალური ტექსტები არ არის ავტორის ბიოლოგიურ სქესთან დაკავშირებული.
თანამედროვე ლიტერატურისთვის რა მნიშვნელობა აქვს მათი ტექსტების კვლევას? თუ ხედავთ რაიმე კავშირს მათ შემოქმედებასა და შემდეგი თაობის მწერლების შემოქმედებას შორის?
რა თქმა უნდა, თანამედროვე ლიტერატურისთვის, ისევე როგორც გენდერისა და კულტურის კვლევებისათვის, უმნიშვნელოვანესია მე-20 საუკუნის ქალ-ავტორთა კვლევა, რადგან აქტუალური მეთოდოლოგიური/თეორიული მიდგომების გამოყენებით შესაძლებელი ხდება ლიტერატურული ნაწარმოებების შექმნის პირობების აღწერა, მათი გავლენის დანახვა მხატვრულ ტექსტებში კონსტრუირებულ სამყაროებზე. კვლევას შეუძლია, გამოკვეთოს ისტორიულ-ფაქტობრივ სამყაროში მიმდინარე ცვლილებები და ამ ცვლილებების მხატვრული ასახვის ფორმები, დაადგინოს ემანსიპაციის, სოციალური ინტეგრაციის ხარისხი, გამოააშკარაოს ქალი-ავტორებისათვის სახასიათო პალიმფსესტის ტიპის ტექსტებში ქვედა/დაფარული შეტყობინებები. ვფიქრობ, შემდეგი თაობებისა და ჩვენს თანამედროვე ქალ და მამაკაც-ავტორთა შორის ნამდვილად არის კავშირი, რადგან ის თემები, პრობლემები, მისწრაფებები და კრიტიკა, რომლებიც ეკატერინე გაბაშვილის, ანასტასია ერისთავი-ხოშტარიას, კატო მიქელაძის, ბაბილინა ხოსიტაშვილის, საფო მგელაძისა და ლიდია მეგრელიძის ტექსტებში გვხვდება, თავს იჩენს თანამედროვე ლიტერატურაში, კერძოდ, სოციალურ-ეკონომიკური, გენდერული, ფსიქოლოგიური, ისტორიული, კულტურული საკითხები. განსაკუთრებით დიდი გაბედულება და სითამამე გამოიჩინეს მე-20 საუკუნის პირველი ნახევრის ქალმა-ავტორებმა და დაარღვიეს დუმილი, გამოთქვეს მანამდე უთქმელი ამბები, ინტიმური განცდები, სურვილები, რაც შეგვიძლია საუკეთესო წინაპირობად და გაკვალულ გზად მივიჩნიოთ მომდევნო თაობების ავტორებისათვის.
© არილი