ჟილ დელეზი – რა არის საუბარი? რისთვის არის ის?

 

ფრანგულიდან თარგმნა გიგლა გონაშვილმა

 

ინტერვიუ, დიალოგი, საუბარი – ძალიან რთულია „ახსნა“. ხშირად, როცა შეკითხვას მისვამენ, თუნდაც იმ შეკითხვას, რომელიც მეხება, ვგრძნობ, რომ სინამდვილეში არაფერი მაქვს სათქმელი. შეკითხვებს იგონებენ, როგორც სხვა ყველაფერს. თუ არ მოგცემენ საშუალებას, რომ გამოიგონოთ თქვენი შეკითხვები, რომლებშიც უამრავ სხვადასხვაგვარ  ელემენტს მოუყრით თავს, თუ შეკითხვებს „დაგისვამენ“, მაშინ სათქმელი ბევრი არაფერი გექნებათ. პრობლემის აგების ხელოვნებას დიდი მნიშვნელობა აქვს: სანამ ამოხსნას ვიპოვით, ჯერ პრობლემას ვიგონებთ, პრობლემის ადგილს. ამგვარი რამ საერთოდ არ ხდება ინტერვიუში, საუბარში, დისკუსიაში. რეფლექსიაც კი – იქნება ეს მარტო თუ ორში და სამში – არ კმარა. განსაკუთრებით რეფლექსია არაა საკმარისი. შეპასუხებები კიდევ უფრო უარესია. ყოველ ჯერზე, როცა საწინააღმდეგოს მეუბნებიან, სურვილი მიჩნდება, ვთქვა: „კარგი, კარგი, გადავიდეთ სხვა რამეზე“. შეპასუხებებს არასოდეს მოუტანიათ რამე. იგივე შემთხვევაა, როდესაც ზოგად შეკითხვას მისვამენ. მიზანი შეკითხვებზე პასუხის გაცემა კი არ უნდა იყოს, არამედ გამოსვლა, შეკითხვებიდან გამოსვლა. ბევრი ფიქრობს, რომ გამოსვლა მხოლოდ შეკითხვების ტრიალით შეიძლება. „როგორ არის ფილოსოფიის საქმე? მკვდარია ფილოსოფია? გადავლახავთ მას?“ ძალიან უხერხულია. კვლავ და კვლავ უბრუნდებიან შეკითხვას, რათა იქიდან გამოსვლა მოახერხონ. მაგრამ გამოსვლა ასე არასოდეს ხდება. მოძრაობა ყოველთვის მოაზროვნის ზურგს უკან სრულდება ან იმ მომენტში, როდესაც თვალებს ახამხამებს. გამოსვლა ან უკვე მომხდარია, ან არასოდეს მოხდება. შეკითხვები, როგორც წესი, მომავლისკენ (ან წარსულისკენ) არის მიმართული. ქალების მომავალი, რევოლუციის მომავალი, ფილოსოფიის მომავალი, ა.შ. მაგრამ ამ დროს, როდესაც შეკითხვების წრეზე ვტრიალებთ, არის ქმნადობები [devenirs], რომლებიც სიჩუმეში აღსრულდება და რომლებიც თითქმის შეუმჩნეველია. მეტისმეტად ვუკირკიტებთ ისტორიას, რომელიც ხან პერსონალურია, ხანაც უნივერსალური. ქმნადობები კი გეოგრაფიაა – ორიენტაციები, მიმართულებები, შესასვლელები, გამოსასვლელები. არის ქალად ქცევა [devenir-femme], რომელიც არ უტოლდება ქალებს, მათ წარსულსა თუ მომავალს და ქალები უნდა შევიდნენ ამ ქმნადობაში, რათა გამოვიდნენ თავიანთი წარსულიდან და მომავლიდან, თავიანთი ისტორიიდან. არის რევოლუციონერად ქცევა, რომელიც არ იგივდება რევოლუციის მომავალთან და არაა აუცილებელი, რომ იგი მებრძოლების [militants] მეშვეობით მოხდეს. არის ფილოსოფოსად ქცევა, რომელსაც არაფერი აქვს საერთო ფილოსოფიის ისტორიასთან და რომელსაც უფრო ისინი ახდენენ, რომელთა კლასიფიკაციასაც ფილოსოფიის ისტორია ვერ ახერხებს.

ქმნადობა არასოდესაა მიბაძვა, თავის მოკატუნება თუ რაიმე მოდელთან შეწყობა, თუნდაც ეს სამართლიანობის ან ჭეშმარიტების მოდელი იყოს. არ არსებობს ნიშნული [terme], საიდანაც გავეშურებით, სადაც ჩავალთ თუ უნდა ჩავიდეთ. და არც ისეა, თითქოს ერთი ნიშნული მეორეს ანაცვლებდეს. შეკითხვა „რად იქცევი?“ განსაკუთრებით ბრიყვულია. იმდენად, რამდენადაც ვიღაც იქცევა [რაღაცად], რადაც იგი იქცევა, იცვლება იმდენადვე, რამდენადაც თავად ის. ქმნადობები არის არა იმიტაციის ან ასიმილაციის, არამედ ორმაგი ჩავლების [capture], არაპარალელური ევოლუციის, ორ სამეფოს შორის ქორწინების ფენომენები. ქორწინება ყოველთვის ბუნების საწინააღმდეგოა. ქორწინება წყვილის საპირისპიროა. აქ აღარაა ბინარული მანქანები: შეკითხვა-პასუხი, მამაკაცური-ქალური, ადამიანი-ცხოველი და ა.შ. საუბარიც შეიძლება ეს იყოს – უბრალოდ ქმნადობის მოხაზვა. მაგალითს კი კრაზანა და ორქიდეა გვაჩვენებენ. ორქიდეა თითქოს აყალიბებს კრაზანის ხატს, მაგრამ სინამდვილეში ხდება ორქიდეის კრაზანად, ხოლო კრაზანის ორქიდეად ქცევა, ორმაგი ჩავლება, რადგან „ის, რადაც“ თითოეული იქცევა, ისევე იცვლება, როგორც „ის, ვინც“ იქცევა. კრაზანა ორქიდეის რეპროდუქციული მოწყობილობის ნაწილი ხდება და, ამავე დროს, ორქიდეა იქცევა კრაზანის სასქესო ორგანოდ. ერთი და იგივე ქმნადობა, ქმნადობის ერთადერთი ბლოკი ან, როგორც რემი შოვენი ამბობს, „ორი არსების აპარალელური ევოლუცია, რომელთაც აბსოლუტურად არაფერი აქვთ საერთო“. არსებობს ადამიანის ცხოველად ქცევა, რომელიც არ გულისხმობს კატისა თუ ძაღლის გათამაშებას, რაკი ცხოველი და ადამიანი ერთმანეთს მხოლოდ საერთო, მაგრამ ასიმეტრიული დეტერიტორიალიზაციის გზაზე ხვდებიან. როგორც მოცარტის ჩიტები: ამ მუსიკაში არის ჩიტად ქცევა, მაგრამ მოხელთებული ჩიტის მუსიკად ქცევაში; ორივე ერთადერთ ქმნადობას, ერთადერთ ბლოკს, ერთადერთ არაპარალელურ ევოლუციას აყალიბებს, რომელიც გაცვლა-გამოცვლა კი არაა, არამედ, როგორც მოცარტის ერთი კომენატატორი ამბობს, „განდობა შესაძლებელი მოსაუბრის გარეშე“. მოკლედ, საუბარი.

ქმნადობა ყველაზე შეუმჩნეველი რამაა – აქტია, რომელსაც მხოლოდ სიცოცხლეში შევხვდებით და რომელსაც მხოლოდ სტილი გამოხატავს. სტილი, ისევე როგორც ცხოვრების წესი, არ არის კონსტრუქცია. სტილში მნიშვნელოვანი არაა სიტყვები, ფრაზები, რითმები და ფიგურები, ხოლო ცხოვრებაში – ისტორიები, პრინციპები და შედეგები. ყოველთვის შეგიძლიათ ერთი სიტყვა მეორით შეანაცვლოთ. თუ ერთი არ გსიამოვნებთ, თვალში არ მოგდით, მეორე აიღეთ და პირველის ადგილას ჩასვით. თუ თითოეული გაიღებს ამ ძალისხმევას, ყველას შეეძლება ერთმანეთის გაგება და შეკითხვებისა და შეპასუხებების მიზეზი, ალბათ, აღარც იქნება. არ არსებობს საკუთარი სიტყვები, არც მეტაფორები (ყველა მეტაფორა გასვრილი სიტყვაა, მეტაფორა სიტყვებს სვრის). რაღაცის ზუსტად აღსანიშნად მხოლოდ არაზუსტი სიტყვები არსებობს. შევქმნათ არაჩვეულებრივი სიტყვები, იმ პირობით, რომ მათ ძალზე ჩვეულებრივ გამოყენებას მოვუძებნით და ერთეულს, რომელსაც ისინი აღნიშნავენ, ისევე მივცემთ არსებობის საშუალებას, როგორც ყველაზე ჩვეულებრივ, საზიარო ობიექტს. დღეს ჩვენს ხელთაა წაკითხვის და ასევე, ალბათ, წერის ახალი ხერხები. არსებობს უვარგისი და წახდენილი ხერხებიც. მაგალითად, გვექმნება შთაბეჭდილება, რომ ზოგიერთი წიგნი დაწერილია მიმოხილვისთვის, რომელიც მოგვიანებით ჟურნალისტმა უნდა გააკეთოს, და ისე, რომ მიმოხილვა აღარც კი არის საჭირო: აქ უკვე ცარიელ სიტყვებს (ეს უნდა წაიკითხოთ! დიდებულია! მიდით, ნახეთ!) შეუძლიათ, გადაიბარონ წიგნის წაკითხვისა და სტატიის მომზადების როლი. წაკითხვის კარგი ხერხი კი დღეს ისაა, რომ წიგნის მიმართ გამოვიჩინოთ ისეთივე დამოკიდებულება, როგორიც გვაქვს დისკის მოსმენისას, ფილმის ან სატელევიზიო გადაცემის ყურებისას, მაშინ,  სიმღერის მოსასმენად რომ ვემზადებით – ყველა სხვა დამოკიდებულება, რომელიც წიგნისათვის განსაკუთრებულ პატივისცემას, განსხვავებულ ყურადღებას მოითხოვს, სხვა ეპოქას ეკუთვნის და წიგნისათვის განაჩენი გამოაქვს. სირთულის ან გაგების შესახებ შეკითხვა უადგილოა: ცნებები ხმებივით, ფერებივით ან სურათებივითაა; ისინი ინტენსივობებია, რომლებიც ან გაკმაყოფილებს, ან არა, ან გამოგადგება, ან არა. პოპ-ფილოსოფია. არაფერია გასაგები, არაფერია განსამარტი. მინდა ვთქვა, რა არის სტილი. იგი ეკუთვნის ადამიანებს, რომლებზეც, როგორც წესი, ვამბობთ: „მათ სტილი არ აქვთ…“. ის არც რაიმეს მანიშნებელი სტრუქტურაა, არც გააზრებული ორგანიზაცია, არც მყისიერი შთაგონება, არც ორკესტრირება და არც მუსიკალური ნაწარმოები. იგი განლაგებაა, გამოთქმათა [énonciation] განლაგება. სტილი არის ბორძიკამდე მისვლა საკუთარ ენაში. ეს რთულია, რადგან ამგვარი ბორძიკის აუცილებლობა უნდა იყოს. საკუთარ სიტყვაში კი არ ბორძიკობდე, არამედ თავად ენის [langage] ბორძიკი იყო. იყო როგორც უცხო საკუთარ ენაში. ხილული გახადო გაძვრენის ხაზი [ligne de fuite]. ჩემთვის ყველაზე შთამბეჭდავი მაგალითებია: კაფკა, ბეკეტი, გერასიმ ლუკა, გოდარი. გერასიმ ლუკა დიდი პოეტია უდიდესთა შორის: მან საკვირველი ბორძიკი გამოიგონა, საკუთარი. თავისი ლექსები საჯაროდაც წაუკითხავს, ორასი ადამიანის წინაშე და ეს მოვლენა იყო; მოვლენა, რომელიც ამ ორასი ადამიანის მონაწილეობით მოხდა და რომელიც არც რომელიმე სკოლას ეკუთვნის, არც რომელიმე მოძრაობას. რაღაცები არასოდეს ხდება იქ და იმ გზებით, როგორც ჩვენ გვგონია.

შეიძლება შემეწინააღმდეგონ და მითხრან, რომ ხელსაყრელ მაგალითებს ვიღებ: კაფკა – ჩეხი ებრაელი, გერმანულად წერდა; ბეკეტი – ირლანდიელი, ინგლისურად და ფრანგულად წერს; ლუკა წარმოშობით რუმინელია და არც გოდარია ფრანგი – შვეიცარიელია. მერე რა. ეს არაა პრობლემა რომელიმე მათგანისათვის. ჩვენ ერთ ენაშიც კი ორენოვანი უნდა ვიყოთ, უნდა გვქონდეს მეორეული ენა [langue mineure] საკუთარი ენის შიგნით, უნდა შევძლოთ ჩვენივე ენის მეორეულად გამოყენება. მრავალენიანობა მხოლოდ იმას კი არ ნიშნავს, რამდენიმე სისტემას ფლობდე, რომელთაგან თითოეული თავისებურად ჰომოგენური იქნებოდა, არამედ ესაა უპირველესად გაძვრენის ხაზი ან ვარიაცია, რომელიც გავლენას ახდენს თითოეულ სისტემაზე და ხელს უშლის მის ჰომოგენურობას. ირლანდიელივით ან რუმინელივით კი არ ილაპარაკო სხვა ენაში, არამედ, პირიქით, ილაპარაკო საკუთარ ენაში როგორც უცხომ. პრუსტმა თქვა: „დიდებული წიგნები ერთგვარი უცხო ენითაა დაწერილი. თითოეულ სიტყვაში თითოეული ჩვენგანი დებს აზრს ან ხატს, რომელსაც ხშირად საპირისპირო მნიშვნელობა აქვს. მაგრამ დიდებულ წიგნებში საპირისპირო მნიშვნელობით გაგების ეს შეცდომები ასევე დიდებულია“. წაკითხვის კარგი ხერხი ესაა: ყველა საპირისპირო მნიშვნელობა კარგია, თუმცა იმ პირობით, რომ ინტერპრეტაციებისგან კი არ წარმოდგებიან, არამედ ეხებიან თავად წიგნის გამოყენებას, სიმრავლე შემოაქვთ მის გამოყენებაში, ქმნიან კიდევ ერთ ენას ენის შიგნით. „დიდებული წიგნები დაწერილია ერთგვარი უცხო ენით…“ ესაა სტილის განსაზღვრება. აქვეა ქმნადობის საკითხიც. ხალხი ყოველთვის აღმატებულ [majoritaire] მომავალზე ფიქრობს (როცა დიდი ვიქნები, როცა ძალაუფლება მექნება…). არადა, პრობლემა მეორეულად [minoritaire] ქცევა უნდა იყოს: არა ის, რომ ბავშვს, გიჟს, ქალს, ცხოველს, ენაბრგვილს ან უცხოს მიბაძო და თავი ასეთად მოაჩვენო, არამედ იქცე ამ ყველად, რათა გამოიგონო ახალი ძალები თუ ახალი იარაღები.

ცხოვრებაშიც ასეა. ცხოვრებაში არის ერთგვარი სიტლანქე, მყიფე ჯანმრთელობა, სუსტი აგებულება, ვიტალური ბორძიკი და ეს ვიღაცის შარმია. შარმი სიცოცხლის წყაროა, როგორც სტილი – წერისა. სიცოცხლე არ არის თქვენი ისტორია; ვისაც შარმი არ აქვს, არც სიცოცხლე აქვს, მკვდარივითაა. მაგრამ შარმი არაა პიროვნება. იგი გვანახვებს პიროვნებებს, როგორც კომბინაციებს და იმას, თუ რაოდენ ცალკეული შანსებიდან შეიქმნა ეს კომბინაციები. ესაა გაგორება კამათლისა, რომელიც აუცილებლად იმარჯვებს, რაკი საკმარისად განამტკიცებს შემთხვევას, ნაცვლად იმისა, რომ იგი დაანაწევროს, დაასახიჩროს და ალბათობად აქციოს. თითოეულ მყიფე კომბინაციაში ცხოვრების ძლიერება თავს განიმტკიცებს – ძალით, სიჯიუტით, ტოლდაუდებელი ჟინით ყოფნაში. უცნაურია, რომ დიდ მოაზროვნეებს მყიფე პირადი ცხოვრება, მერყევი ჯანმრთელობა აქვთ და ამავდროულად სიცოცხლე აბსოლუტურ სიძლიერემდე ან „დიდ ჯანმრთელობამდე“ აჰყავთ. ისინი პიროვნებებს კი არ წარმოადგენენ, არამედ საკუთარი კომბინაციის ციფრს. შარმი და სტილი წარუმატებელი სიტყვებია; მათი სხვა სიტყვებით ჩანაცვლება აჯობებდა. შარმი სიცოცხლეს უპიროვნო, ინდივიდზე აღმატებულ ძლიერებას ანიჭებს, ხოლო სტილი წერას გარეგან ასრულებს, ნაწერის მიღმა. სხვა სიტყვებით: წერას არ აქვს თავისთავადი მიზანი, სწორედ იმიტომ, რომ სიცოცხლე არ არის პირადული რამ. წერის ერთადერთი მიზანი სიცოცხლეა, რომელიც კომბინაციებში ვლინდება. ეს კი „ნევროზის“ საპირისპიროა, სადაც სიცოცხლე გამუდმებით დასახიჩრებული, დამცრობილი, პერსონალიზებული და მოკვდინებულია, და სადაც წერა მიზნად საკუთარ თავს ისახავს. ნიცშე, რომელიც ნევროტიკის საპირისპირო იყო და მყიფე ჯანმრთელობის მიუხედავად – უაღრესად ცოცხალი, წერს: “ხანდახან ისე ჩანს, თითქოს ხელოვანი და განსაკუთრებით ფილოსოფოსი სხვა არაფერია, თუ არა შემთხვევა თავის ეპოქაში… მისი გამოჩენისას და მისი გამოჩენით ბუნება, რომელიც არასოდეს ხტის, აკეთებს ერთადერთ ნახტომს, უფრო მეტიც, სიხარულის ნახტომს, რაკი პირველად გრძნობს, რომ მიზანთანაა, კერძოდ, იქ, სადაც ხვდება, რომ მიზნებზე ხელი უნდა აიღოს და სიცოცხლისა და ქმნადობის თამაშში ძლიერ მოწინააღმდეგესთან ქონია საქმე. ამის შეცნობით იგი გარდაისახება და სახეზე უშფოთველობა მოეფინება, საღამოს მოქანცულობა, ადამიანები რომ „მშვენიერებას“ უწოდებენ“.

მუშაობის დროს ვერ ავცდებით აბსოლუტურ სიმარტოვეს. ვერც სკოლას შევქმნით და ვერც რომელიმე სკოლის ნაწილი გავხდებით. მუშაობა ყოველთვის თვალს მოფარებულია და საიდუმლოდ ხდება. მაგრამ ეს უკიდურესად სავსე, დასახლებული [peuplée] სიმარტოვეა. მაგრამ სავსე არა ოცნებებით, მოლანდებებით, გეგმებით, არამედ შეხვედრებით. შეხვედრა, ალბათ, იგივეა, რაც ქმნადობა ან ქორწინება. და მხოლოდ ამ სიმარტოვის სიღრმიდან შეგვიძლია ნებისმიერი შეხვედრის განხორციელება. ვხვდებით ადამიანებს (ზოგჯერ ისე, რომ ვერც ვცნობთ ან არც არასდროს გვინახავს) და ასევე მოძრაობებს, იდეებს, მოვლენებს, საგნებს. ყოველ მათგანს საკუთარი სახელი აქვს, მაგრამ საკუთარი სახელი საერთოდ არ აღნიშნავს პიროვნებასა თუ სუბიექტს. იგი აღნიშნავს ეფექტს, ზიგზაგს, რომელიც ხდება ან არ ხდება ორს შორის – შესაძლებლის განსხვავებაში: „კომპტონის ეფექტი“, „კელვინის ეფექტი“. ქმნადობაზეც ამავეს ვამბობდით: ეს არაა ერთი ნიშნული [terme], რომელიც მეორედ იქცევა, არამედ თითოეული მეორეს ხვდება; ესაა ერთეული ქმნადობა, რომელიც ორში კი არ ზიარდება, რადგან ერთს მეორესთან არაფერი ესაქმება, არამედ ორს შორისაა, საკუთარი მიმართულება აქვს, ქმნადობის ბლოკი, არაპარალელური ევოლუციაა. ესაა ორმაგი ჩავლება, კრაზანა და ორქიდეა: არა რაიმე, რაც ერთში ან მეორეში იქნებოდა, ან რომლის გაცვლა თუ შერწყმაც მოუწევდათ; იგი ორს შორისაა, ორს გარეთაა და სხვა მიმართულებით მიედინება. შეხვედრა არის პოვნა, ჩავლება, მოპარვა; მაგრამ არ არსებობს საამისო მეთოდი – მხოლოდ ხანგრძლივი მომზადება. მოპარვა პლაგიატის, ასლის, იმიტაციის საპირისპიროა. ჩავლება ყოველთვის ორმაგი ჩავლებაა, ქურდობა – ორმაგი ქურდობა და ეს ქმნის არა რაიმე ორმხრივს, არამედ ასიმეტრიულ ბლოკს, არაპარალელურ ევოლუციას, ქორწინებას, „შორის“-ს და „გარე“-ს. საუბარიც ეს იქნებოდა.

კი, ფიქრებს ვიპარავ

მაგრამ სულების ქურდად ნუ დამსახავ

რა აღარ ვაშენე და დავაშენე

იმას, რაც ლოდინს მისჩვევია

რაკი ქვიშაა, ნაპირებზე

ციხე-სიმაგრეები რომ უკვეთია

მასზე, რაც ღია იყო

ჩემამდე დროში

სიტყვა, სიმღერა, ამბავი, სტრიქონი

გასაღები ქარში გონების გასახსნელად

ჩემი ფარული ფიქრების გასანიავებლად

რა ჩემი საქმეა, ვიჯდე, თავს ვიქექდე

მიკვირდეს, დროს ვხარჯავდე

ვფიქრობდე ფიქრებს, რომლებიც არავის უფიქრია

ვფიქრობდე სიზმრებს, რომლებიც არავის ზმანებია

ანდაც იდეებს, ჯერ რომ არ დაწერილა

ან ახალ სიტყვებს გასარითმად

რატომ ვიდარდო ახალ წესებზე

ჯერ რომ არ შექმნილა

ჰოდა, იმას ვამბობ, რაც მეღიღინება

ვიცი, ამ ახალ წესებს

შევქმნით მე და ჩემი მსგავსნი

თუ ხვალინდელ ხალხს

დღევანდელი წესი ვეღარ დაუთმია

მაშ, შექუჩდით, ბრალმდებელნო

სხვა რა ყოფილა სამყარო, თუ არა

სასამართლო

მაგრამ ბრალდებულთ უკეთ ვიცნობ

და სანამ თქვენ დევნა საქმედ გაგიხდიათ

ჩვენ ვუსტვენთ

სასამართლოს ვასუფთავებთ

ვუსვამთ და ვუსვამთ ცოცხს

ვუგდებთ და ვუგდებთ ყურს

ერთი მეორეს ვუკრავთ თვალს

ფრთხილად

ფრთხილად

თქვენი ჯერიც დგება

 

როგორი ამაყი და საუცხოო, მაგრამ, ამავე დროს, სისადავით გამორჩეულია ბობ დილანის ეს ლექსი. იგი ყველაფერს ამბობს. მეც, როგორც პროფესორი, ვისურვებდი კურსის ისე წაყვანას, როგორც დილანი ალაგებს სიმღერას – დილანი, რომელიც უფრო გასაოცარი მწარმოებელია [producteur], ვიდრე ავტორი. და რომ ჩემი კურსიც ისევე დაიწყოს, როგორც ის აკეთებს – ხელის ერთი დაკვრით, მასხარის ნიღბით, შეთანხმებული, მაგრამ, ამასთანავე, იმპროვიზებული დეტალების ხელოვნებით. ეს არის პლაგიატის და ასევე ოსტატის ან მოდელის საპირისპირო. ხანგრძლივი მომზადება, მაგრამ მეთოდების, წესებისა თუ რეცეპტების გარეშე. ქორწინება და არა დაწყვილება ან შეუღლება. მქონდეს ტომარა, რომელშიც ყველაფერს ჩავდებ, რასაც კი შევხვდები, მაგრამ იმ პირობით, რომ მეც ჩამდებენ ტომარაში. იპოვო, შეხვდე, მოიპარო – ნაცვლად იმისა, რომ დაადგინო, შეიცნო, განსაჯო. რადგან შეცნობა შეხვედრის საპირისპიროა. განსჯა ბევრი ადამიანის ხელობაა და ეს არ არის კარგი ხელობა; არადა, ბევრი წერას სწორედ ამისთვის იყენებს. სჯობს, ქუჩას გვიდე, ვიდრე განსჯიდე. რაც უფრო მეტად შევცდებით ცხოვრებაში, მით უფრო ბევრ გაკვეთილს მივიღებთ; ვერავინ აჯობებს სტალინისტს ანტისტალინიზმის გაკვეთილების ჩატარებაში და „ახალი წესების“ გამოცხადებაში. არსებობს მოსამართლეთა მოდგმა და აზრის ისტორიაც ტრიბუნალის ისტორიას ერწყმის; წმინდა გონებისა თუ წმინდა რწმენის ტრიბუნალს მოითხოვს… ამიტომაცაა, რომ ადამიანებს არ უჭირთ, სხვისი სახელით ან სხვის ნაცვლად ილაპარაკონ, და ასე ძლიერ უყვართ შეკითხვები, ასე კარგად იციან მათი დასმა და პასუხების პოვნაც. არსებობენ ისინიც, რომლებიც მოითხოვენ, რომ ვიღაცამ განსაჯოს, თუნდაც დამნაშავედ ცნონ. სამართალშიც კონფორმულობას მოვითხოვთ, იმ წესებისადმიც კი, რომლებსაც თავად ვიგონებთ, იმ ტრანსცენდენტობისადმი, რომელსაც თითქოსდა აღმოვაჩენთ ან იმ გრძნობებისადმი, რომლებიც გვამოძრავებენ. სამართლიანობა [justice], სისწორე [justesse] უხეირო იდეებია. ამას შევუპირისპიროთ გოდარის ფორმულა: არა სწორი სურათი, არამედ სწორედ სურათი [pas une image juste, juste une image]. ფილოსოფიაშიც იგივეა, რაც ფილმში ან სიმღერაში: არა სწორი იდეები, არამედ სწორედ იდეები. ეს კი შეხვედრაა, ქმნადობა, მიტაცება და ქორწილი, სიმარტოვე, რომელიც არის „ორს შორის“. როდესაც გოდარი ამბობს, რომ უნდა, წარმოების ბიურო იყოს, ცხადია, არ გულისხმობს საკუთარი ფილმებისა თუ წიგნების გამოშვებას. უბრალოდ, იდეებზე ფიქრობს, იმიტომ, რომ როცა საქმე ამაზე მიდგება, სიმარტოვეს ვერ ავცდებით, და თან ბოროტმოქმედთა დაჯგუფებასაც ვგავართ. ავტორი კი აღარ ვართ, არამედ – წარმოების ბიურო, უკიდურესად შევსებული [peuplé]. იყო „ბანდა“: ბანდები უაღრესად სახიფათოდ ცხოვრობენ; მოსამართლეების, ტრიბუნალების, სკოლების, ოჯახებისა და მეუღლეობის შეცვლა, გადაკეთება უწევთ; მაგრამ ბანდაში, ზოგადად, კარგი ისაა, რომ თითოეული თავის საქმეს აგვარებს, თან ისე, რომ დროდადრო სხვებსაც ხვდება; თითოეულს თავისი ნადავლი მოაქვს და ქმნადობაც ფორმას იღებს; მოძრაობას იწყებს ბლოკი, რომელიც აღარავის ეკუთვნის, მაგრამ ყველას „შორისაა“, როგორც პატარა ნავი, რომელსაც ბავშვები უშვებენ და კარგავენ, და რომელსაც სხვები იპარავენ. სატელევიზიო საუბრებში „6 x 2” გოდარი და მიევილი სწორედ იმას აკეთებენ, რომ მრავალფეროვნად იყენებენ თავიანთ სიმარტოვეს, იყენებენ როგორც შეხვედრის საშუალებას, ორ ადამიანს შორის ხაზის ან ბლოკის შემოსაპარებლად, ორმაგი ჩავლების ფენომენების გამოსავლენად, იმის საჩვენებლად, თუ რა არის მაკავშირებელი „და“, რომელიც არც გაერთიანებაა, არც გვერდიგვერდ მოთავსება, არამედ ბორძიკის დაბადება, დატეხილი ხაზის კვალი, რომელიც ყოველთვის სადღაც ახლოს იწყება – მოქმედი და შემოქმედი გაძვრენის ხაზი. და… და… და…

ორმა პროფესორმა ჩამომაყალიბა, რომლებიც აღმაფრთოვანებდნენ – ალკიე და იპოლიტი. ყველაფერი ცუდად შემოტრიალდა. ერთს გრძელი, თეთრი ხელები ჰქონდა და ენას უკიდებდა – არ ვიცოდით, ეს ბავშვობიდან მოდიოდა თუ, პირიქით, მშობლიური აქცენტის დასაფარავად იყო, თუმცა კი კარტეზიანულ დუალიზმებს ედგა სამსახურში. მეორეს მძლავრი სახე ჰქონდა დაუმთავრებელი ნაკვთებით, ჰეგელიანურ ტრიადებს მუშტით რითმავდა და სიტყვებს ამატებდა. პარიზის გათავისუფლების შემდგომ პერიოდში კვლავ ფილოსოფიის ისტორიაში ვიყავით უცნაურად გაჭედილები. ჰეგელს, ჰუსერლსა და ჰაიდეგერს ვუტრიალებდით; ლეკვებივით მივექანებოდით სქოლასტიკაში, რომელთან შედარებითაც შუა საუკუნეები შვება იყო. საბედნიეროდ, სარტრი გვყავდა, რომელიც ჩვენი სხვა, გარე სივრცე იყო – უკანა კარიდან შემოსული ნიავი (და ნაკლები მნიშვნელობა ჰქონდა იმის ცოდნას, მაინც რა აკავშირებდა მას ჰაიდეგერთან და რა გამოჩნდებოდა მომავალში, ისტორიის გადმოსახედიდან). სორბონის ალბათობებს შორის იგი ერთადერთი კომბინაცია იყო, რომელიც ახალი წესრიგის ატანის ძალას გვაძლევდა. და სარტრი ყოველთვის ეს იყო – არა მეთოდი და მაგალითი, არამედ ცოტაოდენი სუფთა ჰაერი, მონაბერი, თუნდაც კაფე „ფლორიდან“[1]; ინტელექტუალი, რომელიც მარტოდმარტო ცვლიდა ინტელექტუალის მდგომარეობას. სისულელეა, ვიკითხოთ, რისი დასაწყისი ან დასასრულია სარტრი. როგორც ყოველივე ის, რაც და ვინც შემოქმედია, სარტრიც შუაშია, შუიდან ამოიზრდება. უბრალოდ, იმ დროს მე არც ეგზისტენციალიზმი მიზიდავდა და არც ფენომენოლოგია; ზუსტად არ ვიცი, რატომ, მაგრამ როცა საქმე მათზე მიდგებოდა, სარტრს თუ არ ჩავთვლით, უკვე ისტორია ჭარბობდა: მეთოდი, იმიტაცია, კომენტარი, ინტერპრეტაცია. მოკლედ, გათავისუფლების შემდეგ ვერც მივხვდით, ისე მოგვაქცია ფილოსოფიის ისტორიამ კიდევ უფრო დიდ სივიწროვეში იმ საბაბით, რომ ჩვენთვის უნდა გაეხსნა აზროვნების მომავალი, რომელიც თან უძველესი აზროვნება იქნებოდა. „ჰაიდეგერის საკითხი“ ჩემთვის ის კი არაა, ცოტა ნაცისტი ხომ არ იყო. რა თქმა უნდა, იყო. მაგრამ რა როლი შეასრულა მან იმაში, რომ ხელახლა გაგვჟღინთეს ფილოსოფიის ისტორიით? იმ ხალხს თუ არ ჩავთვლით, რომელსაც თავი მოაზროვნედ ან პროფესიით ფილოსოფოსად მოაქვს, არავინ უდგება სერიოზულად [ფილოსოფიურ] აზრს. და მაინც, ეს ხელს არ უშლის იმას, რომ ამ აზრს თავისი ძალაუფლების მექანიზმები ჰქონდეს; და მისი ძალაუფლების მექანიზმის ეფექტი იყოს, როდესაც ხალხს ეუბნება: სერიოზულად ნუ მომიდგებით, რადგან მე თქვენთვის ვფიქრობ, რადგან კონფორმულობას, ნორმებს, წესებსა და სახე-ხატს გაძლევთ, რომლებსაც მით უფრო დაექვემდებარებით, რაც უფრო იტყვით: „ეს ჩემი საქმე არაა, რა მნიშვნელობა აქვს; ეს მხოლოდ ფილოსოფოსებისა და მათი თეორიების საქმეა“.

ფილოსოფიის ისტორია ყოველთვის იყო ძალაუფლების აგენტი ფილოსოფიაში და აზროვნებაშიც. ჩამხშობის როლს ასრულებდა: როგორ გინდათ იაზროვნოთ, თუ არ წაგიკითხავთ პლატონი, დეკარტი, კანტი და ჰაიდეგერი ან მავანის და მავანის წიგნი მათზე? ეს დაშინების უზარმაზარი სკოლაა, რომელიც აზრის სპეციალისტებს აწარმოებს, და რომლის გამოცაა, რომ მის გარეთ დარჩენილნი არანაკლებ კონფორმულნი ხდებიან იმ სპეციალობისადმი, რომელსაც ტუჩს უბზუებენ. აზროვნების სახე-ხატი, სახელად ფილოსოფია, ისტორიულად ჩამოყალიბდა და მშვენივრად აფერხებს ადამიანების აზროვნებას. სახელმწიფოსთან ფილოსოფიის კავშირი კი მხოლოდ იქიდან არ მოდის, რომ, ახლო წარსულს თუ გადავხედავთ, ფილოსოფოსთა უმეტესობა „საჯარო პროფესორი“ იყო (თუმცა ამ ფაქტს სხვადასხვა მნიშვნელობა ჰქონდა გერმანიასა და საფრანგეთში). კავშირი უფრო შორიდან მოდის. საქმე ისაა, რომ აზროვნება თავის ფილოსოფიურ სახე-ხატს სახელმწიფოდან იღებს, რომელიც უზადო სუბსტანციურ თუ სუბიექტურ შინაგანობად წარმოჩინდება. იგი იგონებს სწორედაც გონებრივ სახელმწიფოს, როგორც აბსოლუტურს, რომელიც სულაც არაა ოცნება, რაკი ეფექტურად ფუნქციონირებს სულსა თუ გონებაში. აქედან იძენს მნიშვნელობას ისეთი წარმოდგენები, როგორებიცაა უნივერსალურობა, მეთოდი, შეკითხვა და პასუხი, განსჯა, შეცნობა თუ აღიარება, სწორი იდეები, ყოველთვის სწორი იდეების ქონა. ფილოსოფია გამსჭვალულია წმინდა სახელმწიფოს ოფიციალურ ენად გახდომის სურვილით, ჩანაფიქრით. ამგვარად, აზროვნების გამოვლინება უთანხმდება რეალური სახელმწიფოს მიზნებს, გაბატონებულ აღნიშვნებსა და დამყარებული წესრიგის საჭიროებებს. ამის შესახებ ნიცშემ ყველაფერი თქვა ნაშრომში „შოპენჰაუერი, როგორც აღმზრდელი“. რაც კი ეკუთვნის სახე-ხატის გარეშე აზროვნებას, ნომადიზმს, ომის მანქანას, ქმნადობებს, ბუნების საპირისპირო ქორწინებებს, ჩავლებებსა და მოპარვებს, ორ სამეფოს შორის არსებულს, მეორეულ ენებს [langues mineurs] თუ ენაში ბორძიკს – ყველაფერი წაშლილია და წესრიგისათვის ხელის შემშლელადაა გამოცხადებული. რა თქმა უნდა, აზრის ჩამხშობის ამ როლის თამაში, ფილოსოფიისა და მისი ისტორიის გარდა, სხვა დისციპლინებსაც შეუძლიათ. იმასაც კი ვიტყოდით, რომ რომ დღეს ფილოსოფიის ისტორია გაკოტრებულია და „სახელმწიფოს აღარ სჭირდება ფილოსოფიის დასტური“. მაგრამ მისი ადგილი შეუპოვარმა კონკურენტებმა დაიკავეს. ეპისტემოლოგიამ ფილოსოფიის ისტორიის ესტაფეტა გადაიბარა. მარქსიზმი ისტორიის განაჩენით ან სულაც ხალხის ტრიბუნალით იქადნება, რაც სხვებზე უფრო შემაშფოთებელია. ფსიქოანალიზი უფრო და უფრო მეტს მუშაობს „აზრის“ ფუნქციაზე და ტყუილად არაა, რომ მოკავშირედ ლინგვისტიკა ესახება. ეს ძალაუფლების ახალი მექანიზმებია თავად აზროვნებაში, და მარქსი, ფროიდი, სოსიური წარმოადგენენ უცნაურ, სამთავა ჩამხშობს – გაბატონებულ, მთავარ ენას [langue majeure]. ინტერპრეტაცია, ტრანსფორმაცია, წარმოთქმა – „სწორი“ იდეების ახალი ფორმებია. ჩომსკის სინტაქსური მომნიშვნელიც კი, პირველ რიგში, ძალაუფლების მომნიშვნელია. ლინგვისტიკამ გამარჯვება იზეიმა იმ დროს, როცა ინფორმაცია ვითარდებოდა, როგორც ძალაუფლება და თავს გვახვევდა აზრისა და ენის საკუთარ სახე-ხატს, ინსტრუქციების გადმოცემისა და უსარგებლო გამეორებების ამოცანით. დიდი აზრი არ აქვს, ვიკითხოთ, მკვდარია თუ არა ფილოსოფია, მაშინ, როცა მისი ფუნქცია ბევრმა სხვა დისციპლინამ გადაიბარა. ჩვენ არ ვითხოვთ სიგიჟის უფლებას, რადგან სიგიჟემ უკვე იპოვა გასავალი ფსიქოანალიზისა და ლინგვისტიკის გაერთიანებაში, რომელიც გამსჭვალულია სწორი იდეებით, ძლიერი კულტურითა და ისტორიით ქმნადობის გარეშე, და რომელსაც თავისი მასხარები, პროფესორები და პატარა ბელადები ჰყავს.

[1] კაფე პარიზში, რომელიც ცნობილი იმით იყო, რომ ინტელექტუალები სტუმრობდნენ (მთარგმნ. შენიშვნა).

© არილი