არმან ბორელი
1
Chacun deviant idiot à sa facçon – ყველა თავისებურად წარმოაჩენს თავს იდიოტად. ეს ფრაზა ეკუთვნის პეტერ ესტერჰაზის, კეთილშობილი გვარის შთამომავალს, ვინც საკუთარი გამონათქვამი თავისივე ცხოვრებით საუკეთესოდ დაასაბუთა: თავიდან მათემატიკოსად მოგვევლინა, მოგვიანებით – ფეხბურთელად, ბოლოს კი – ცნობილ რომანისტად. სავარაუდოდ, მან ამით მეთვრამეტე საუკუნეში კლასიკად ქცეული შეურაცხმყოფელი ფრაზა იგულისხმა. იმხანად აკადემიკოსები პაექრობისას ერთურთს, არც თუ იშვიათად, იდიოტ სავანტ-ს[1] უწოდებდნენ. დღესდღეობითაც კი, ნებისმიერ მეცნიერს ერთი ან ორი კოლეგა მაინც ეგულება ისეთი, ვისაც, მისი აზრით, ეს ეპითეტი შეეფერება. პროფესიონალ იდიოტთა ამგვარი მოზღვავება მეცნიერებათა ვიწრო სპეციალიზაციის გარდუვალი შედეგი უნდა იყოს. თვით ამა თუ იმ დარგის ფარგლებშიც კი სულ უფრო რთულდება ურთიერთგაგების შენარჩუნება. ძნელად თუ გაბედავს ვინმე იმის მტკიცებას, რომ იცის, თუ რა ეტაპზეა კვლევა ზუსტი მეცნიერების ყველა სფეროში. ინტერდისციპლინარობის შესახებ ყბადაღებული საუბარიც ვერ აგვიხვევს თვალს, როცა ცოდნის შეძენა პირდაპირ უკავშირდება სიჩლუნგეს.
ამიტომაც აღარ გვაკვირვებს, რომ – უკვე რა ხანია – აღარავინ ლაპარაკობს ჰუმანიტარულ და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა საერთო ჰორიზონტის შესახებ, რომ აღარაფერი ვთქვათ ხელოვნებაზე. ორი კულტურის შესახებ პ. კ. სნოუს ცნობილმა თეზამ დროის გამოცდას ვერ გაუძლო. დღევანდელი მზარდი მრავალფეროვნების ფონზე ასეთივე წარმატებით შეგვიძლია ვილაპარაკოთ სამი, ხუთი ან სულაც ასი კულტურის შესახებ. ამ ბაბილონური პლურალიზმის პირობებში ინგლისელი ფიზიკოსისა და რომანისტის მიერ 1959 წელს გამოთქმული წინასწარმეტყველება ოპტიმისტურადაც კი ჟღერს.
2
Idiot savant-ის ანუ “იდიოტი მეცნიერის” ფიგურა წარმოუდგენელია მისი ტყუპისცალის გარეშე, რომელიც ლამის მასზე უფრო ხშირ მოვლენად გვევლინება. Iდიოტ ლეტტრé[2] ისეთი კატეგორიაა, ჰუმანიტართა, ხელოვანთა და მწერალთა წრეებში რომ იკიდებს ფეხს და, თავისი შეზღუდულობის ხარჯზე, თავს საკუთარ ორეულზე უფრო ლაღადაც კი გრძნობს. როგორც ცნობილია, ყოველი ჩვენგანი დედამიწის ზურგზე ყველგან უცხოელია და, ზუსტად ასევე, ცოდნის ყველა სფეროში სანახევროდ ან მთლიანად უწიგნურნი ვართ. ერთია ამ ფაქტის აღიარება და სულ სხვაა – იამაყო უმეცრების ამგვარი მდგომარეობით. შექსპირის ისეთი მკვლევარი, ერთხელაც რომ არ გადაუფურცლავს დარვინი, მხატვარი, რომელსაც რთული რიცხვების ხსენებისთანავე თვალებში უბნელდება, ფსიქოანალიტიკოსი, რომელმაც არაფერი იცის მწერების კვლევის უახლეს შედეგებზე, და პოეტი, რომელსაც ნევროლოგაში მოხსენების mosmenis dros usaTuod Zili ereva, _ ra უნებლიეთ კომიკური ფიგურები არიან, საკუთარი ძალისხმევით რა ახლოს მისულან სრულ გამოტვინებასთან!
3
ცხადია, ყოველთვის ასე არ იყო საქმე. ამის სახილველად ისტორიის საფუძვლიანი ცოდნა არ არის საჭირო. არანაირ საიდუმლოს არ წარმოადგენს ის, რომ ფილოსოფია, პოეზია და მეცნიერება თავდაპირველად ერთურთის გვერდიგვერდ თანაარსებობდნენ. მათი საერთო ძირი მითოსია. ასტრონიმია თავის ჩანასახში მაგიურ პრაქტიკას წარმოადგენდა და უშუალოდ უკავშირდებოდა ასტროლოგიას. სწორედ სოკრატემდელმა ფილოსოფოსებმა ჩაუყარეს საფუძველი ფიზიკას ევროპაში. ემპედოკლე პოეტური კოსმოლოგიის ავტორია; ხოლო პითაგორა სამოსელი, ვისი წყალობითაც მათემატიკა ლეგენდარული ნახტომებით განვითარდა, მისტიკოსი გახლდათ.
მსგავსი რამ შეიძლება ითქვას ინდოეთში მეცნიერებათა ჩამოყალიბების შესახებაც. სულვასუტრას საკრალური მათემატიკა ქრისტეს დაბადებამდე პირველ ათასწლეულში შეიქმნა. ასევე, განუყოფელი იყო ერთურთისგან ფილოსოფია, პოეზია და მეცნიერება მესოპოტამიაში, ეგვიპტესა და ჩინეთში.
4
თავის ვრცელ დიდაქტიკურ პოემაში De rerum natura ლუკრეციუსმა მოიცვა თავისი დროის მეცნიერებათა მთელი ჰორიზონტი. იტალო კალვინოს თქმით, მას სურდა “მატერიისადმი მიეძღვნა ლექსი, მაგრამ იმთავითვე მიგვანიშნა იმაზე, რომ მატერიის რეალური არსი უამრავი უხილავი ნაწილაკისგან შედგება. ის ფიზიკური კონკრეტულობის მეხოტბეა, მისი მყარი უცვლელობისა, და, ამავე დროს, იგი პირველია, ვინც გვამცნობს, რომ სიცარიელე მყარ სხეულებზე არანაკლებ კონკრეტულია… თვით მექანიკის იმ უმკაცრესი კანონების ჩამოყალიბების დროსაც კი, ნებისმიერ მოვლენას რომ განაპირობებენ, ის თავს ვალდებულად თვლის, ატომებს სწორი ხაზიდან გაუთვალისწინებელი გადახვევის უფლება შეუნარჩუნოს, ასე რომ, როგორც მატერიას, ისე – ადამიანს, თავისუფლება უზრუნველყოფილი აქვთ. მაშასადამე, უხილავის პოეზია, უსასრულო გაუთვალისწინებელ შესაძლებლობათა პოეზია, ისევე, როგორც არარას პოეზია, სწორედ იმ პოეტის შექმნილია, ვისაც სამყაროს კონკრეტულობაში ეჭვი არ ეპარება.”
5
უძველეს მოაზროვნეთა მიერ დაარსებულმა დიდაქტიკური ლექსის ტრადიციამ შუა საუკუნეებს გაუძლო და რენესანსის ეპოქაში ახალ გაფურჩქვნას მიაღწია. ამ ეპოქის პოეტები, მხატვრები, არქიტექტორები თუ ფილოსოფოსები ხარბად დაეწაფნენ თავიანთ თანამედროვეთა მეცნიერულ კვლევებს. ეს ინტერესი, როგორც კარდანოს, დიურერისა თუ ლეონარდოს შემთხვევაში, ხშირად უმჭიდროესად იყო გადახლართული შემოქმედებით საქმიანობასთან. ჯორდანო ბრუნო და სირანო დე ბერჟერაკი არ სცნობდნენ ზღვარს პოეზიასა და მეცნიერებას შორის. მეთვრამეტე საუკუნის შუა ხანებამდე ამ საზღვრის შესახებ ლაპარაკიც კი არ ყოფილა. თავის მონუმენტურ ენციკლოპედიაზე სამუშაოდ დიდრომ მათემატიკოს დ’ალამბერთან წამოიწყო უაღრესად ნაყოფიერი თანამშრომლობა. ლიხტენბერგი, ვისაც, სხვათა შორის, ფოტოასლის გამოგონებას უნდა ვუმადლოდეთ, მნიშვნელოვანი ფიზიკოსი გახლდათ, ხოლო გოეთე დიდი გზნებით შეისწავლიდა გეოლოგიის, ბოტანიკისა და ფიზიოლოგიის საკითხებს, სულ რომ არაფერი ვთქვათ მის იმ ახირებულ წამოწყებაზე, რომლის შედეგადაც მივიღეთ “მოძღვრება ფერთა შესახებ”. ერთ-ერთი უკანასკნელი მნიშვნელოვანი დიდაქტიკური ლექსი გახლავთ დაუმთავრებელი “მცენარეთა გარდასახვა”. რომანტიკოსებისთვისაც ჯერაც უცხო იყო სამეცნიერო და ლიტერატურულ სფეროთა მკვეთრი გამიჯნვა. რიტერი, კარუ და შამისო თავადვე მეცნიერული კვლევებით იყვნენ დაკავებული, ხოლო ფრიდრიხ ფონ ჰარდენბერგის “ზოგადი მონახაზი” მოწმობს ავტორის ფართო განსწავლულობაზე მათემატიკის, ქიმიის, ფსიქიატრიისა და ბიოლოგიის სფეროებში.
6
ეს ყოველივე იმის მანიშნებელია, რომ საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა და ხელოვნებისა და ჰუმანიტარულ სფეროთა შორის დიდი განხეთქილება მეცხრამეტე საუკუნის ძალზე სიმპტომატური აღმოჩენა უნდა ყოფილიყო. შემეცნების მზარდი სპეციალიზება და საუნივერსიტეტო სისტემაში მისი დაკაპსულება, სამეცნიერო ჟარგონების წარმოშობა და პოზიტივიზმის გამარჯვება ამ განვითარების სიმპტომებია და, იმავდროულად, მისი გამომწვევი მიზეზებიც. მრავალი ბუნებისმეტყველის სწრაფვა ვიწრო ჩარჩოებით შემოფარგლვისკენ, რასაც, არც თუ იშვიათად, გარკვეული მედიდურობაც ახლავს თან, ხელოვანთა და კულტურის მესვეურთა მხრიდან ბუნებრივად იწვევს საპასუხო ალერგიულ შეტევებს. ინტელიგენციის ოჯახში ეს ძმათა შუღლი უკვე რახანია მიმდინარეობს და, როგორც წესი, ორივე მხარის მტრული განწყობა ერთმანეთს კვებავს და ამძაფრებს. Idiot savant-სა და idiot lettré-ს ერთმანეთთან ბევრად უფრო მეტი აქვთ საერთო, ვიდრე მათ ეს თავად ჰგონიათ.
7
რა გასაკვირია, თუკი ამგვარ ვითარებაში დიდაქტიკური ლექსის ტრადიცია, ფაქტობრივად, სრულებით ჩაკვდა, რითაც, იქნებ, უპირველეს ყოვლისა, ლიტერატურამ იზარალა. მისი ეპიტაფია ფლობერის კალამს ეკუთვნის. და მას “ბუვარი და პეკიუშე” ეწოდება. ეს უაღრესად ირონიული ენციკლოპედიური პროზაული პროექტი ხსენებულ კულტურულ განხეთქილებას ძალზე ულმობლად ასახავს. ფინალი ისეთ გლობალურ მარცხს გვიჩვენებს, არც ერთ მხარეს რომ არ ინდობს, რადგან ფლობერის ბედკრული პერსონაჟები ორივე პოლუსზე მდგარ იდიოტებს განასახიერებენ. “ამგვარად, ყველაფერი ხელში ჩაეფშვნათ”. მათი მგზნებარე მცდელობების შორეულ ექოდ ჩაგვესმის გასული საუკუნის ოთხმოცდაათიანი წლების სოკალის გახმაურებული საქმე; დაახლოებით, მსგავსი მასშტაბის მარცხი, დეკონსტრუქციის ბალაგანში არაერთი ველური შეძახილი რომ გამოიწვია.
8
სავსებით შეგვიძლია, მეცხრამეტე საუკუნე ამ თვალსაზრისითაც დასრულებულად ჩავთვალოთ. თავიდან შეუმჩნევლად, შემდეგ კი სულ უფრო თვალში საცემად გადაიშალა ახალი ფურცელი. ისახება ზღვართა გადაკვეთის ახალი მიმართულებანი. იქნებ, ლიტერატურას მოუწიოს იმ მეცნიერული სიმუნჯიდან გათავისუფლება, რაც საკუთარ თავს თავადვე შეამთხვია. ერთ-ერთი პირველი იმათგან, ვინც idiot lettré-ს როლს ვერ შეურიგდა, რაიმონ კენო იყო. მან არა მხოლოდ გამოაქვეყნა, “პლეადის” სახით, სამეცნიერო ენციკლოპედია, არა მხოლოდ დაწერა წიგნი უახლესი მათემატიკის შესახებ (“ნაპირები”, 1963); მას, ასევე, ეკუთვნის “ჯიბის მცირე კოსმოლოგია” (1950) და კომბინატორული მოდელის მიხედვით შექმნილი ლექსი (“ასი მილიარდი ლექსი”, 1961). პროფესიით ქიმიკოსის, პრიმო ლევის, შემოქმედებაში ბუნებისმეტყველება ცენტრალურ როლს თამაშობს. სტანისლავ ლემის “ტექნოლოგიის ჯამი” (1963) ინფორმატიკისა და კოსმოლოგიის ღრმა ცოდნის გარდა გასაოცარ ინტუიციურ წინასწარმეტყველებებსაც შეიცავს. შეუძლებელია თომას პინჩონის “გრავიტაციის ცისარტყელა” (1973, გერმანულად თარგმნილია სათაურით “იგავის დასასრული”) გავიაზროთ ავტორისეული პოლიისტორიული ამბიციის გარეშე, ამ სფეროში კვლევის აქტუალურ შედეგებსაც რომ მოიცავს.
9
ზოგიერთი ლირიკოსიც კი უკვე გათავისუფლდა მეცხრამეტე საუკუნის სქემებისგან და აღიარა, რომ პოეზია შეიძლება შეეხოს ყველაფერს, რასაც კი ადგილი აქვს ამ სამყაროში. ის სულელური ცრურწმენა, ვითომდა პოეზია მხოლოდ გრძნობათა გადმოსაცემად იყოს განკუთვნილი, ასევე მეცხრამეტე საუკუნიდან მოგვთრევს. დღეს სულ უფრო მეტი პოეტი ახდენს საკუთარ ტექსტებში მეცნიერულ იდეათა თემატიზებას. ინგერ ქრისტენსენი, შესაძლოა, თანამედროვეობის უმნიშვნელოვანესი დანიელი პოეტი, თავის ეპიკურ “ანბანს” (1981, ორენოვანი, დანიურ-გერმანული გამოცემა) რიცხვთა თეორიისა და კომბინატორული ანალიზის საკითხებს უძღვნის; უფრო კონკრეტულად კი, ეს ლექსი ფიბონაჩის შედეგზეა დაფუძნებული. დურს გრიუნბაინის შემოქმედებაში დიდ როლს ფიზიოლოგია და ნევროლოგია თამაშობს, ხოლო ბრიტანელი ავტორი ლავინია გრინლო შემოქმედებით აღმაფრენას ბიოლოგიის, კომუნიკაციის თეორიისა და მეცნიერებათა ისტორიიდან იღებს. აი, ამგვარი მრავალფეროვანი გავლენების რამოდენიმე მაგალითი:
10
ლარს გუსტავსონი, “დისკუსიები”
აკუსტიკის ძველი სახელმძღვანელოები
გვირჩევენ უცნაურ ექსპერიმენტებს:
უნდა მოვთავსდეთ აბსოლუტურად სიმეტრიულ ეზოში
ყოველი მხრიდან შემოსაზღვრულში გალავნებით
რომლებიც მართი კუთხით დგანან ერთურთის მიმართ
შემდეგ ამოვირჩიოთ ერთი კუთხე
და გავისროლოთ პისტოლეტი.
აღმოჩნდება ერთი წერტილი, სადაც გასროლის ხმა არ ისმის.
შენ მიაღწიე აკუსტიკურ კვანძს:
თვალი მას ვერ აღიქვამს.
ტბის სრულიად გლუვი ზედაპირის ირგვლივ
გარკვეული კუთხით
და გარკვეულ რიტმში
უნდა განვათავსოთ სამი პიროვნება
რომლებიც ერთმანეთს გასძახებენ “აქ ვარ”.
დიდი ხანი არ გავა, რომ გვიგონებთ “აქ ვარ, აქ ვარ, აქ ვარ”
ყველა მხრიდან, უწყვეტად,
და ვერცერთი საკუთარ ხმას ვერ გაარჩევს
სხვათა ხმებისაგან.
რა საამო მონაცვლეობითი ჟღერადობაა!
და პატარა ელექტრულ საათსაც თუ
მოვათავსებთ მინის ჭურჭელში
საიდანაც ჰაერს ამოვტუმბავთ
მის წიკწიკს უკვე ვეღარ გავიგონებთ.
ამრიგად, დასტურდება ეჭვი,
რომ მედიუმი სანდო არ არის,
რომ მას შეუძლია თავის ჭკუაზე იმოქმედოს.
თავის ჭკუაზე, თავის ჭკუაზე.
დრო, რომელიც კიდევ რჩება, მუდამ ძალზე მოკლეა.
მხოლოდ ის, ვინც ძალიან მარტოსულია, გამოსცემს მჟღერ ხმებს.
ერთობ ცივი ზამთარია. ყველა ნავი ყინულშია ჩაქვავებული.
კრიალა ამინდში კი – ციგურები, წითელი ციგურები,
ისეთიხმით, როგორსაც პატარა საათები გამოსცემენ,
მინის “ჰერმეტული ზარის” ქვეშ.
ჩუ, ვიღაც ლაპარაკობს. ვისი ხმაა, შენი თუ ჩემი?
ექო, მომხიბლავი ნიმფა დასახიჩრებული ხმით!
11
ალბერო ბლანკო, “ევოლუციის თეორია”
რაღაც რაღაცისგან რომ გამომდინარეობს,
ამის საწვდომად არ გვჭირდება არც გამოთვლა და არც რამენაირი თეორიები.
ცლილებების უსასრულო ქსელში
არსებები რომ არსებობენ, რომლებიც სხვა არსებებისგან წარმოიშვნენ,
იმდენად თვალსაჩინოა, რომ საკუთარ თავს ვეკითხებით:
როგორ მოხდა, რომ კიდევ არსებობენ ადამიანები,
რომლებსაც ჯერ კიდევ აეჭვებთ ევოლუციის თეორია?
“ადამიანი”, ამბობს შექსპირი,
და მილტონი იმეორებს ამას, “შედევრია”.
მაგრამ როცა ვხედავთ, ღრუბელი როგორ გარდაისახება
წვიმად, წვიმა – სეტყვად,
სეტყვა კი – ტალახად,
მაშინ სერიოზულად ვიწყებთ ყველაფერში ეჭვის შეტანას.
12
მიროსლავ ჰოლუბი, “შორი ღმუილი”
1885 წლის 6 ივლისს
ელზასში ცოფიანი ძაღლი
თავს დაესხა ცხრა წლის იოზეფ მაისტერს
და თოთხმეტი ნაკბენი დაუტოვა.
მაისტერი პირველი პაციენტი იყო,
ვისი გადარჩენაც შეძლო პასტერმა
თავისი შრატით,
დასუსტებული ვირუსის
ცამეტმაგი დოზით.
პასტერი ათი წლის შემდგომ
ტვინში სისხლის ჩაქცევით გარდაიცვალა.
მაისტერმა კარისკაცად დაიწყო მუშაობა
პასტერის ინსტიტუტში.
ორმოცდათხუთმეტი წლის ასაკში
მან თავი მოიკლა და მთელი ხროვა
საბრალო ძაღლებისა დახოცა,
როცა გერმანელები თავს დაესხნენ.
მხოლოდ ვირუსი გადარჩა.
13
ვინ იცის, რამდენს გვპირდება მომავალში პოეზიისა და მეცნიერების ამგვარი შეხვედრები? შემთხვევით ურთიერთობებთან გვაქვს აქ საქმე თუ ეს მართლაც idiot lettré-სთან გამოთხოვებისა და ინტელექტუალურ პოეზიასთან დაბრუნების მომასწავებელია? გავლენის სფეროებზე ოდნავი თვალის შევლებაც კი კმარა, რათა სკეპსისი მოგვეძალოს. დღეს პოეზია მეორეხარისხოვანი მედიუმია, საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებს კი კულტურულ სფეროში უზენაესი ძალაუფლება დაუპყრიათ. ამ გაგებით, ზემოთ ნახსენები ურთიერთგადაკვეთის ნებისმიერი მაგალითი უთანასწორო თამაშის შთაბეჭდილებას გვიტოვებს.
და მაინც, ამგვარი დასკვნა ნაადრევი, ცალსახა და ზედაპირულია. უნდა ვაღიაროთ, რომ პოეტები, რომლებიც მეცნიერებისადმი ღრმა ინტერესს ამჟღავნებენ, მხოლოდ მარგინალურ როლს თამაშობენ. საქმე სრულიად სხვაგვარად გამოიყურება, თუკი პერსპექტივას შემოვაბრუნებთ და პოეზიაში მეცნიერების ძებნის ნაცვლად მეცნიერებაში ვეძიებთ პოეზიას.
14
რიცხვთა თეორიის დიდი ინგლისელი მკვლევარი გ. ჰ. ჰარდი, ვიზეც ვერაფრით ვიტყვით, “რბილი” მეცნიერების მიმდევარიაო, თავის წიგნში “მათემატიკოსის აპოლოგია” (1967) მოგვითხრობს თავისი სტუმრობის შესახებ მეგობარ გენეტიკოსთან, სტივ ჯონსთან, რომელსაც აშკარად ეტყობა, რომ ლიტერატურაშია გათვითცნობიერებული; ამის ვარაუდის საფუძლევს ის გვაძლევს, რომ იგი სემუელ ტეილორ კოლრიჯისეულ ციტატას წარმოთქვამს, ინგლისელი რომანტიკოსი პოეტისა, რომელიც სამეფო ინსტიტუტში ქიმიის ლექციების კურსს ესწრებოდა. როცა მას ჰკითხეს, თუ რისთვის აკეთებდა ამას, კოლრიჯმა მიუგო: “იმისთვის, რომ მეტაფორების მარაგი გავიმდიდრო”. ამასთან დაკავშირებით ჰარდი შენიშნავს: “ჯონსს, როგორც ჩანს, გულზე არ ეხატებოდა მეცნიერული ცოდნის ამგვარი გამოყენება; უფრო დამაჯერებელ მიზეზს ითხოვდა. მეორე მხრივ: რაღა იქნებოდა მეცნიერება მეტაფორების გარეშე?”
მართლაც, მეცნიერებაში თხრობა – ხოლო მეცნიერული პროცესი არ არსებობს სიტყვიერი გადმოცემის გარეშე – მუდამ მეტაფორულ მეტყველებას ეყრდნობა. ლაიბნიცით დაწყებული და ვენის წრით დამთავრებული, ლოგიკოსთა ყველა მცდელობა, მეცნიერება შიშველ ფორმულებამდე დაეყვანათ, საბოლოოდ მარცხით დასრულდა. ბუნებრივი მეტყველება ყოვლად შეუცვლელი და, ამავე დროს, მოქნილი მედიუმი გამოდგა. და სწორედ მისი გამოყენებისას თანამედროვეობის მათემატიკოსებმა და ბუნებისმეტყველებმა საკუთარ კონცეპციათა, აღმოჩენათა თუ ვარაუდთა გადმოცემის გასაოცარი უნარი გამოავლინეს. მათ მიერ შექმნილი მეტაფორები შესაშურ პოეტურ ნიჭზე მეტყველებს.
15
ასტრონომიაში, კოსმოლოგიასა და ფიზიკაში ვხვდებით ისეთ მოვლენებს, როგორებიცაა: ჩირაღდნები, ლაქების კერები, გვირგვინები, მზის ქარები, ზოდიაქოთა ნათება, გალაქტიკური შრიალი, მუხრუჭის გამოსხივება, წინარე აფეთქება, მუხის მინდვრები Y(საზომი ველები), შავი ხვრელები (ამ ტერმინის შექმნას ჯ. ა. უილერს უნდა ვუმადლოდეთ), სიბნელის ღრუბლები, აკრძალული ხაზები, წითელი გოლიათები, თეთრი ჯუჯები, რენტგენული აფეთქებები, პულსატორი პლანეტები, ჯუჯა გალაქტიკები, ბურთულების გროვები, სპირალური ნისლი, ჭიის სოროები, შავი გამოსხივება, თეთრი შრიალი, ბაწარი და ზე-ბაწარი, გამრუდებული სივრცე, გადახლართული განზომილებები, ხელმისაწვდომობა, პარტიკულარული (ნაწილაკობრივი) ოჯახები, წყვილი განადგურება, კლაუსტროფობული ნაწილაკები, გაუცხოება, კვანტური გვირაბები, კვანტური ქაფი და კვარკები (ტერმინი, შექმნილი მიურეი გელ-მანის მიერ ჯეიმს ჯოისის “ფინეგანის ქელეხის” მიხედვით. ერთურთისგან ასხვავებენ უცხო, ზედა, ქვედა, მაგიურ, წითელ, მწვანე და ლურჯ კვარკებს).
მათემატიკა იცნობს ფესვებს, ბოჭკოებს, ჩანასახებს, კონებს, ძნებს, გარსებს, მარყუჟებს, შლეიფებს, სხივებს, დროშებს, ალმებს, ნაკვალევებს, ჯვარედინა ხუფებს, ზედა და ქვედა სხეულებს, სქესებს, ჩონჩხებს, მაქსიმალურ, ძირითად და ნულოვან იდეალებს, რგოლებს, “განდეგილებს”, “მონსტრებს”, “უგზო-უკვლოდ ხეტიალს”, გაქცევის წრფეებს; ბოლოს და ბოლოს, იცნობს გამოგონილ თავისუფალ ჯგუფებს, მრავალფეროვნებებს, ცარიელ რაოდენობებს, წინარე ხატებს, ჭიპის წერტილებს, დაღმავალ ხაზებს, ხიდის კიდეებს, მერცხლის კუდებს, ფილტრებს, ველურ კვანძებს, ნაწნავების ჯგუფებს, გვირაბის რიცხვებს, კანტორის მტვერს, ჰოჯის ბრილიანტებს, სტაკებს, პეპლებსა და იხვებს…
16
ამ ნუსხის გაგრძელების ცდუნება ძალზე დიდია. ეს უსასრულობამდე შეგვიძლია ვაკეთოთ, თუკი სხვა დარგებიდანაც მოვიშველიებდით მაგალითებს. ისიც კი, ვისაც არავითარი წარმოდგენა არა აქვს ამ ტერმინების მნიშვნელობაზე, მაინც იგრძნობს, თუ რა გაბედულად იპყრობენ მეცნიერებები ახალ ენობრივ ტერიტორიებს, თანაც უდავოა, რომ ისინი ამ პროცესში პოეტურ საშუალებებს მიმართავენ.
კარლ ვაიერშტრასმა, ელიფსური ფუნქციების თეორიის ფუძემდებელმა, უკვე ასზე მეტი წლის წინ იცოდა, რომ “მათემატიკოსი, თუკი ის ოდნავ მაინც არ არის პოეტი, სრულყოფილ მათემატიკოსად ვერასდროს ჩაითვლება.”
ხოლო ნილს ბორმა კვანტური ფიზიკის შესახებ თქვა, – იგი შესანიშნავი მაგალითია იმისა, რომ ფიზიკური მოვლენების წვდომა ძალზე იოლი იქნება, მათ შესახებ მხოლოდ პოეტური ხატებისა და იგავ-სურათების მეშვეობით თუ ვილაპარაკებთო; რაკიღა მისი მეცნიერება ბუნებას კი არა, იმას შეისწავლის, რისი გამოთქმაც ადამიანებს ბუნების შესახებ ძალუძთ, ლიტერატურული ხერხები ფიზიკის მნიშვნელოვან ნაწილად იქცა.
17
ესთეტიკური ხედვა არც მათემატიკისთვის, არც თეორიული ფიზიკისთვის ყოფილა ოდესმე უცხო. ოდენ დამტკიცებას არასდროს სჯერდებოდნენ; მათი საუკეთესო წარმომადგენლები ყოველთვის მოხდენილ, რომ არ ვთქვათ ნატიფ, ამოხსნებს ეძებდნენ. ამ თვალსაზრისით, მრავალი შეცოდება პოზიტივიზმის სინდისზეა. მას ქრონიკული სენი სჭირდა: არ გააჩნდა ფანტაზია. ამ ფაქტმა შემეცნების თეორიასა და მეთოდიკაზეც იქონია ზეგავლენა.
ბევრი რამ მეტყველებს იმაზე, რომ საბუნებისმეტყველო მეცნიერებანი მალე საბოლოოდ გამოეთხოვებიან მეცხრამეტე საუკუნის დოგმებს. კლასიკური მატერიალიზმი ისევე, როგორც მისი სუბსტრატი, დაშლის პროცესშია. კოსმოლოგიასა და ნევროლოგიურ მეცნიერებებში ტაბუ აღარ ადევს ისეთ საკამათო იდეებს, რომელთა დასაბუთებაც ვერ ხერხდება ექსპერიმენტით. გიოდელიდან მოყოლებული, მათემაკიკაც კი იძულებულია, თვალი გაუსწოროს თავისი წვდომის შესაძლებლობების ორაზროვნებას, ხოლო კვანტურ ფიზიკაში შეუცნობელი ყოველდღიურ, ჩვეულ მოვლენად იქცა.
შტატუს ქუო-ს მეტისმეტად მგზნებარე დამცველებთან შეტაკების საფრთხის წინაშეც კი გავრისკოთ იმის მტკიცება, რომ თვით ყველაზე პერსპექტიული მეცნიერებაც სხვა არაფერია, თუ არა – მითოსის თანამედროვე ფორმა. მკვლევართა უმრავლესობისთვის შეუმჩნევლად, მათ კონცეპციებში, ახალი სახით, კვლავაც გვიბრუნდება კაცობრიობის ყველა დასაბამიერი კითხვა, ოცნება თუ კოშმარი. მათი მეტაფორები მხოლოდ ამ მითთაქმნადობის გამოხატვის საშუალებებია.
18
მეცნიერების პოეზია ზედაპირზე როდი დევს. ის მისი სიღრმეებიდან იღებს სათავეს. ძალუძს თუ არა ლიტერატურას, მისივე დონეზე შეხვდეს მეცნიერებას, – ჯერ კიდევ ღია საკითხად რჩება. ბოლოს და ბოლოს, სამყაროსთვის სულერთი უნდა იყოს ის, თუ რა წარმოშობის არის ჩვენი მოდგმის წარმოსახვითი უნარი; მთავარია, ეს უნარი შევინარჩუნოთ. რაც შეეხება პოეტებს, დაე, ეს მინიშნებები იმის მაუწყებელი იყოს, რომ მათი შემოქმედების გარეშე ეს ვერ მოხერხდება. მსგავსად დროის სადიაგნოსტიკოდ და გასაზომად გამიზნული იზოტოპისა, პოეზიაც, შეუმჩნეველი და მაინც თვალშისაცემი, როგორც კვალის ელემენტი, ყოველთვის იქ მოქმედებს, სადაც ის ყველაზე ნაკლებად გვეგულება.
წყაროები
იტალო კალვინო, “ექვსი რჩევა მომავალ ათასწლეულს”, ჰარვარდის მოხსენებები, იტალიურიდან თარგმნა ბურკარტ კრიობერმა, მიუნჰენი, 1991.
ალან სოკალი და ჯონ ბრიკმონტი, “ზღვართა გადალახვა: კვანტური გრავიტაციის ტრანსფორმაციული ჰერმენევტიკის მიმართულებით”, გამოცემაში: “სოციალური ტექსტი”, 46/47, კემბრიჯი, ხელნაწერი, 1996; გერმანულ ენაზე: “ელეგანტური უაზრობა. როგორ ამახინჯებენ პოსტმოდერნისტი მოაზროვნეები მეცნიერებებს”, მიუნხენი, 1999.
ნილს ბორი, ჯონ კენედის მასალების მიხედვით: “ატომური მუზა. ლიტერატურა, ფიზიკა და პირველი ატომური ბომბები”, მედისონი, 2000.
ლარს გუსტავსონი, დისკუსიები, გამოცემაში: `En resa till jordens medelpunkt och andra dikter~, სტოკჰოლმი, 1966; გერმანულად თარგმნილია ჰ. მ. ე.-ის მიერ, სათაურით “მანქანები”, მიუნხენი, 1967.
ალბერტო ბლანკო, ევოლუციის თეორია, გამოცემაში: “წუთიერის გული”, მეხიკო, ეკონომიკური კულტურის ფონდი, 1998, გერმანული თარგმანი – ჰ. მ. ე.-ისა.
მიროსლავ ჰოლუბი, შორი ღმუილი, ინგლისური თარგმანის ხელნაწერის მიხედვით გერმანულ ენაზე თარგმნა ჰ. მ. ე.-მა.
დანართი
“თუ გავითვალისწინებთ, რომ ისეთი მკვლევარი, როგორიც ჯონ ლოკია, იმავდროულად ეკონომისტიც იყო, პოლიტოლოგიც, ფილოსოფოსიც და ექიმიც და ისეთ დიდ ცოდნას ფლობდა, როგორსაც დღეს სპეციალისტთა მთელი ფლოტიც კი არ ეყოფა, მაშინ ნათელი გახდება, თუ რაოდენ დიდი ცვლილება მოხდა მას მერე… ესთეტიკა და შემეცნება ჯერაც არ წარმოადგენდნენ ცალკე სფეროებს. განათლება, ხელოვნება და მეცნიერება ერთურთის გვერდიგვერდ თანაარსებობდნენ. არაფერი იყო იმაში უცნაური, რომ პიროვნება, სახელად გალილეი, თავის თხზულებებს მეფის მოხელე “სწავლულ დილეტანტს”, პაპის კურიასა და უნივერსიტეტებს უგზავნიდა. მას სურდა, მისი იდეები როგორც მეცნიერული, ისე ესთეტიკური საშუალებებით მიეტანა ადამიანებამდე… იყო თუ არა გალილეი ახალი დროის წინამორბედი გენიოსი მკვლევარი, მიუხედავად თავისი ლიტერატურული თუ პოლიტიკური მიდრეკილებებისა? შეუწყო თუ შეუშალა ხელი მის მიერ იუპიტერის თანამგზავრთა აღმოჩენას იმ ფაქტმა, რომ მის დროში პოეზია და მეცნიერება ჯერ კიდევ ჰარმონიულად თანაარსებობდნენ?”
ბოდო ფონ გრაიფი, “გალილეიმ დრო უქმად ხომ არ გაფლანგა?”, ჟურნალში “შეპასუხებები. ჟურნალი შემეცნების შესახებ დისპუტისთვის”, № 7, ბერლინი, 2001.
“მეტაფორა ააშკარავებს იმ წინარე მდგომარეობას, რომელშიც ფესვი უდგას არა მხოლოდ ჩვენი გამოცდილების პირად და უქმ სფეროებს, არა მხოლოდ მოსეირნეთა და პოეტთა სამყაროებს, არამედ, აგრეთვე, თეორეტიკოსთა სპეციალიზებული ტერმინოლოგიის უცხოდ მჟღერ გამოხატულებება”.
ჰანს ბლუმენბერგი, “შეუცნობლის თეორიის მიმოხილვა”.
“საბუნებისმეტყველო მეცნიერებები… ხშირად უარყოფენ ყოველგვარ მინიშნებას მეტაფორის ფუნქციაზე, წარმართოს და განაპირობოს შემეცნების პროცესი; მსგავს მინიშნებებს, საუკეთესო შემთხვევაში, ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა პროპაგანდად რაცხავენ. ფიზიკაში გავრცელებულ ისეთ სურათ-ხატთა ხმარებას, როგორებიც “ტალღა” ან “ნაწილაკია”, საყველპურო მეტყველებისთვის დამახასიათებელ დაუდევრობად მიიჩნევენ და ცდილობენ, ზუსტი ტერმინოლოგიითა და ფორმალური განსაზღვრებებით შეებრძოლონ მას. მაგრამ, იქნებ, მეტაფორული ხატები აქაც ნაყოფიერად მოქმედებს შემეცნების პროცესზე?..
ვინ იცის, იქნებ, მეტაფორა უკანასკნელი მაკავშირებელი რგოლია ორ (სნოუ), სამ (ლეპანიე) ან, სულაც, უთვალავ (ფეიერაბენდი) მეცნიერულ კულტურას შორის? თუ ეს ასეა, იგი მათი LLLingua franca ყოფილა. ამ ვარაუდს ჯერაც ადასტურებენ კეის მსგავსი კრიტიკოსები, თავიანთი სააზროვნო კლიშეების წყალობით ახალ-ახალ საუკეთესო მეტაფორებს რომ გვაწვდიან, მაგალითად: გენომი “უნდა ვიკითხოთ არა იმდენად როგორც ინსტრუქცია, რამდენადაც – როგორც ლექსი”. სხვათა შორის, საამისოდ ჯერ ახლიდან უნდა ჩამოყალიბდეს ლექსის კითხვის კულტურა.”
Gგერალდ ჰუბმანი, “მეტაფორის აუცილებლობის შესახებ”, ჟურნალში “შეპასუხებები. ჟურნალი შემეცნების შესახებ დისპუტისთვის”, № 7, ბერლინი, 2001.
ლილი ე. კეი, “ვინ დაწერა სიცოცხლის წიგნი: გენეტიკური კოდის ისტორია”, სტენფორდი, 2000.
ანგლოსაქსურ ლიტერატურაში გამოკვეთილ ტენდენციასთან დაკავშირებით იხილეთ აგრეთვე: მიქაელ ფრეინი, “კოპენჰაგენი” (კვანტური ფიზიკა); მარტინ ემისი, “დროის ისარი” (კოსმოლოგია); მარგრეტ დრებელი, “პილპილმოყრილი ფარვანა” (გენეტიკა); ფილიპ პულმენი, “მისი ბნელი მატერიები” (ფიზიკა); დეივიდ ლოჯი, “ფიქრობს…” (კოგნიტორული მეცნიერება). ამასთან დაკავშირებით კრიტიკოსი ჯონ ლენჩესტერი შენიშნავს: “ორმოცდაორი წელიწადი გავიდა მას მერე, რაც ჩ. პ. სნოუმ დაიჩივლა ხელოვნებათა და მეცნიერებათა შორის ბლოკადის თაობაზე; დღეს სულ უფრო მეტად გვეჩვენება, რომ საქმე მეცნიერებასა და ხელოვნებას შორის მზარდი ოსმოსის მომსწრენი ვხდებით”.
NYRB, ნიუ იორკი, 2001, №13.
[1] “იდიოტი მეცნიერი” (ფრანგ.).
[2] “იდიოტი ლიტერატორი” (ფრანგ.).
გერმანულიდან თარგმნა თამარ კოტრიკაძემ
© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“