ლევან ბრეგაძე
როცა თარგმნა მართლა შემოქმედებაა

ვლადიმირ ნაბოკოვი, «ლოლიტა» (რომანი). ავტორისეული რუსული გამოცემიდან თარგმნა თამარ ლომიძემ. რედაქტორ-გამომცემელი ლაშა ბერაია (მასვე ეკუთვნის რუსული გამოცემის პოსტსკრიპტუმის თარგმანი). თბილისი, «ლოგოს პრესი», 2002.

ვლადიმირ ნაბოკოვის «ლოლიტასავით» ძნელად სათარგმნელი პროზა ცოტა თუ მოიძებნება. აქაოდა ბულვარული პორნოგრაფიული საკითხავი არ გამომივიდესო, ავტორი რიტორიკული ფიგურებით და ათასი უცნაურობით ნაჯერ ტექსტს გვთავაზობს: მოულოდნელი ეპითეტები და შედარებები, აღმოსავლური ყაიდის მეტაფორულობა, მხატვრული აბსურდის ტექნიკით შესრულებული პასაჟები, ალუზიათა და ციტირების ნაირ-ნაირ სახეობათა სიუხვე, ორიგინალური სიტყვათწარმოება, უამრავი სიტყვის თამაში თუ ზმა… მოკლედ, ჩვენ წინაშეა ინტელექტუალური და ამავდროულად ეროტიკული პროზის გემოვნებით შესრულებული პაროდია ფარსის ელემენტებით… ჰოდა, ეს ყოველივე ნამდვილად დაგაფრთხობს, როცა «ლოლიტას» სხვა ენაზე გარდათქმას დააპირებ, თუკი ყველა სხვა სიკეთესთან ერთად, რაც მთარგმნელს მოეთხოვება, რთულ მხატვრულ-ლინგვისტურ ამოცანათა დაძლევის ჟინითაც არა ხარ შეპყრობილი.
თამარ ლომიძე – ამ თარგმანისთვის საჭირო ორივე ენის ჩინებული მცოდნე, ფართო პროფილის მეცნიერ-ფილოლოგი, ანალიტიკოსი, ორიგინალურ და ღრმა ლიტერატურულ დაკვირვებათა ავტორი და თარგმანის დარგშიც საკმაოდ გამოცდილი შემოქმედი – ქართული «ლოლიტას» სახით უაღრესად მნიშვნელოვან ლიტერატურულ მოვლენას გვთავაზობს.
მთარგმნელთა უმრავლესობის მთავარი უბედურება ის არის, რომ ტექსტის ანალიზური წაკითხვა უჭირთ; არ ითვალისწინებენ, რომ მხატვრულ ნაწარმოებში ინფორმაცია მარტო სიტყვებით კი არა, სიტყვათა ორგანიზებითაც გადაიცემა. განსაკუთრებით ემტერებიან ლექსიკურ და სინტაქსურ გამეორებებს, რაც უფუნქციო ტავტოლოგია ჰგონიათ.
საჭადრაკო ორთაბრძოლის ეპიზოდში ვ. ნაბოკოვს ერთი ფრაზა აქვს, სადაც ოთხჯერ, თითქოსდა მომაბეზრებლად, მეორდება კავშირი «и». დარწმუნებული ბრძანდებოდეთ, ამ სტილისტიკურ ფიგურას, რომელსაც დაბნეული და აფორიაქებული პერსონაჟის ცოცხალი პორტრეტის შექმნაში მნიშვნელოვანი წვლილი მიუძღვის, თამარ ლომიძე ზუსტად გადაიტანს თარგმანში:
«ამიტომ დიდხანს ვერაფერს ბედავდა, და ქშინავდა, და კრუსუნებდა, და ლაშებს აცმაცუნებდა, და მალულად მაკვირდებოდა კიდეც».
კარგი, ვთქვათ, ეს იმდენიც არაფერი ტექნიკური თვალსაზრისით. ახლა ასეთი ადგილი ვნახოთ: ჰუმბერტ ჰუმბერტი უსაყვედურებს ლოლიტას: «გაგიჟებით გიყვარდა ძიგძიგისა და სლუკსლუკის უპირველესი სპეციალისტის ფირფიტები, იმისა, შენი ჯუფთი ყმაწვილები რომ აღმერთებენ (ლოლიტა: «ჩემი ვინ? – ადამიანურად ილაპარაკე»)».
ლოლიტას ჩვენს მიერ ხაზგასმული მოძველებული, მწიგნობრული «ჯუფთი» ეტოშა, რაც ტოლს ნიშნავს. ეს გახლავთ მარჯვედ და, უთუოდ, არცთუ ადვილად მოძებნილი სიტყვა, რომლითაც იმის მსგავსი ეფექტი მიიღწევა, რასაც დედანში «соотроковица» ქმნის. (отроковица ასევე ძველებური, მწიგნობრული სიტყვაა და ყმაწვილ ქალს ნიშნავს). აქ ასაკით და ინტერესებით დიდად განსხვავებულ პერსონაჟთა პორტრეტები სტილისტიკური ხერხით იხატება. ასეთი ადგილების თარგმნისას გამოიცდება ნამდვილი შემოქმედი მთარგმნელი.
«ო, ჩემო ლოლიტა, ახლა მხოლოდ სიტყვებით თამაში თუ შემიძლია» – ასეთ კომენტარს ურთავს მთხრობელი მის მიერ შეთხზულ ამ სამსიტყვიან მინი-ლექსს: «Убил ты Куилты». (აქ მან რითმის გულისთვის ოდნავ დაამახინჯა მისი საძულველი მეტოქისა და მსხვერპლის გვარი Куильти). ამ სიტყვის თამაშის თამარ ლომიძისეული ვერსია ასეთია: «ბილწი-კუილწი». და კიდევ რამდენი რთული მთარგმნელობითი პრობლემის ასეთივე მახვილგონივრული გადაწყვეტა უპოვია მას!
ვნახოთ თარგმანში კარგად გადმოტანილი «მხატვრული» სიტყვათწარმოების ნიმუშები:
«ავტომობილიდან გადმოვედი და «დაბორბვლას» შევუდექი. განსვენებული შარლოტა ასე უწოდებდა ამ ოპერაციას» (იგულისხმება ავტომობილის ბორბლის გამოცვლის პროცესი. ლ.ბ.). «დაბორბვლის» ადგილას დედანში არის «колесование».
«როდესაც დავბრუნდი, სახლი ჯერ კიდევ ულოლიტო იყო». (შეადარეთ ამას შესაძლო «პროზაული» (უფერული) ვარიანტი: «როდესაც დავბრუნდი, ლოლიტა ჯერ კიდევ არ იყო შინ»).
დედანშია: «Когда вернулся, дом был еще безлолитен».
ზემოთ რომ აღმოსავლური მეტაფორულობა ვახსენე, ამ ყაიდის მხატვრულ სახეებს ვგულისხმობდი: «ჩემი კლერის ბიძა მაგიდაზე იჯდა, სახეზე ჯერ კიდევ მეოცნებე გამომეტყველება ეფინა, მაგრამ ფეხი აღარ არწევდა ვარდისფერი იმედების აკვანს».
(დედანშია: «…нога перестала толкать люльку розового упования»).
სამაგალითო სიზუსტითა და ოსტატობით გადმოაქვს მთარგმნელს ქართულად ამის მსგავსი რთული მხატვრული სახეები. კიდევ ერთი მაგალითი:
«ჩრჩილმა ადგილ-ადგილ ამოჭამა ცოლქმრული სიმყუდროვის პლუში».
რუსულ ტექსტშია: «Молевые проедники появились в плюше супружеского уюта «.
დედანში ერთი ასეთი შედარებაა: «Солнце уже горело, как мужественный мученик». დააკვირდით, რა მარჯვედ არის შერჩეული სიტყვები მის გადმოსაქართულებლად:
«მზე უდრეკი მარტვილივით იწვოდა». фтвф
შევამჩნიე რამდენიმე, ძირითადად, ტექნიკური მიზეზებით გამოწვეული ნაკლულება:
დასაზუსტებელია ის ადგილი, სადაც მთხრობელი გოეთეს «ტყის მეფეს» იხსენებს. ფრჩხილებში ჩასმული შენიშვნა – «но на сей раз любитель не мальчиков, а девочек», ტყის მეფეს მიემართება და არა მთხრობელს, როგორც ეს თარგმანშია (გვ. 281).
338-ე გვერდზე, ფრაზაში – «დოლის ისევე ხომ არ მოვექეცი, ორმოცდაათი წლის ფრანკ ლასალი (უნდა იყოს ლასელი. ლ.ბ.) რომ მოექცა სალი ჰორნერს 1948 წელს?» – გამორჩენილია ფრანკ ლასელის პროფესია (მექანიკოსი) და, რაც მთავარია, სალი ჰორნერის ასაკიც («თერთმეტი წლის»), რასაც აქ არსებითი მნიშვნელობა აქვს.
არის რამდენიმე კორექტურული შეცდომა, რის შედეგადაც აზრი იცვლება:
«მეორე წერილი, რომელიც ლიფტში გავხსენი და სასწრაფოდ გავხსენი, ჯონ ფარლოსგან იყო» (გვ. 309). მეორე «გავხსენის» ნაცვლად უნდა იყოს «გადავათვალიერე».
«ახალშექმნილ სხვა თეატრალურ ჩვევებთან ერთად» (გვ. 245). «ახალშექმნილ»-ის ნაცვლად უნდა იყოს «ახალშეძენილ».
მაგრამ ეს წვრილმანია.
ამ თარგმანს ბევრი ღირსება აქვს, ხოლო უმთავრესი, ჩემი აზრით, ის არის, რომ მთარგმნელს არ მოსდის ინტონაციური ხასიათის შეცდომები. ჩინებულად არის გადმოტანილი წინასიტყვაობის ფსევდოავთენტიკური, პირველ ცოლთან გაყრის ამსახველ ეპიზოდთა ფსევდოდრამატული და მრავალი პასაჟის ფსევდოპათეტიკური ინტონაციები. და ესეც ანალიზურ კითხვაში გაწაფულობის შედეგია.

© “წიგნები – 24 საათი”

ზაზა ბურჭულაძემ კარგა ხანია დააღწია თავი “ზამზაობას” და ფსევდონიმის ჩრდილიდან სამზეოზე გამოსულმა, თუ არ ვცდები, უკვე მესამე წიგნი დაბეჭდა მამაპაპური გვარსახელით. გამომცემლობა “აზრის” მიერ გამოცემული “წერილი დედას” ეპისტოლარული ფაქტურით გაკეთებული წიგნია. სენტიმენტალურად განწყობილ, დედისადმი გაგზავნილ წერილებს მიჩვეულ ძველ მკითხველს შეიძლება იმედიც გაუცრუვდეს, რადგან აქ ვერ ნახავს ჰიპერმორალიზმის კაშკაშა სინათლეს. ადრესატის ფიქრი, გრძნობა და გონება უფრო ცნობიერების ჩრდილოვან ტალანებს აფარებს თავს. ეს ჩრდილი წიგნის ყდასაც დასცემია, ჩაუმუქებია და ამიტომ ამოჩანს ვერცხლისფრად “მაშინოპისით” ამოტვიფრული წიგნის სახელწოდება და ავტორის ქვეშ მიწერილი გვარ-სახელიც. ყდის ფერიც იმიტომ იქცევს ყურადღებას, რომ ტექსტიც მუქი, “ორმოსავით დიდი და სქელი წერტილით” მთავრდება. იქნებ რაღაცა შეფარული კონცეპციცაა ამ ფაქტში. ანდა ეს ყველაფერი მწერლის ავანტიურისტული ბუნების მანიშნებელია, ამ თვისების ერთ გამოვლინებად ზაზას “გრეგორ ზამზას” სახელით მწერლობაში მოსვლაც მესახება. უნდა იყოს ამაში რაღაც ავანტიურისტული თამაშის ელემენტი. თავისი ამ ბუნების შეხსენება დედისათვის თვითონ ადრესატს უწევს: “- მე, ჩემი თაობის უდიდეს ავანტიურისტს, მეუბნები, პურზე ჩავირბინო?” ამ ტერმინმა კარგა ხანია პირვანდელისგან განსხვავებული მნიშვნელობა შეიძინა. ფრანგულ-დედნური გაგებით “ავან-ტიურისტი” პილიგრიმების წინამძღოლს ნიშნავდა. ასეა თუ ისე, მწერლისათვის პირვანდელი – “წინამძღოლური” მნიშვნელობა საამაყო უნდა იყოს, მერმინდელი კი – აუცილებელი.
თავის ამ ბოლო ტექსტში ზაზა ახდენს თავისი ყოველდღიური მწერლური ყოფის ინვესტირებას და მე პირადად მჯერა, რომ ამონაგები ერთი-ორად აუნაზღაურდება. ამის თქმის უფლებას მაძლევს ზაზას მწერლური ცხოვრების წესი, რისი რეფლექსირება “წერილშიც” ხდება. მისი მეგობრებისგანაც გამიგია, რომ ყოველდღიურობის ქაოსისაგან თავის დასაცავად, ზაზა თვეობით იკეტება შინ და, სულ ცოტა, ერთ წიგნს მაინც გამოაცხობს ხოლმე. ესეც, საზოგადოდ, მწერლის ბედი თუ სულაც – უბედობაა. მწერალი თუნდაც იმიტომ ვერ იქნება ბედნიერი, რომ ყოველ ცისმარე დღეს თეთრ-ქაღალდისფერი სივრცის წინაშე მდგარი გამუდმებით აიძულებს საკუთარ თავს შიშისა და გაუბედაობის ყოველდღიური პორცია აბივით მიიღოს, საკუთარ თავშივე ჩაბუდებული წინაღობა ძლიოს, რომ მერე როგორმე მოახერხოს უმდგრადი ყოფის მატერიალიზება ტექსტად.
ამიტომაა, რომ ყოველჟამს ეკსისტენციური გულისძმარვით შეღონებული “დასაწყისის” დილემის წინაშე დგას: “მთავარი დაწყებაა, თორემ მერე თავისით მიდის. საქმეც ისაა, რომ ვერ ვიწყებ… ეგაა, სანამ დაიწყებ, ცხრა ტყავი უნდა გადაიძრო… მთავარი დაწყებაა”.
სერგო კლდიაშვილის ნათქვამიც მახსენდება: პირველი სტრიქონი ჩემთვის ყველაფერი იყოო. რადგან კლასიკოსმა შეგვახსენა თავი, ერთ ეპიზოდსაც მოვიტან მისი “ორფეოსიდან”: კლდიაშვილი იხსენებს ბათუმში გატარებული ბავშვობის წლებს და ამბობს, რომ მათ მეზობლად ცხოვრობდა რუსი ოფიცრის “დენშჩიკი”, რომელსაც პანკრატი ერქვა. უკრაინელ პანკრატს წერა-კითხვა არა სცოდნია და მშობლებთან წერილის გასაგზავნად, სერგოს დაიხმარდა ხოლმე. ყველა წერილი უნდა დაწყებულიყო ასე: “იფრინე, იფრინე ქაღალდის ფურცელო და ხელში ჩაუვარდი საყვარელ დედას და მამას, რომ მათი შვილის პანკრატის ამბავი გაიგონ”.
ახლა, როგორ იწყება თავად ზაზას პერსონაჟის წერილი: “ძვირფასო დედა, ძალიან მომენატრე, დღედაღამ შენზე ვფიქრობ. როგორ მიდის შენი საქმეები, ახალ სამსახურს როგორ შეეგუე, ბაქოში როგორი ამინდებია?” ისევ და ისევ ბაქო, როგორ გავძლო რომ არ ვაქო. “ალისა და ნინოს” ბაქო აქ არაფერ შუაშია.
ერთგვარი სევდა ჩამოამძიმებს მკითხველის გულს ამ მივიწყებული მიმართვის – “ძვირფასო დედას” – გაგონებაზე; ჩაყვები “წერილს”, ჩაყვები და იქვე, უახლოეს აბზაცში მწერლის მეთოდსა და ზრახვასაც წაადგები თავს: “არ მინდა წერილის კალეიდოსკოპმა დაგაბნიოს, ამიტომ თავიდანვე გაგაფრთხილებ, გადავწყვიტე თანმიმდევრობა არ დავიცვა, როგორც გამახსენდება, ყველაფერი ისე გადმოვიტანო ფურცელზე. ოღონდ გპირდები, შეუფარავად და შეულამაზებლად, ყოველგვარი გამხატვრულების გარეშე”. ამ დანაპირებს მწერალი მართლაც კალეიდოსკოპურად გაშლის ტექსტის სივრცეში. ან, თუ გნებავთ, ასე ვთქვათ: ყოფიერების ყველა ნასხლეტის, ყველა პლანის შენაკადი ადრესატში იყრის თავს და საბოლოოდ ყველაფერი, მოზაიკურად მიმოწყობილი, ქმნის “წერის” სახეს. სწორედაც მიმოწყობილი და არა იოტასავით ასხმული. თუმცა ავტორი უკეთ იტყვის: “არაა გამორიცხული, დროდადრო სიზმარცხადი ერთმანეთში ავრიო. ისიც იმიტომ, რომ მარტო ცხადს ჩემმა მტერმა უყურა… ხანდახან სინამდვილე თუ არ გადასხვაფერდა… (გინდაც დამახინჯდა და შეირყვნა), მშრალი სინამდვილის შემყურე ადამიანი გაბოროტდება. ერთი კია, სინამდვილეს იმაზე უფრო მეტად ვერ დაამახინჯებ და შერყვნი, ვიდრე არის”. ასე რომ, თუ სინამდვილეს გაყვება კაცი, “გამხატვრულების” რა ვთქვა, მაგრამ რაღაც არქაულ მსოფლშეგრძნებამდე შეიძლება დახვიდე. ამაში იმგვარ პათოსს ვგულისხმობ, საცა უკვე არა არს რჩევაი “მაღალისა” და “მდაბალისაი”. უფრო ზუსტად, ეს ყველაფერი ჯერეთ განუწვალებელია, ერთად იხარშება და მერე, რაც მეხსიერების ეკრანზე ამოციმციმდება, თეთრ ქაღალდზეც ხვდება და მკითხველიც ხედავს: “არც ერთი ჩემი ნამოქმედარი და თავში გარბენილი აზრიც კი არ დამიმალავს და… ყველაფრის მიუხედავად, წერილი მაინც ჰეროიკული სულისკვეთებითაა გამსჭვალული”.
არადა მწერალს სრული დეჰეროიზება, დემითოლოგიზება და კიდევ სხვა ბევრი “დე” ჰქონდა განზრახული. ამიტომ აცხადებდა, რომ “კომპროზიციისა და მონტაჟის გრძნობას” არ დაუმორჩილებდა თხრობას, მაგრამ ბოლოს აღმოჩნდება, რომ ინერციის ძალას სხვა მხარეს გაურიყავს სიზმარ-ცხადის დინებას მინდობილი მწერალი. თუმცა, შესაძლებელია, ესეც მხოლოდ ხერხი იყოს, ასე ვთქვათ, რაღაცა ესთეტიკური ამოცანის ნაყოფი. იგივე ამოცანას უნდა ემსახურებოდეს წიგნის ეპისტოლარული ფაქტურაც. თვითონ ეს ფორმა მომგებიანია თუნდაც იმით, რომ არაფერს გავალდებულებს, მაგრამ ეს მაინც ოპტიკური ილუზიაა, რადგან თუ უფრო ჩაყვინთავ ტექსტში და თანაავტორად ექცევი მწერალს, თხზულების იდეურ ძაბვასაც იგრძნობ. სინამდვილე მოკლე ჩართვაში მოდის მთხრობელის ცნობიერებასთან და კალმის წვერი არყოფნიდან ამოზიდავს ისეთ პასაჟებს, რომელიც, უბრალოდ, არ შეიძლება ახსოვდეს ადამიანს: ასეთია თვით “გმირის” დაბადება: “შენი ვაგინიდან თავგამოყოფილ, გოცაძეს შიგ თვალებში ვუყურებ. ჭიტა-მეთქი, მინდა ვუთხრა, მაგრამ უკმაყოფილო ჭყივილის მეტი ყელიდან არაფერი ამომდის. რატომ უკმაყოფილო? ვერაფერს გეტყვი.
– გაიჭინთე! კიდევ… კიდევ! – ჭირის ოფლგადამსკდარი გოცაძე შენ გიყვირის.
ისედაც ძლივს ვსუნთქავ, რაღა გინდა, შობელძაღლო, ვაგინის ყელშივე ჩავისრისო? გოცაძეს კოპებს ვუკრავ, მთელ ხმაზეც ვჭყივი… ჯერ სადა ხარ. მაცადე გამოვიდე, გაჭინთვას მერე განახებ. ბიჭი არ ვიყო, ხალათის ჯიბეში თუ არ ჩაგაჯვა.
გოცაძის უკან, სახეზე პირბადეაფარებული ბებიაქალი, როგორც ბებერი ინკვიზიტორი, გულხელდაკრეფილი დგას, ჭერში იყურება და ბუზებს ითვლის. იქ მართლაც იმდენი ბუზია, სამშობიაროს ჭერი კი არა, ეშმაკის უკანალი გეგონება (ეშმაკის უკანალი თუ გინახავს, დე?)”. ეს პასაჟი ფრჩხილებში მოტნეულ ამ შეკითხვისთვისაც ამოვწერე. ამგვარ კოკტეილში ჩართული თვითირონია უცბად ჩაფუშავს ხოლმე მკითხველის წარმოსახვას და შეახსენებს, რომ საქმე ლიტერატურულ თამაშთან აქვს და არა ფიზიოლოგიური მოვლენის აღწერასთან.
ეს ყველაფერი კარგი, მაგრამ ჩემთვის მაინც მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ ამგვარი “სწრაფი რეაგირების” ლიტერატურა ცდილობს დაჟანგებული სტრუქტურებიდან თავის დაღწევას და სამყაროსათვის კვლავ ძველი ამორფულობის დაბრუნებას. ეს ქმნის იმ სინედლის შეგრძნებას, სადაც საგნები და მოვლენები პოტენციაში არსებობენ. აქ არ არის რაიმე ბმულობები და შვერილები. რაც ჩამოვარდება სარეკელაზე, წისქვილიც იმასა ფქვავს. ყველაფერი ერთად ჩამოდის – ყველა ასო და საგანი ნატურალური სახელდებით, ყველა სათქმელ-უთქმელი საუბრები – ხანდახან ქაღალდსაც რომ აწითლებს და, საერთოდ, ყველაფერი ის, რასაც ერთი დიდი არსებობა და ადამიანური ყოფა ჰქვია. და ეს კარგია თუნდაც იმისათვის, რომ მითოლოგიური სიუჟეტებით დამტვერილი მხრები ჯერ აიჩეჩო კაცმა და მერე ჩამოიბერტყო. ვინ დაამტკიცა, რომ ცხოვრების არატრადიციულად აგებული ლიტერატურული რეპრეზენტაცია რაიმეთი ნაკლებია იმ საგანგებოდ ნაშენებ, რაღაც ზეამოცანის ეგიდითა და კონტექსტის გათვალისწინებით შექმნილ სიუჟეტზე? ამ მიმართულებით ძალისხმევაც კი, მეტი რომ არა ვთქვათ, წამგებიანია.
მიუხედავად ზემოთქმულისა, ეს არ არის წიგნი რაღაცის წინააღმდეგ. რა თქმა უნდა, პაროდირებულია ბევრი რამ და ბევრი ვინმე. ოთხმოცდაათიანელთათვის დამახასიათებელ გმობასაც არ აკლებს ავტორი მამათა თაობას, რომლებიც “ერს, როგორც მტერს, ისე ექცევიან”, მაგრამ ეს ყველაფერი გამოფხიზლებასა და თვალის ახელას უფრო ისახავს მიზნად, ვიდრე სიძულვილის თესვას. ან კი როგორ შეიძლება კალამთან მყოფმა კაცმა ეს აკეთოს.
საგანგებოდ აღნიშვნის ღირსია ის რეფლექსიები, როდესაც ზაზა ცდილობს წერისა და, საერთოდ, მწერლობის სიძნელეზე აუხილოს თვალი საკუთარ თავს. აქ თამაშდება ყველაფრის მიტოვებისა და ხელის ჩაქნევის იმიტაცია: “… მკიდია, ყველაფერს თავს ვანებებ, მორჩა და გათავდა! პირველი ის, რომ მარტივ ჭეშმარიტებას მივხვდი, მე წერა არ ვიცი, მეორეც ის, რომ უნიჭო ვარ, მესამე და მთავარი კიდევ ის, რომ სათქმელიც არაფერი მაქვს. სადაური მწერალია ის, ვისაც სათქმელი არა აქვს?” ამ თითქოსდა რიტორიკული საკითხავითაც ჩვენს გუშინდელობაშია კენჭი ნასროლი.
როგორ გაძლოს ღვთის მოსავი კაცის გულმა ირონიის გარეშე? “მადლობა ღმერთს, შენ ჩემი არც ერთი შედევრი არ წაგიკითხავს, დე. არც არასოდეს წაიკითხო. იმიტომ, რომ ჩემ პროზაში პირქუში / სკრუპულოზურობით / ასახული / ყველაფერ / ზეაღმაფრენის / დამმიწებელი / ნატურალიზმი / შეგძრავს, დე. ამდენ ბნელმეტყველებაში გზის გაკვალვა, შენ კი არა, ეშმაკსაც ცხვირს წაატეხინებს”. მაგრამ მიუხედავად ამ “ბნელმეტყველებისა”, მწერალი, რომელსაც მელნისმფრქვეველობისათვის ხარკის მოხდა ბედმაც დააკისრა, სიცოცხლესთან დაკავშირებულ ამ ხელობაზე ვერასდროს იტყვის უარს: “იძულებული ვარ სიტყვა გავტეხო. ყლეზე მკიდია, რაც უნდა ვთქვა, მე წერის გარეშე არ შემიძლია. რომ არ დავწერო, მოვკვდები, ვიღაცისათვის ჰამბურგერი, პირადად ჩემთვის კალმისტარია სიცოცხლესთან დამაკავშირებელი ძაფი. ჩემთვის წერის აკრძალვა იგივეა, რაც… ხელოვნურ სუნთქვაზე გადაყვანილი ავადმყოფისთვის აპარატის გამორთვა. ზუსტად! კალმისტარია ჩემი სასუნთქი მილი.
თან, რაც მთავარია, მარტო ჩემზე არაა დამოკიდებული, რას დავწერ, და საერთოდ, დავწერ თუ არა. ღმერთია მოწამე! რა ჩემი ბრალია, უნებურად ნიჭიერი რომ ვარ? რას დაგიდევს ნიჭი ორთოგრაფიას. სწორედ ნიჭია ის, რაც არ მასვენებს. ასე რომ, მინდა არ მინდა, მე მწერალი ვარ. მავნე თუ მარგებელი, პირადად ჩემთვის, სულერთია. მთავარია, მწერალი ვარ. ამიტომ სრული პასუხისმგებლობით ვაცხადებ: მე დავწერ რასაც მინდა, როცა მინდა და როგორც მინდა!”
და ეს ბოლო ფრაზა ერთგვარ შეპასუხებად ჟღერს ე.წ. ეროვნულობის მანტიაში გამოწყობილ მოკოხტაპრუწე ადამიანებთან, რომელთაც საკუთარი გუშინდელობა ჯერ კიდევ ვერ გამოუტირებიათ.

მიქელ ირემაძე

“ვის გინდათ ქალი ეთერი?..”

ზურაბ კიკნაძე. ქართული ხალხური ეპოსი. თბილისი. “ლოგოს პრესი”, 2001.

ზურაბ კიკნაძის მდგომარეობა ერთი ფრაზით ასე შეიძლება დახასიათდეს: ჭვრეტა მეცნიერებისა და ხელოვნების საზღვრიდან. აკადემიური მეცნიერება (რომლის მონაცემებსა და მეთოდებს ავტორი სრულყოფილად ფლობს) მის შრომებში უცნაურად იცვლის სახეს, რადგან აქ ესთეტიკური მოთხოვნები და ინტუიცია სამეცნიერო კვლევის ელემენტად არის ქცეული, ხოლო აკადემიური მეთოდების “ობიექტურობა” (სინამდვილეში მხოლოდ მეტ-ნაკლებად დამაჯერებელი ილუზია ობიექტურობისა) შეუნიღბავი სუბიექტურობით აღბეჭდილი თვალთახედვის ერთ-ერთ შემადგენელ ნაწილამდეა “ჩამოქვეითებული”. “იქნებ მეცნიერულობა მხოლოდ პესიმიზმით გამოწვეული შიში და ფანდია – დახვეწილი თავდაცვა ჭეშმარიტებისგან?” – სწორედ ობიექტურობის პრეტენზიას ესხმოდა თავს ნიცშე.
არსებითად, “ქართული ხალხური ეპოსი” – ეს არის ესეები სამი უმნიშვნელოვანესი ფოლკლორული ქმნილების – “ამირანიანის”, “ეთერიანისა” და “არსენას ლექსის” – შესახებ. “კოორდინატთა სისტემას” (ან, თუ გნებავთ, ერთგვარ “ანატომიურ მაგიდას”), რომელზეც ნაწარმოებთა განხილვა, მათი სტრუქტურის, “ხერხემლის” “ახლოით განჩხრეკა” ხდება, ქმნის თანამედროვე ფილოსოფიური პრობლემატიკა. ესეც უჩვეულო მოვლენაა ფოლკლორისტიკისთვის, რომელიც, ძირითადად, ზეპირსიტყვიერებაში “უძველესი” რწმენა-წარმოდგენების აღმოჩენით, ან, უკეთეს შემთხვევაში, ხალხური შემოქმედების ტიპიური ნიშნების გამოყოფით არის დაკავებული.
ზ. კიკნაძის კვლევის საგანი კი ერთდროულად “ფილოსოფიურიც” არის – როგორ წარმოგვიდგება ყოფიერების საზრისი ხალხურ მსოფლხედვაში – და “მეცნიერულიც” – რა სტრუქტურულ სქემას, რა აუცილებელ შინაარსობლივ “ბუდეებსა” თუ “ტეხილებს” ქმნის იგი (ხალხურ ცნობიერებაში არეკლილი სიცოცხლის საზრისი) ეპიკურ ნაწარმოებში.
ამ კვლევამ ავტორი მიიყვანა დასკვნამდე, რომ ხალხური მსოფლმხედველობა – ჩვენს შემთხვევაში, ეპიკური აზროვნების ხალხური წესი – აყალიბებს საკმაოდ მკაფიო და მყარ სიუჟეტურ სტრუქტურას; ეს სტრუქტურა შედგება აუცილებელი საყრდენი ეპიზოდებისგან – “ზღურბლებისგან”, რომლებიც ეპოსის გმირმა უნდა გადალახოს.
საჭირო იყო მკვლევრის უმახვილესი მზერა, რათა ერთი მხრივ მითოლოგიური (“ამირანიანი”) და მეორე მხრივ ისტორიული (“არსენას ლექსი”) ცნობიერების წიაღში შობილ ნაწარმოებთა ცა და მიწასავით განსხვავებული ხორციელი სამოსის (თხრობის ხასიათისა და ხერხების, მხატვრული სახეების) წიაღ დაენახა მოულოდნელად მსგავსი “ჩონჩხი” – ანალოგიური ფუნქციის მქონე ეპიზოდთა თანმიმდევრობა და, თუნდაც, გველეშაპის სტომაქიდან ამირანის თავდახსნისა და აბანოდან არსენას გამოპარვის შესატყვისობა დაედგინა.
ამ მზერამ რენტგენის სხივების უტყუარობით იმუშავა და სავსებით უეჭველი გახადა შესავალში გამოთქმული არცთუ ადვილად მისაგნებ-დასასაბუთებელი თვალსაზრისი: “ამირანი მითოლოგიურ სამყაროში მოქმედი პერსონაჟია, რომლის ასპარეზი საკაცობრიოა. არსენა კი რეალური პიროვნებაა, მასზე შეთხზული “შაირსიტყვების” თანამედროვე, მაგრამ რაც უნდა სხვაობდეს მათი “სკნელები”, მათ შორის არსებითი მსგავსებაა… ასეც შეგვეძლო გვეთქვა: “ამირანიანი” და “არსენას ლექსი” ერთ ეპიკურ, მაგრამ სხვადასხვა სიღრმის დინებას ეკუთვნიან; “მას ჟამს”, მაგრამ არ ვიცით, როდის გაჭრილ კალაპოტში მიედინებიან. მსგავსება სიღრმისეულია, განსხვავება – ეპოქალური” (ე.ი. ჟამისმიერი – ზ.კვ.).
აქვე უნდა ითქვას: არა მხოლოდ ხალხური ეპოსის, ქართული კულტურის ფუნდამენტურ პრობლემათა გააზრებისთვის ძალზე მნიშვნელოვანია აგრეთვე დასკვნა, რომ XIX საუკუნის 60-იანი წლებიდან სამოქალაქო-პატრიოტულ პოეზიაში დამორჩილებული საქართველოს სიმბოლოდ დამკვიდრებული მიჯაჭვული ამირანი მთლიანად არის მოწყვეტილი თავის წყაროს – ხალხური ეპოსის დევების წინააღმდეგ მებრძოლ გმირს, რომელიც გაამპარტავნებამ თვითონ აქცია ისეთ ავსულად, რომლის ერთადერთი სამართლიანი ხვედრი მიჯაჭვაა. და რომ ხალხური ცნობიერებისთვის ღვთის წინააღმდეგ გალაშქრება ერთნიშნა ბოროტებაა, იმ ამბოხების მსგავსი, რომელმაც რჩეული ანგელოზი სატანად აქცია. არადა ჩვენს ჰუმანიტარულ მეცნიერებაში (ცხადია, ფოლკლორისტიკაშიც) კვლევის საგნად იქცა სწორედ პატრიოტული ლირიკის “ოპტიკიდან დანახული” ამირანი, რამაც უამრავი შეუსაბამობა დაბადა – უწინარეს ყოვლისა კი ამირანის ზომაგადასული დაახლოება და ლამის გაიგივება პრომეთესთან, გაუმართლებელი მცდელობა მისი გადაქცევისა, კაცობრიობის პროგრესისთვის მებრძოლ პერსონაჟამდე ისე, რომ საზოგადოდ ეპოსის გმირებისთვის ტიპური მოტივი საცოლის მოტაცებისა, ადამიანთა საკეთილდღეოდ ცეცხლის მოტაცებად იქნა გაგებული. შეიძლება ითქვას, რომ “ქართული ხალხური ეპოსი” ერთ-ერთი პირველი გამოკვლევაა, რომელიც ამირანის ნამდვილ, და არა მეცნიერთა მიერ გამოგონილ, სახეს იკვლევს.

* * *
ამავე სტრუქტურულმა ხედვამ აშკარა გახადა მკვლევრისთვის “ეთერიანის” არახალხური წარმომავლობა – ამ ეპიკურ დრამას აქვს რამდენიმე ნიშანი, რომლებიც მის ელიტარულ პირველწყაროს ააშკარავებს: მრავალპერსონაჟიანობა (ფოლკლორში ყოველთვის მხოლოდ ერთი მთავარი გმირია, ყველა სხვას დამხმარე ფუნქცია აკისრია); ამ პერსონაჟების მკაფიო ინდივიდუალობა, არატიპიურობა; ხალხური ეპოსისთვის სრულიად უცხო უმძაფრესი ემოციური ფონი – თვითუარყოფამდე მისული სიყვარული და ა.შ.
ასე რომ, დამაჯერებლად გამოიყურება ვარაუდი – “ეთერიანი” თავდაპირველად ლიტერატურული ნაწარმოები უნდა ყოფილიყო (ალბათ, თამარის ეპოქაში შექმნილი), რომელმაც ჩვენამდე მხოლოდ გახალხურებული ფორმით მოაღწიაო. ხალხური თხრობის სტიქიამ მას ძირეულად უცვალა სახე: მთელი პირველი ნაწილი გარდაქმნა რამდენიმე განსხვავებულსიუჟეტიან ვარიანტად ჩამოყალიბებულ ზღაპრად და უკლებლივ ყველა ვარიანტი მიიყვანა აბესალომისა და ეთერის ქორწილამდე – ზღაპრების ყველაზე ბუნებრივ დასასრულამდე, რის შემდეგაც საყოველთაო ბედნიერებისა და მარადიული სიხარულის ჟამი უნდა დამდგარიყო. მაგრამ სწორედ ამ დროს შემოიჭრა ლიტერატურული თავწყაროდან თხრობაში მურმანი – ერთ-ერთი ყველაზე აუხსნელი პერსონაჟი, არა მხოლოდ ქართული, შეიძლება ითქვას, მსოფლიო სიტყვიერებისა და ზღაპარი ობოლი გოგოსა და უფლისწულის ქორწინებისა, ან თუ გნებავთ, პოემა ბედისწერის რჩეული ქალ-ვაჟის სიყვარულისა (ერთ ვარიანტში ხომ მათ თვით ქრისტე ღმერთი დაადგამს თავზე გვირგვინებს!) გადააქცია გაუგებარი, აბსურდული, შეიძლება ითქვას, სამყაროული ჰარმონიის დამანგრეველი ღალატისა და ბოროტის ძლევამოსილების ტრაგედიად.
თუ “ეთერიანი” ნამდვილად გახალხურებული ლიტერატურული ნაწარმოებია (ხოლო ამ დაშვების გარეშე ამგვარი თხრობითი სტრუქტურის წარმოქმნა ძნელი წარმოსადგენია), ერთგვარ ნუგეშად და “სამართლიანობის აღდგენად” შეიძლება ჩავთვალოთ, რომ ზაქარია ფალიაშვილის მეშვეობით იგი “ელიტარულ წიაღს” დაუბრუნდა – ოპერად გარდაიქმნა.
თუმცაღა, ჟანრიდან ჟანრში მოგზაურობამ უცნაური დაღით აღბეჭდა ნაწარმოები. დანამდვილებით შეიძლება ითქვას, რომ ლიტერატურულ პირველწყაროში აბესალომის საქციელი, ფსიქოლოგიურად თუ არა (ეს კლასიკურ ხანაში არ არის მოსალოდნელი), მსოფლმხედველობრივად მაინც იქნებოდა განმარტებული. ხალხურ წიაღში გადასვლამ, ბუნებრივია, უწინარეს ყოვლისა, სწორედ ეს მსოფლმხედველობრივი საფუძველი გაანადგურა, მაგრამ მას ვერც საკუთარი, ხალხური სოფლხედვა ჩაუნაცვლა ორგანულად და დარჩა უცნაური, არამოტივირებული, მიუტევებელი უსუსურობა მთავარი გმირისა, ქმრის მიერ ქორწილის დღეს გასასხვისებლად გამოყვანილი უსაყვარლესი ცოლი, რომელთან განშორების დარდმაც მას სულ მალე მოუსწრაფა სიცოცხლე. და ერთ-ერთი ყველაზე ტრაგიკული საოპერო ფრაზა – აბესალომის სასოწარკვეთილი ქვითინი: “ვის გინდათ ქალი ეთერი, თავს ოქროგვირგვინოსანი?..”

* * *
განსაზღვრება “კლასიკური”, ნაწარმოების დიდი აზრობრივი თუ ესთეტიკური ღირსებების აღიარებასთან ერთად, უძრაობის გარკვეული ნიუანსის შემცველიც არის და გულისხმობს რაღაც ისეთს, რის მიმართ მყარად ჩამოყალიბდა მოწიწებული დამოკიდებულება, რაც ნაკლებად აღძრავს დიალოგის გამართვის, ზოგან ავტორის თანამებრძოლად გახდომის, ხოლო სხვაგან მძაფრი პოლემიკის დაწყების სურვილს. მოკლედ, კლასიკური არის ის, რამაც განვითარება დაასრულა, რამაც აღფრთოვანებული დამოკიდებულებისა და ძალმოსილების უძრაობაში იწყო გახევება.
ამ აზრით ზურაბ კიკნაძის მჩქეფარე სიცოცხლით სავსე შრომა კიდევ ძალიან დიდხანს არ გახდება კლასიკური. ვფიქრობ, იგი ავტორთა სულ ახალ-ახალ თაობებს უბიძგებს, არა მხოლოდ ქართულ ხალხურ ეპოსში, ცნობიერების ყველა სფეროში ცოცხალი აზრის ძიებისაკენ.

© “წიგნები – 24 საათი”