რეფლექსია უპირველეს ყოვლისა!

1990-2004, თანამედროვე ქართული ლექსის ანთოლოგია. შემდგენელი და წინასიტყვაობის ავტორი მალხაზ ხარბედია. თბ. “LINK”, 2004.

“გავიბითურეთ სამშობლო,
მართლაც სამოთხის სადარი.
სხვა საქართველო კი არა,
თვით საქართველო სად არი?!”

ვ.კოტეტიშვილი

1.

ახალი წიგნების თვალიერება თუ გიყვართ, თვალში აუცილებლად მოგხვდებოდათ მალხაზ ხარბედიას მიერ შედგენილი “თანამედროვე ქართული ლექსის ანთოლოგიის” უცნაურად ჭრელი გარეკანი. თქვენი არ ვიცი, მაგრამ მე უცებ ვერ მივხვდი, რომ ეს სხვადასხვაფრად გადღაბნილი ლაქები სამხედრო კამუფლაჟი იყო.
სტერეოტიპებს ყველგან და ყველაფერში შეიძლება გადააწყდეთ. ეტყობა, ლექსისა და უხეში სამხედრო ძალის სიმბოლოს ერთმანეთთან დაკავშირება გამიჭირდა. ანდაზადქცეული ერთი მოარული გამოთქმაც ხომ არსებობს – როცა ქვემეხები ქუხან, მუზები დუმანო. მაგრამ ასე არ ყოფილა. როცა ქვემეხები ქუხან, მუზები კი არ დუმან, უბრალოდ, ატეხილ აურზაურში, მათი ხმა მხოლოდ კარგი სმენის პატრონებსღა ესმით.
ანთოლოგია 1990 – 2004 წლებში დაწერილი ლექსებითაა შედგენილი და ალბათ, პირველ რიგში, იმ ცუდი სმენის პატრონებს მიემართებათ, რომელთაც ამ თოთხმეტწლიან ქაოსში, ძარცვა-გლეჯასა და კაცის კვლაში მუზების ხმა არათუ არ გაუგონიათ, მათი არსებობაც კი გადაავიწყდაათ.

2.

ანთოლოგია მნიშვნელოვანი წიგნია რამდენიმე თვალსაზრისით. პირველ რიგში, ეს გახლავთ საერთოდ პირველი საავტორო ანთოლოგია ჩვენი ლიტერატურის ისტორიაში. ანუ კრებულში შესული ავტორები და მათი ლექსები მთლიანად შემდგენლის გემოვნებითაა შერჩეული. ეს ის თემაა, რომელზედაც იმდენი აზრი შეიძლება არსებობდეს, რამდენი პოეზიის მოყვარულიც არსებობს ამქვეყნად. ამიტომ ზედმეტი დავა და წვრილმანი კირკიტი გაუმართლებლად მიმაჩნია. ანთოლოგია ისეთი უნდა მივიღოთ, როგორიც ავტორმა შემოგვთავაზა.
კრებული იმითაცაა მნიშვნელოვანი, რომ უკანასკნელი საბედისწერო თოთხმეტი წლის განმავლობაში მწირ ლიტერატურულ პრესასა და ავტორთა მცირეტირაჟიან კრებულებში მიმოფანტული და ტონობით მაკულატურაში ჩამხრჩვალი ლექსები კვლავ გამოაქვს დღის სინათლეზე და სიცოცხლეს უბრუნებს.
თუმცა ეს კიდევ არ არის ყველაფერი.
ის, რის გამოც მართლაც ღირს ამ ანთოლოგიაზე სპეციალური ფიქრი და საუბარი, სულ სხვა, გაცილებით ფუნდამენტური პრობლემაა, რომელიც თანაბრად ეხებათ როგორც პოეტებს, ისე მათ მკითხველებსაც.
საქმე ის გახლავთ, რომ გასულ საუკუნეში მრავალთა მიერ მრავალგზის სიამაყით გამეორებული აზრი – საქართველო პოეტების ქვეყანააო, – სრულიადაც არ იყო გადაჭარბებული. მართალია, არ ვიცი, საამაყო რა იყო ამაში, მაგრამ საქართველო არა მარტო პოეტების ქვეყანა გახლდათ, მისი უგვირგვინო მეფეებიც პოეტები იყვნენ. პოეტები განსაზღვრავდნენ ჩვენს ფასეულობებს, ოცნებებს, მთლიანად ჩვენს ცნობიერებას. ელვის სისწრაფით იყიდებოდა უზარმაზარი ტირაჟით გამოცემული პოეტური კრებულები, რაც ევროპის ყველაზე სერიოზული კულტურის მქონე ქვეყნების წარმომადგენლებსაც კი ძალიან აოცებდათ. მაგრამ ბოლო თოთხმეტი წლის მანძილზე რაღაც ძალზე უცნაური და მნიშვნელოვანი რამ მოხდა. იმდენად მნიშვნელოვანი, რომ შეიძლება მისი ბოლომდე გაცნობიერება უმრავლესობას გაუჭირდეს კიდეც.
მალხაზ ხარბედიას თქმით, “წარსულს ჩაბარდა ის დრო, როცა გალაკტიონის სიტყვით, “საქართველომ პოეტისაგან და პოეტმა საქართველოსგან ისესხა მანერა საუბრის, მანერა სულის დაქანების, მანერა ბრძოლის”, როცა საქართველო ისისხლხორცებდა “პოეტის გემოვნებას, მის ჩვეულებებს, მის ალერსს, მის სასიყვარულო სიტყვებს”.
სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ამ თოთხმეტ წელიწადში პოეტსა და საქართველოს შორის განხეთქილება მოხდა. პოეტმა და მისმა სიტყვამ დაკარგა ის განსაკუთრებული მნიშვნელობა, რომელიც მას ბოლო ორი საუკუნის მანძილზე ეკავა ქართულ კულტურულ სივრცეში. უცნაურია, მაგრამ ძალზე მყიფე აღმოჩნდა ის, რაც უმტკიცესი გვეგონა. მოულოდნელად, შეიძლება ითქვას, ხელის ერთი დაკვრით, ყოველგვარი ძალა და გავლენა დაკარგა იმ სპეციფიკურმა ქართულმა პოეტურმა დისკურსმა, რომლის შედევრებსაც ქმნიდნენ თავის დროზე მურმან ლებანიძე, ანა კალანდაძე, მუხრან მაჭავარიანი, შოთა ნიშნიანიძე…
ამ გასაოცარი გადატრიალების, ამ ეპოქალური მეტამორფოზის მიზეზები ბოლო თოთხმეტი წლის მანძილზე მიმდინარე მოვლენებში უნდა ვეძებოთ. ანთოლოგიამ ეს ყველაფერი სარკესავით აირეკლა.

3.

“გამოვიარე დრო უჟამური,
ცეცხლში გაჰქონდა წიგნებს ბრიალი,
მიწას არ ერქვა უკვე მამული
და ძეხორციელს – ადამიანი”

a. სულაკაური

სხვათა შორის, მეორე მსოფლიო ომში საქართველომ პროცენტულად უდიდესი მსხვერპლი გაიღო, მაგრამ იმ დროს გამოცემული პოეტური კრებულების მხატვრებს აზრადაც არ მოსდიოდათ სამხედრო სიმბოლიკა წიგნის გარეკანზეც გაეტანათ. იმიტომ რომ, ის ომი, მიუხედავად მისი გრანდიოზულობისა და ჩვენგან გაღებული დიდი მსხვერპლისა, მაინც არ იყო ჩვენი ომი.
ის სხვათა ომი იყო.
იმ ხალხების ომი იყო, რომელთა წიაღში მიმდინარე პროცესები მთელ მსოფლიოზე ახდენენ ხოლმე ზეგავლენას.
ჩვენი ომი მხოლოდ ჩვენია. უკანასკნელი ორი საუკუნის მანძილზე, ვფიქრობ, მხოლოდ ეს იყო თავიდან ბოლომდე ჩვენი ომი, რადგან იგი საქართველის დამოუკიდებლობიდან დაიბადა.
ამქვეყნად, ისევე როგორც ყველა ომს, ჩვენსასაც ორი მხარე აღმოაჩნდა. საქართველოში ჯერ ხილულმა ომმა იფეთქა მთელი თავისი ქაოტურობით, უთავბოლობით, ყოყოჩობით, ღალატით, ძარცვა-გლეჯით, დარდიმანდობით, უბადრუკობითა და მარცხით, რამაც სასტიკი სიცხადით დაგვანახა, რომ ომი ჯერ საკუთარ თავთან უნდა გაგვემართა, ჯერ შინაგანი, უხილავი ომი უნდა გადაგვეხადა, რადგან მხოლოდ ამ ომში მიღწეული გამარჯვების შემდეგ შეიძლება ხილულ ომებში გამარჯვება. მაგრამ ქვეყანამ ეს არ იცოდა, არავინ არ იცოდა, წარმოდგენა არავის ჰქონდა, სინამდვილეში როგორი იყო.
მე–20 საუკუნის მიწურულს მოულოდნელად საკუთარი თავის ანაბარა დარჩენილმა საქართველომ იგრძნო, რომ ქართული კულტურა და განსაკუთრებით მისი ხერხემალი – ქართული პოეზია, ძირითადად ცრუ იმედებითა და ილუზიებით კვებავდა. ქართული პოეტური დისკურსისათვის დამახასიათებელი “რომანტიკული პატრიოტიზმი” (გ. ქიქოძე), თვითგანდიდება, ნარცისიზმში გადაზრდილი ყოველივე ქართულის წრეგადასული ხოტბა-დიდება, ცუდად დამთავრდა როგორც ქვეყნის, ისე მისი პოეზიისთვის.
თავისუფლებამ, როგორც მას ეს სჩვევია, პირველ რიგში, ჩვენს ცნობიერებაში ფესვგადგმული ამგვარი წარმოდგენების რეალურობა შეამოწმა.
შედეგი?
ქვა ქვაზე აღარ დარჩა.
ეს იყო უდიდესი იმედის გაცრუება, უდიდესი კატასტროფა.
ეს განცდა დაედო საფუძვლად მანამდე წარმოუდგენელ აქტს – ვერის ბაღში, სადღაც ჭადრაკის სასახლის სიახლოვეს, ხალხმა ქართველი მწერლებისა და პოეტების წიგნები დაწვა.
ამ ბარბაროსულმა სცენამ ტელევიზორის ეკრანებზეც გაიელვა. იწვოდა მანამდე ამავე ხალხის მიერ თითქმის ღმერთკაცებად და ღმერთქალებად შერაცხილი ადამიანების წიგნები. და თუკი განვლილი თოთხმეტი წლის უბედურებამ ოდნავ მაინც გვასწავლა რამე, უნდა ვაღიაროთ, რომ მიუხედავად ამ აქტის მთელი ვანდალიზმისა, მოხდა ის, რაც უნდა მომხდარიყო.
ეს იყო დასასრული.
ხილულად თუ დიადი საბჭოეთი ინგრეოდა, უხილავად ჩვენს კულტურულ სივრცეში ქართული პოეზიის ჰიპერბოლიზებული დისკურსის ერთპიროვნული ბატონობა ითვლიდა უკანასკნელ დღეებს. საქართველომ უარი თქვა პოეტის ალერსის, მისი სასიყვარულო სიტყვების შესისხლხორცებაზე. რაც გასულ საუკუნეში ტრადიციული პოეზიის პათეტიკური ენის დამცველებს არაპოეტურად თუ არაქართულად მიაჩნდათ, დღეს სწორედ ის გახდა წარმმართველი.

4.

ახალ დროებას ყველაზე მეტი ტკივილი, ცხადია, იმ თაობის პოეტებისთვის უნდა მიეყენებინა, რომლებმაც ნებსით თუ უნებლიედ, მთელი თავისი არაორდინალური ნიჭი ჩვენში გაბატონებული პოეტური დისკურსის ძალისა და გავლენის გამყარება-გაძლიერებას შეალიეს.
თავის დროზე ვისი გული არ შეუძრავს ირაკლი და გრიგოლ აბაშიძეების, მურმან ლებანიძის, ანა კალანდაძის, მუხრან მაჭავარიანის, შოთა ნიშნიანიძის ქმნილებებს? ჩვენში ვის შეუძლია თქვას, რომ მის ცნობიერებაზე არასდროს არავითარი ზეგავლენა არ მოუხდენია ამ პოეტების ხშირად მართლაც ჯადოქრულ სტრიქონებს? პოეტური სიტყვის დამფასებლებს დღესაც გვახსოვს და ალბათ არც არასოდეს დაგვავიწყდება მათი არა ერთი და ორი ლექსი, მაგრამ ახალმა დროებამ ყველაფერი თავდაყირა დააყენა.
“ნელი სათქმელია, ვინ როგორ გაიცნობიერა ამ კატასტროფის მიზეზები, მაგრამ ანთოლოგიაში შესული უფროსი თაობის პოეტების ლექსებში აშკარად იგრძნობა დაბნეულობა, ტკივილი, გამწარებული სიბერისა და მოახლოებული სიკვდილის მწარე განცდა. ყველაზე უკეთ ეს ყველაფერი და ისიც, რისი მოხელთებაც ასე ძნელია პოეტურ ქმნილებაში, გრიგოლ აბაშიძემ გამოხატა თავის შედევრში “არყოფნისაკენ!”, რომელიც მხცოვანმა პოეტმა სწორედ გარდაცვალების წელს შექმნა.

5.

“ვერ გავფრინდები თუ სრულიად არ უარგყავი,
ოთახის კედლებს ვერ გასცდება ჩემი ღავღავი…”

გ. ალხაზიშვილი

თავის დროზე ქართულ კულტურას შეეძლო მიეღო დავით გურამიშვილის, ნიკოლოზ ბარათაშვილის, ილია ჭავჭავაძისათვის დამახასიათებელი თვითრეფლექსიის დაუძლეველი სურვილი, თვით ყველაზე უსიამოვნო სიმართლისათვის თვალის გასწორების შინაგანი მზაობა. მაგრამ თუკი ჯერ კიდევ მე-19 საუკუნეში ამგვარ მზაობას თავისი სივრცე გააჩნდა, უკვე მე-20 საუკუნეში, განსაკუთრებით 30-იანი წლებიდან, იგი ცეცხლითა და მახვილით იდევნება კულტურიდან. სწორედ ამ დროიდან იწყება საკმაოდ უცნაური სიმბიოზის ჩამოყალიბება – ჩვენებური ნარცისიზმი სწრაფად სინთეზირდება საბჭოურ დისკურსთან და მთელ კულტურულ სივრცეში ერთპიროვნულად ბატონდება.
მაგრამ 60-იანი წლებიდან საკმაოდ სტიქიურად იწყება საპირისპირო პროცესი – ეროვნული შინაგანად ემიჯნება და უპირისპირდება საბჭოურ დისკურსს. ამიტომ 60-იანი წლები ქართული პოეზიისთვის (და არა მარტო მისთვის) თავისებური ოქროს ხანა იყო. პოეზიისა და პოეტების ზეგავლენამ ქართულ საზოგადოებაზე ამ დროს მართლაც აპოგეას მიაღწია. ეს იყო დრო, როცა საქართველო მართლაც ისისხლხორცებდა პოეტის გემოვნებას, მის ალერსს, მის სასიყვარულო სიტყვებს. მაგრამ როგორც საზოგადოდ ალერსსა და სასიყვარულო სიტყვებს სჩვევია, ყოველივე ამან, სამწუხაროდ, მეტისმეტად არარაციონალური, მეტისმეტად თვითგანდიდებითი ფორმები მიიღო.
საინტერესოა, რომ ამავე პერიოდის ქართულ კულტურაში აქა-იქ, ზოგჯერ საკმაოდ ძნელად საცნობი ფორმებით, თავს იჩენს შედარებით რაციონალისტური მცდელობანიც. მე მგონი, პოეზიაში ამ მოვლენამ თავი იჩინა, პირველ რიგში, ტარიელ ჭანტურიასა და ვახტანგ ჯავახაძის შემოქმედებაში გამოკვეთილი ირონიულ-პაროდიული ნაკადის სახით. უნდა ითქვას, რომ ამ გარემოებას მაშინ არავითარი განსაკუთრებული ხმაური არ გამოუწვევია. ეტყობა, ეს ამბავი განიხილებოდა როგორც რაღაც ასატანი პოეტური უცნაურობა, როგორც თავისებური პოეტური იუმორი, პლუს სხვადასხვა ვერსიფიკაციული ორიგინალობები, რაც გაბატონებულ დისკურსს საფრთხეს ვერ შეუქმნიდა.
სამაგიეროდ, ქართულ პოეზიაში რომანტიკული პატრიოტიზმის ადეპტები მართლა ძალიან გააღიზიანა ოდნავ მოგვიანებით გამოჩენილმა ბესიკ ხარანაულისა და ლია სტურუას შემოქმედებამ. ვერლიბრი ქართული პოეზიისთვის უცხო, მიუღებელ და დასაგმობ მოვლენად გამოცხადდა.
სხვათა შორის, 70-იანი წლებიდანვე კომპარტიის ახალი ხელმძღვანელი ძალზე ენერგიულად იწყებს ეროვნული და საბჭოთა დისკურსების ხელახალი დაახლოებისა და ახალი სიმბიოზის შექმნისათვის ბრძოლას. ამ საქმეში მონაწილეობის მიღება, ცხადია, მატერიალურად მეტად მომგებიანი იყო და ბევრმა ვერ გაუძლო ცდუნებას. ბედის ირონია თუ კანონზომიერება კი ის გახლავთ, რომ უხვად კომპენსირებადი ეს ტვირთი ძირითადად ისევ რომანტიკოსმა პატრიოტებმა ზიდეს. მაგრამ, მე მგონი, ერთადერთი სერიოზული პოეტი, ვისაც ნამდვილად სჯეროდა ხსენებული სინთეზის საჭიროება და აუცილებლობა, შოთა ნიშნიანიძე იყო. მას შეეძლო თანაბრად ძლიერი ლექსები შეექმნა როგორც კომუნისტურ, ისე ეროვნულ თემატიკაზე და დიდი ზეგავლენა მოხდინა ადამიანებზე.
ასეთ ვითარებაში თავისუფალი ლექსი მართლაც მეტისმეტად უცხო და მიუღებელ ფორმად უნდა გამოჩენილიყო როგორც ეროვნული, ისე კომუნისტური დისკურსებისათვის. სინამდვილეში ვერლიბრი ერთსაც უქნიდა საშიშროებას და მეორესაც, რადგან ეს გახლავთ ფორმა, რომელიც სწორედ თავისი არაპათეტიკურობით, დამიწებულობითა და თვითრეფლექსიისაკენ გამუდმებული სწრაფვით ხასათდება.

6.

“რა ფასად გავყიდო ლექსი,
რომელსაც თითები ოდნავ რომ მოვუჭირო,
სისხლი გამოუვა ჩემი”

რ. კაიშაური

ქართულ პოეზიაში რაციონალიზმის ნაკადი მხოლოდ ირონიულ- პაროდიული სტილისტიკითა და ვერლიბრის ფორმით არ გამოვლენილა. თავად 60-იანელთა წიაღში, მიხეილ ქვლივიძის, არჩილ სულაკაურის, თამაზ ჭილაძის, გივი გეგეჭკორის, ოთარ ჭილაძის, დავით წერედიანისა და სხვა ნიჭიერი პოეტების შემოქმედებაში ტრადიციული მოტივების გვერდით თავს იჩენს ერთგვარი ინტელექტუალური ლექსი. მაგრამ ძირითადად კონვენციური ლექსის ფორმით გამოხატული, მოაზროვნე ადამიანისათვის დამახასიათებელი რთული განცდებისა და ასოციაციების სამყარო, ძალიან კარგ მკითხველს გულისხმობს, რაც ჩვენში უმრავლესობა არასოდეს ყოფილა. ამიტომ ასეთი ლექსი კამერულ მოვლენად რჩება.
თუმცა ამას ხელი არ შეუშლია ისეთი პოეტებისთვის, როგორებიც არიან გივი ალხაზიშვილი, თედო ბექიშვილი, ჯარჯი ფხოველი, დავით მჭედლური და სხვები, სწორედ ამ კუთხით ემუშავათ და მრავალი საინტერესო მიგნებაც შეეთავაზებინათ მკითხველისათვის, მაგრამ 70-80-იან წლებში ვერლიბრის გარშემო ატეხილ აურზაურში ეს ყველაფერი თითქმის ყურადღების მიღმა დარჩა.
იგივე შეიძლება ითქვას იმ თაობაზე, რომელსაც მამუკა სალუქვაძე, თემურ ჩხეტიანი, ანდრო ბუაჩიძე, ნუგზარ ზაზანაშვილი, რუსუდან კაიშაური, ზაზა თვარაძე, ელა გოჩიაშვილი და სხვები წარმოადგენენ.
ეს გარემოება გულდასაწყვეტი კია, მაგრამ გასაკვირი ნამდვილად არ არის. რომანტიკული პატრიოტიზმითა და პათეტიკით გაჯერებულ კულტურულ სივრცეში, რეფლექსიის მძაფრი სურვილით განმსჭვალული, მაგრამ თავისი ფორმით ძირითადად კონვენციური ლექსი, ცხადია, უღიმღამო მოვლენად უნდა გამოჩენილიყო, რომელიც მასებს ვერც აღაფრთოვანებდა და ვერც აღაშფოთებდა. მაგრამ ვინა თქვა, რომ მე-20 საუკუნეში მაინცდამაინც ის არის კარგი ლექსი, რომელსაც მასები მღერიან? დასავლეთში პოეტმა დიდი ხნის წინ დაკარგა სახალხო ტრიბუნისა თუ ტრუბადურის ფუნქცია, სერიოზული პოეზია განწირულია ყოველთვის კამერულ მოვლენად დარჩეს.
მაგრამ ჩვენი 70-იანელებისა თუ 80-იანელების კამერულობა მხოლოდ მათი პოეზიის სიღრმესთან არ უნდა იყოს დაკავშირებული. ისინი ჯერ პატრიოტული ლირიკის მგზნებარებით შექმნილი მაღალი ძაბვის ფონზე ჩანდნენ ზედმეტად ცივები, ხოლო მოგვიანებით თავისუფალი ლექსის აშკარად გამოხატული “არაპოეტური” ფორმებით გამოწვეულ ხმაურსა და აყალმაყალში გამოჩნდნენ ნაკლებად გამაღიზიანებლები.
შეიძლება ითქვას, რომ ეს იყო ტიპიური ქართული გაუგებრობა, როცა რაიმე მოვლენის ფასეულობა მოწმდება არა მის არსში წვდომით, არამედ მისგან გამოწვეული ხმაურის კოეფიციენტით. დრო ყველაფერს უკეთესად დაალაგებს.

7.

“აქა ვდგავარ
და სხვაგვარადაც ძალმიძს.”

ჯ. ტიკარაძე

ანთოლოგიიდან კარგად ჩანს, რომ თავისუფლებამ ნიჭიერსაც და უნიჭოსაც დააკარგვინა წაკითხვის ღირსი და თვალებში ნაცრის შემყრელი მგზნებარე პატრიოტული ლექსების წერის ხალისი.
მაგრამ ანთოლოგიიდან ისიც კარგად ჩანს, რომ სწორედ თავისუფლებამა და მასთან დაკავშირებულმა რადიკალურმა კულტურულმა გადატრიალებამ აქამდე უპირველესი მნიშვნელობის ქართული პოეზია კამერულ მოვლენად აქცია. დღეს კამერულად შეიძლება ჩაითვალოს ნებისმიერი ტიპის ლექსი. ახლა თუ რამე იწერება, პროფესიონალი ლიტერატორების წრეს იშვიათად სცილდება. მაგრამ ეს სრულებითაც არ არის ტრაგედია. რასაკვირველია, მომავალში მკითხველი მოიმატებს, მაგრამ, არა მგონია, ოდესმე პოეტობა ისევ სარფიან საქმედ, ხოლო პოეზია საერთო-საყოველთაო მოვლენად იქცეს. გასაგებია, როცა თავისუფალ ქვეყანაში საერთო-საყოველთაო ხდება სატელევიზიო ტაშ-ფანდურა, იგივე შოუ, ლუდი “ყაზბეგი” ან კბილის პასტა “ქოლგეიტი”, მაგრამ რატომ უნდა იყოს მასობრივი პოეზია?!
დღეს მორალისტები ბევრს წუწუნებენ პოეზიაში მომრავლებულ სკაბრეზულ სიტყვებსა თუ გამოთქმებზე. ნაწილობრივ ეს ანთოლოგიაშიც აისახა, მაგრამ გასაკვირი ამაში არაფერია. რაც უფრო ზეაწეული და პათეტიკური იყო ჩვენში დაფასებული პოეზიის ენა, რაც უფრო ფარისევლური იქნება ჩვენებური ობივატელის მორალი, მით უფრო დამიწებულ და ვულგარულ ენაზეც კი იმეტყველებს თანამედროვე პოეტთა უმრავლესობა, მაგრამ ეს გარდამავალი მოვლენაა.
ირონიულ-პაროდიული ლირიკის პატრიარქი ტარიელ ჭანტურია კვლავაც გვანებივრებს თავისი ახალ-ახალი ქმნილებებით, მაგრამ მისი სტილისტიკა მართლაც უკიდურესობამდე მიიყვანა კოტე ყუბანეიშვილმა. მისთვის დამახასიათებელი მაგარ-მაგარი გამოთქმების, “კოტესტროფების”, “კოტეკლიზმებისა” და ერთობ არტისტული საჯარო გამოსვლების გამოისობით, დღეს იგი შეიძლება ერთ-ერთ ყველაზე პოპულარულ პოეტადაც ჩაითვალოს.
მაგრამ ირონიულ-პაროდიული სტილისტიკა ვითარდება არა მარტო “სივრცეში”, არამედ “სიღრმეშიც”. ამ უკანასკნელის კარგი ნიმუში მგონია ჯუანშერ ტიკარაძის “ბებერი ჭრიჭინას სენტენციები”.

8.

“თუ მართლა გიყვარდა, დამარხე.
თუ მართლა გიყვარდა, ნუღარ ამოთხრი”.

ელა გოჩიაშვილი

ანთოლოგია გვიდასტურებს, რომ დღეს საქართველოში ვერლიბრის ნამდვილი ბუმია. ცხადია, ზოგს გამოსდის, ზოგსაც – ვერა, მაგრამ ახლა თავისუფალ ლექსს წერს ყველა ან თითქმის ყველა. ასე რომ, ბესიკ ხარანაული ლამის საკულტო ფიგურად იქცა.
როგორც ჩანს, ახალ პოეზიაში იმდენად მძაფრია წარსულთან გამიჯვნის სურვილი, რომ კონვენციური ლექსის წერა ძველმოდურობადაც კი აღიქმება, ხოლო მისი საკმაოდ რთული ტექნიკის ათვისება – ზედმეტ გარჯად. ეს ამბავი ძალიან ჰგავს ნაბანი წყლისთვის ბავშვის გადაყოლებას, რადგან გარდა იმისა, რომ კონვენციურ ლექსს ნამდვილად არაფერი დაუშავებია, არც მისი შესაძლებობებია ალბათ ბოლომდე ამოწურული. მაგრამ ფაქტი ფაქტად რჩება და მომავალში კიდევ რა მოხდება, ეგ ღმერთმა იცის.
თუმცა თავისუფალი ლექსის პოპუlარობის ასეთი არნახული ზრდის უმთავრესი მიზეზი ძნელი დასანახი არ არის. განსაკუთრებით მე-20 საუკუნეში ჩვენს კულტურულ სივრცეში ერთპიროვნულად გაბატონებული დისკურსისათვის დამახასიათებელი აშკარად ჰიპერბოლიზებული პიეტეტი ყოველივე ქართულისადმი და აქედან შობილი ნარცისიზმი, სამშობლოს მზნებარე სიყვარულით ვერ გამართლდება. სამშობლო მხოლოდ იმათ არ უყვართ, ვინც ამ გრძნობის სისტემატურ დეკლამირებასა და აფიშირებას ახდენს. ჩვენი კულტურის ამგვარი ტრაგიკული ცალმხრივობის მიზეზების კვლევა სულ სხვა საუბრის თემაა, თუმცა ერთი რამ აქვე შეიძლება ითქვას: ცალმხრივობა რაციონალიზმისა და, საერთოდ, რეფლექსიის სასტიკი დეფიციტის პირობებში გახდა შესაძლებელი. მაგრამ თავისუფლება ვერავითარ ცალმხრივობას ვერ იტანს და მით უფრო ასეთ ფუნდამენტურ საქმეში. არ ვიცი, ამას ვინ როგორ იცნობიერებს, მაგრამ დღეს სწორედ ამიტომ გახდა უმთავრესი რეფლექსია ანუ ის, რაც ასე ძალიან გვაკლდა.
მათ შორის, პოეზიაშიც.
თავისუფალი ლექსი კი თითქოს სწორედ ამისთვისაა ზედგამოჭრილი, თავისი არალოზუნგურობით, თავისი თხრობითი კილოთი, თავისი “არაპოეტური” თემებით. თავისუფალი ლექსის თემა შეიძლება გახდეს როგორც კარტოფილის ამოღება (ბესიკ ხარანაული), ასევე, ვთქვათ, ყოვლად ჩვეულებრივი კოვზები (ნუგზარ ზაზანაშვილი) ან მეტეოროლოგიის გამიჯვნა პოეზიისაგან (შოთა იათაშვილი) თავისი შესანიშნავი შედეგებითურთ.
ერთი სიტყვით, ქართულ პოეზიაში დღეს სწორედ იმ ლექსის გამარჯვებას ვხედავთ, რომელსაც გასული საუკუნის 80-იან წლებში დიდი ვაი-ვიშითა და წვერთაგლეჯით იწუნებდნენ ჩვენებური ნარცისიზმის ადეპტები.
არადა ერთ რამეში მართლები აღმოჩნდნენ: სანთლითაც რომ ეძებოთ, ვერც ნინო დარბაისელთან, ვერც მაია სარიშვილთან ან ზვიად რატიანთან, ვერც გიორგი ლობჟანიძესთან ან ლელა სამნიაშვილთან ერთ სტრიქონსაც ვერ იპოვით, თავმოყვარე თამადამ რომ გამოიყენოს სადღეგრძელოს გზნების ასაწევად და სუფრის წევრთა გულების ასაჩქროლებლად.
მაგრამ ეს თამადების პრობლემაა.
სხვამხრივ ყველაფერი რიგზეა.
ვისაც ამაში ეჭვი ეპარება, მალხაზ ხარბედიას საავტორო ანთოლოგიაში ჩაიხედოს.

© “წიგნები _ 24 საათი”

სატკბილეთის ქვეყანა

ირმა მალაციძე, სატკბილეთის ქვეყანა. რედაქტორი მარინე ბედოშვილი, ილუსტრაციები ია გიგოლაშვილისა. თბ. “ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა”, 2004.

წიგნს დიდ-პატარისათვის თვალში მოსახვედრი ლამაზი ყდა აქვს, ამიტომაც არ გამკვირვებია, როცა მაღაზიაში, თაროსთან მდგარს მომესმა “ეს წიგნი მინდა” და ხელმა “სატკბილეთის ქვეყანა” თაროდან აიღო. დამაინტერესა, მოვბრუნდი და ვკითხე, როგორ შეარჩია მეთქი და ყდითო, მიპასუხა მშობელმა, კითხვა ჯერ არ იცისო.
სილამაზეა ის, რასაც ადამიანი, ყველა ასაკში, გვერდს ვერ აუქცევს.
“სატკბილეთის ქვეყანას” სათაურიც მიმზიდველი აქვს. ისიც კი, ვისაც ტკბილ გემოს მწარე, ან ცხარე ურჩევნია, არ უარყოფს, რომ სიტყვა “ტკბილს” მხოლოდ დადებითი ემოცია აქვს. განსაკუთრებით კი ბავშვისთვის ძალიან ბევრს ნიშნავს. ერთი ფსიქოლოგიური ტესტია, სადაც ასიდან ოთხმოცდაცხრამეტი ბავშვი შეკითხვას ერთნაირად პასუხობს – “ტკბილი” შეიძლება მხოლოდ კარგი იყოს.
მწერლის მიერ დარქმეული ზღაპრის სათაური მკითხველისთვის ყოველთვის განწყობის შემქმნელია და ამ მხრივაც ავტორის “განზრახვაზე” ლაპარაკობს – ეს ბავშვებისთვის დაწერილი ზღაპარია. ხშირად გვითქვამს კარგი საბავშვო წიგნი უფროსებისთვისაც კარგი საკითხავიაო, მაგრამ ამ შემთხვევაში წიგნი საბავშვოა. ბავშვებს კი ყველაფერი თავისი უფრო უყვართ, ვიდრე უფროსებთან გაზიარებული – სხვადასხვა ზომის ხუთი ერთნაირი ნივთიდან ისინი იმას ირჩევენ, რაც მათი ზომისთვის უფრო შესაფერისია. შინაარსითაც ის ამბავი უყვართ, რაც კარგად მთავრდება, მაგრამ მსვლელობა აუცილებლად დაძაბული უნდა იყოს, გაზადაგზა წინააღმდეგობები, საშიშროებები უნდა ჩნდებოდეს, რაც, უფროსებისგან განსხვავებით, ბავშვს კიდევ უფრო უმტკიცებს კეთილი დასასრულის რწმენას და ამბის ბოლოს სურვილი უჩნდება, ნეტავ კიდევ გაგრძელებულიყოო. “სატკბილეთის ქვეყნის” წაკითხვა შვილებისთვის მშობლებს არაერთხელ მოუწევთ, ისევე, როგორც ერთი და იგივე ზღაპრის მრავალჯერ მოყოლა უწევთ.
სატკბილეთის ქვეყნის ამბავი კი მოგვითხრობს ერთი ქვეყნის, სატკბილეთის ცხოვრებაზე, სადაც ობოლი ბიჭები და გოგონები ქუჩის ამარა არ რჩებიან, სადაც მეფე-დედოფალი ისეთი კეთილები და სამართლიანები არიან, რომ ერთადერთი ქალიშვილის არჩევანსაც, ცოლად გაჰყვეს ღარიბ მოხეტიალე მუსიკოსს, სიხარულით იღებენ.
ამ ზღაპარში კეთილი და ბოროტი გამუდმებით უპირისპირდება ერთმანეთს – სამწერეთის მეფე სატკბილეთს ესხმის თავს, ვეზირი არვინგაგვიგოსი მეფის წინააღმდეგ შეთქმულებას აწყობს, აფთიაქარ ალთეუსის ჯადოსნური წამალი მეფე ნესტარ მეორეს და დედოფალ ზაზუს რამდენიმე საათით კეთილ ადამიანებად აქცევს… მუსიკოს ლინოვიოს მეგობრობა და ხელოვნება ეხმარება, რომ ნაღვლიანი მეფის ასულის გული და ხელი მოიპოვოს. ამ ზღაპარში არის ბევრი შიში, ბევრი განსაცდელი, რომელსაც გმირები მკითხველთან ერთად ძლევენ. ზღაპარში სამართლიანობის და უსამართლობის გამუდმებული ჭიდილი სამართლიანობის გამარჯვებით მთავრდება.
ბავშვისთვის იოლად აღსაქმელია ავტორის მიერ სახელების დარქმევის პრინციპი: ვერაგი ვეზირი არვინგაგვიგოსი, ასეთივე ვერაგი დონ კაკტუსო და მისი შვილები სუსხია და ეკლინა, კეთილი დედოფალი მარმელადინა და მეფე კარამელიუსი, კეთილი გოგონა ვარდია, პრინცესა რაფაელა, გადია ფუნთუშინა, რომელიც მსუქანი უკეთილესი გადიაა, ხარაზი ლანჩა, ბიჭუნა ნიგო, რომელიც ნიგვზის, როგორც ტკბილეულის მეტად გაგემრიელების უტყუარი საშუალებაა, ბოროტი მეფე ნესტარ მეორე.
თუმცა მცირე უყურადღებობები ავტორს მაინც გაპარვია, მაგალითად – ამურთუხუცესი ახ-ოხი ბავშვისთვის გაუგებარი, აუხსნელი სახელი იქნება.
ზღაპარი პირველი პირისგან არის მოთხრობილი, რაც ბავშვებს ძალიან უყვართ – იმათაც ვისაც სხვა უკითხავს და იმათაც, ვინც თავად კითხულობს – ჩნდება შეგრძნება, რომ ამბავს თვითმხილველი უამბობს და ამით ამბავი კიდევ უფრო ნამდვილდება. ბავშვებს არ უყვართ, როცა უფროსები ეუბნებიან ისეთ სიტყვებს, როგორიცაა “ამბობენ”, “ნათქვამია”, “თურმე” ან “როგორც გვიამბობენ”. ისინი ისეთი რეალისტები არიან, რომ უმალ დაიჯერებენ, დონ კაკტუსო ბოროტი კაცია იმიტომ, რომ ეკლიანი სახელი ჰქვია, აბა ხელი მოჰკიდე კაკტუსს, ნახავ რამდენი ხლაფორთი გექნება. ისიც სჯერათ, რომ გოგონა ვარდიას კარგის მეტი არაფრის გაკეთება არ შეუძლია, ვერც ჭიამაია შეძლებს ვინმეს გულის ტკენას, მაგრამ მეფე ნესტარ მეორე კეთილი ძალა რომ არ იქნება, ამის მისახვედრად მისთვის ზღაპრის წაკითხვაც არ ღირს. ამ ზღაპარს ბავშვი იმისთვისაც წაიკითხავს, რომ კიდევ ერთხელ იზეიმოს კეთილისგან ბოროტის ძლევა, სიყვარულის და მეგობრობის გამარჯვება და ახალი სასიცოცხლო ძალით აივსოს.
“სატკბილეთის ქვეყანა” კარგი ზღაპარია, უბრალოდ, ის არ იწყება სიტყვებით “იყო და არა იყო რა, დიდი ხნის წინათ…” და არ მთავრდება “ჭირი იქა ლხინი აქათი” მხოლოდ იმიტომ, რომ ეს საავტორო ზღაპარია.

© “წიგნები – 24 საათი”

ყოფილთა ცხოვრების ესთეტიკა

ირაკლი სამსონაძე, ყურთბალიში (მცირე რომანი). წინასიტყვაობა ანდრო ბუაჩიძისა, რედაქტორი მალხაზ ხარბედია. ყდაზე ლევან ხერხეულიძის ფოტოები. თბ. “არეტე”, 2004.

თავდაპირველად უნდა ითქვას, რომ ირაკლი სამსონაძე უშეღავათო შემოქმედია, მისი ყველა ტექსტი მკაცრი რეალობის მხატვრულ ინტერპრეტაციას წარმოადგენს და ხანგრძლივ შთაბეჭდილებად გვრჩება.
“ყურთბალიში” იმპერიის ნანგრევებში მოყოლილ ხალხსა და ქვეყანას ეხება, მისი მკაცრი რეალიზმი სულისშემძვრელი და ნაღვლიანია. მასში ყველანაირი ადამიანური განცდაა ფოკუსირებული, თითქმის ყველა ახლო წარსულის მნიშვნელოვანი მოვლენაა გახსენებული და ცხოვრების მდინარების კვალდაკვალ ნაჩვენები. “ყურთბალიში” ქაოსის ქმნილებაა, დაშლილი საზოგადოების წუხილია წესრიგსა და სამართლიანობაზე.
ირაკლი სამსონაძე გვიწერს მხატვრულ ტექსტს “ყოფილებზე” და თავის თავს მისსავე ცენტრში მოიაზრებს, ეს არის “ყოფილი მწერლის ცხოვრება ყოფილების საზოგადოებაში”. მოქმედების თანამიმდევრობაც ქაოტური დროის შესაფერია, ერთ-ერთი გმირი სამივე ომში დამარცხების შემდგომ იარაღს გაყიდის და კონტრაბანდისტობას იწყებს.
პირველ პირში თხრობას ყოველთვის ახლავს ხოლმე ერთგვარი დუნე განვითარება სიუჟეტისა, მაგრამ ირაკლი სამსონაძის რომანსა თუ მოთხრობაში ამგვარი თხრობის უხერხულობანი სურათთა მონაცვლეობით არის დაძლეული. შთამბეჭდავია მსჯელობა “ყოფილთა” ამქარზე, როცა ყველაფერი შექცეული და გაუკუღმართებულია, როცა მართლაც დაირღვა “დროთა კავშირი” და ყოველი დილა “დაღლილობით იწყება”…
ტაქსის მძღოლი – ყოფილი მშენებელი
სამშენებლო ფირმის მეპატრონე – ყოფილი ექიმი
პოლიტიკოსი – ყოფილი სპორტსმენი
ვაჭარი – ყოფილი გლეხი
წვრილი კონტრაბანდისტი – ყოფილი მწერალი…
“ყოფილი” ადამიანების თემატიკამ ქართული მწერლობა რამდენიმეჯერ მოიცვა, ეს იყო საფუძვლიანი განსჯისა და ყურადღების საგანი გასული საუკუნის პირველ ნახევარში, ეს ახლაც საგანგებო ყურადღების ღირსია. ყოფილი ადამიანი ამაზრზენად ჟღერს და სწორედ ამის გამო არის მნიშვნელოვანი მის არსში გარკვევა. ირაკლი სამსონაძე სწორედ “ყოფილების” შესწავლას ცდილობს, საგანგებოდ ინტერესდება ამ პრობლემით და უწინარესად საკუთარი პიროვნების შეცნობას ცდილობს.
“ყურთბალიში” ოჯახის განცალკევებაზეცაა, როცა დედა იძულებულია ცალკე გავიდეს და შვილისა და რძლის გარეშე მოიწყოს თავისი სადგომი. შვილს არ შეუძლია აიძულოს ორი ძვირფასი ქალი ერთად ცხოვრებაზე დაითანხმოს, მას ეს სურს და არც სურს, საბოლოოდ ყველაფერს ოჯახის მთავარ “კრუხად” ქცეული მეუღლის, ქეთინოს ნება წყვეტს და იქმნება ის რეალობა, რასაც ირაკლი სამსონაძე გვაწვდის. ასეთია ცხოვრება, ასეთები ვართ ჩვენ დღეს, ასეთები არიან ჩვენი მამაკაცები და გადაჭრით ვერავინ იტყვის, ცუდია ეს თუ კარგი.
ირაკლი სამსონაძის პერსონაჟს ყველაფერს ინერტული ყოფა და სიმშვიდე ურჩევნია. ასეთი ფუფუნება სრულიად ზედმეტი ჩანს მისი პატარა ოჯახის ცხოვრების ფონზე. ქაოსი და არამდგრადი “გარდამავალი პერიოდი” აქტიურ მოქმედებას მოითხოვს, თავად მწერალი და ინტელექტუალი იძულებული ხდება, “მისდიოს დროს” და “იყოს სოფელში”… მწერალს, შემოქმედს, მჭვრეტელს “ტვირთად” აწევს ყოფიერების ხუნდი – საკუთარი ოჯახი. მეორდება მრავალჯერ ჩავლილ-ჩასავლელი, რომელიღაც მზიამ აუცილებლად უნდა შეაგდოს ყოველდღიურობის ბილიკზე რომელიღაც მინდია. ამ მინდიამაც უნდა იომოს, უნდა დამარცხდეს, უნდა დაემორჩილოს ქალის მაცდურობას და აიკიდოს თავისი წილხვდომილი “ბუწუწაქსოვილიანი ტომარა”. ირაკლი სამსონაძის “ყურთბალიშის” უმთავრესი ღირსებაა ისიც, რომ მას მთლიანობაში ჰყავს წარმოდგენილი თავისი ქვეყანა, მისი იმპერიიდან თავდაღწევის შემდგომი არსებობა.
კონტრაბანდისტობა იძულებითი ნაბიჯია უმეტესობისთვის და რახან იძულებითია, შედეგებსაც მიზერულს იძლევა. ამგვარი “ზარმაცი” კონტრაბანდისტები “ზარმაცად მდგომი ბლოკპოსტებისთვის” ორლარიანებს იმარაგებენ. ძირითადად ამგვარი ცხოვრებაა ნაჩვენები, მაგრამ არც დიდი “გაქანების” საქმოსნების ნამოღვაწარია დავიწყებული, მათ ორლარიანების მომარაგება არ სჭირდებათ და “ბლოკპოსტებიც” ლიფსიტებისთვისაა გათვლილი. ესენი სხვაგვარი კონტრაბანდისტები არიან, სხვა მფარველები ჰყავთ და სხვა პრობლემები აწუხებთ. ამ ორბიტაზე ყურთბალიშის ხიბლი არ ვრცელდება, მისი სიმბოლიკა არ მოქმედებს, მემკვიდრეობითობის და ტრადიციის სიმყარის შეგრძნება მათ სისტემაში მხოლოდ ფულთან არის დაკავშირებული. ყოფიერების არსიც იმაში მდგომარეობს, რომ ასეც უნდა იყოს, უნდა გვქონდეს ყველანაირი მაგალითი, უნდა გვყავდეს ყველანაირი ხალხი, უნდა განვიცადოთ მარცხის სიმწარეც და გამარჯვების სიხარულიც. ირაკლი სამსონაძის “ყურთბალიში” ყოველივე ამას შეიცავს, იგი მარტო შავი ყოველდღიურობის კონტექსტში როდი ჯდება, მასში არის გააზრება ადამიანური ბუნების სხვადასხვა გამოვლენის, მეგობრობისა და თანადგომის სიწრფელის, სინანულის და შთამომავლობის გადარჩენის.
მეგობრობისა და თანალმობის პლასტს ვახოს პერსონაჟი წარმართავს. ვახო არის ამამოძრავებელი ჩვენი მთხრობელი გმირის, რომელსაც ყველაფერს ტელევიზორთან ჯდომა და კარგი ამბის მოლოდინი ურჩევნია. ბოლოს ისიც იძულებული ხდება, აჰყვეს ვახოს და რადიკალურად შეიცვალოს ცხოვრების ნირი. იძულება და აუცილებლობა ამ შემთხვევაში თანასწორუფლებიანი ცნებებია, მათი ერთიანობა მართლაც შთამბეჭდავად აისახა ტექსტში.
ირაკლი სამსონაძის ნაწერის დამაჯერებლობას ხელს უწყობს სხვადასხვა მოვლენათა ცვალებადობა. გარეთ გასული მწერალი მხოლოდ საშოვარზე როდი გადის, ამით იგი ფსკერის მრავალგვარობას ეზიარება, ეცნობა მანამდის განუცდელს. ალღოს უღებს მიუღებელს და ადრე წარმოუდგენელს.
ფსკერიც ორგვარია ირაკლი სამსონაძის “ყურთბალიშში”, ერთნი იძულებით არიან მასზე განრთხმულნი, მეორენი უბრალოდ არც იცნობენ სხვაგვარ არსებობას, ანუ “ძროზე” ერთუჯრედიანნიც და მოაზროვნენიც თანაბრად ცხოვრობენ, ფსკერის ცხოვრებას ოცნებები ალამაზებს, იმედი ასულდგმულებს და შედარებით გასაძლისს ხდის. ვისაც იტალიური კინემატოგრაფის ნეორეალიზმი ახსოვს, ძალიან კარგად გაიგებს პოსტსაბჭოური ქვეყნების პირქუშ მომხიბვლელობას. ირაკლი სამსონაძე ძალიან მისანდო და უბრალო შემოქმედია, მისი პოზა არ არის ძალდატანებითი, იგი არ აწუხებს მკითხველს, მას შეუძლია შეინარჩუნოს პიროვნულ-შემოქმედებითი ინდივიდუალიზმი და ისე აუბას მხარი დროის მოთხოვნებს.
კიდევ ერთი დასამახსოვრებელი სიმბოლოა “ყურთბალიშში” – გმირს ერგნეთში მიაქვს ბუწუწა ქსოვილისგან შეკერილი ტომარა, მასში ათავსებს წიწიბურას, სხვადასხვა პროდუქტს და უნაწილებს ჯიხურებში ლეილას, მაკასა და დარეჯანს. დროთა განმავლობაში ტომარა სიმბოლოდ იქცევა, სადაც მოქცეულა გმირისთვის ძვირფასი წარსული, ასევე ძვირფასი აწმყო და მომავალი. ტომარა მოუცილებელი რამ ხდება მწერლისთვის, იგი მისი სიზიფეს ლოდია, აკიდების დღიდან მშობლიური. ვახო (ერთ-ერთი მთავარი პერსონაჟი) ვეღარ უძლებს, მწერალი იტანს, ერთს არც ცოლი ჰყავს და არც შვილი, მეორეს ორივე ჰყავს და დამატებით დედის მხარდაჭერაც ეგულება. ვახომ სამივე ომი წააგო, მწერალმა სამივე განიცადა, მაინც სამივეს ომს ვეძახით, თორემ სინამდვილეში როგორ იყო და რა იყო, მხოლოდ ყველაფერში გარკვეულმა და წილდებულმა აფთრებმა უწყიან.
იმპერიამ ვეღარ შეძლო შეგუებოდა გარდუვალობას, მასებმა ვეღარ გაუძლეს იმპერიის დამთრგუნველობას, უკმაყოფილებამ და ბოღმამ წალეკა ადამიანური გრძნობები და ამ ქაოსში სულ მიგვავიწყდა, როგორ მოვიპოვეთ ყველაზე ძვირფასი და ხანგრძლივ ნაოცნებარი დამოუკიდებლობა. ჩვენი “შესაქმის წიგნი” თავიდან იწერება.
ირაკლი სამსონაძე თამამად შეიძლება ჩაითვალოს ქართული ნეორეალიზმის ერთ-ერთ შემოქმედად, რადგან მან პოსტსაბჭოური საქართველოს უტყუარი და ზუსტად ფოკუსირებული ტექსტები შექმნა. მისი “ყურთბალიში” მართალი და შთამბეჭდავია, სწორედ ამიტომ აირჩია იგი “არეტემ”.

© “წიგნები – 24 საათი”

ათი ამერიკელის გულისფეთქვა

ათი ამერიკელი. ნოველების კრებული. შემდგენელი როსტომ ჩხეიძე, რედაქტორი თამაზ ნატროშვილი, მხატვარი კარლო ფაჩულია. თბ. “მერანი”, 2004.

ქართველმა მკითხველმა ახლახან კვლავ იხილა მცირე ფორმის ამერიკული პროზის საუკეთესო ნიმუშები. “ათი ამერიკელი” – ასე უწოდა წიგნის შემდგენელმა, მწერალმა როსტომ ჩხეიძემ კრებულს, რომლეშიც შევიდა ცნობილ სპეციალისტთა მიერ სხვადასხვა წელს შესრულებული თარგმანები. ამერიკული მწერლობის მოყვარულები ინტერესით გაეცნობიან ედგას პოს, სკოტ ფიცჯერალდის, ერნესტ ჰემინგუეის, ტომას ვულფისა და სხვათა ნაწარმოებებს. ზოგიერთ ავტორთან, როგორიცაა მაგალითად, ედუარდ ჰეილი, მათ ქართულ ენაზე პირველად შეხვედრის სიამოვნება ელით.
დღეს, ღია საზოგადოებისათვის დამახასიათებელი ცხოვრების წესის დამკვიდრების ფონზე, დასავლეთისკენ სწრაფვის რთულსა და არაერთგვაროვან პროცესში, წიგნში გაერთიანებული, კარგად ნაცნობი მოთხრობები, შესაძლოა, მკითხველმა სულ სხვაგვარად აღიქვას; ამერიკულ მწერლობაში დამკვიდრებულ ლიტერატურულ მეთოდსა თუ იდეურ-ესთეტიკურ ხედვას სხვა დატვირთვა მიანიჭოს.
თანამედროვეობის თვალსაწიერიდან დანახული, უწინ ნაკლებად ცნობილი, ანდა მხოლოდ წარმოდგენაში არსებული სამყაროს ინტერპრეტაცია ამერიკელ ავტორთა მიერ, ჩვენს დინამიურ და გახსნილ ეპოქაში, მართლაც რამდენადმე განსხვავებულ ემოციურ მუხტს ბადებს და წინა პლანზე წამოწევს ისეთ იდეურ პლასტებს, რომლებიც საბჭოთა ეპოქაში ნაკლებ აქტუალური იყო. აღნიშნული კრებული ამ თვალსაზრისითაც იმსახურებს ყურადღებას და უთუოდ მიიზიდავს ლიტერატურის მოყვარულებს…
გასული საუკუნის სამოციანი წლების მკითხველს კარგად ემახსოვრება “ცივი ომის” ხანაში ამერიკული მწერლობის ზოგიერთი ნიმუშის რუსულ თარგმანებთან ზიარების ნეტარი წუთები. პირველი წარმატებული ცდები, თითქმის იმავდროულად, ქართულ ენაზეც გამოჩნდა. მახვილ თვალს არ გამოჰპარვია, უმთავრესად, ცენზურაგამოვლილ ნაწარმოებებთან რომ ჰქონდა საქმე და ვრცელი კუპიურები ეშხსა და ლაზათს უკარგავდა ავტორისეულ ნააზრევს. მაგრამ, მიუხედავად ამისა, მაინც ძალზე მნიშვნელოვანია თავად ფაქტი, რომ საზოგადოება მანამდე უცნობი, სრულიად განსხვავებული მწერლური ექსპერიმენტის, სუბიექტური ხედვის, გარესამყაროსთან, საზოგადოებასთან პიროვნული იდენტიფიცირების ორიგინალური ფენომენის მომსწრე გახდა.
სინამდვილის პროეცირების ეს უაღრესად საინტერესო ლიტერატურული ცდები, თავბრუდამხვევი ხასიათების მრავალფეროვნებით, ადამიანის სულში წვდომის უნარითა და მასშტაბებით, გენიალური სისადავითა და მეტაფიზიკური ფანტაზირებისაკენ სწრაფვით, ბევრს, განსაკუთრებით კი ახალგაზრდებს, ანდამატივით იზიდავდა.
ინტეგრაციის პროცესის გაღრმავებამ და “აკრძალული ხილის სინდრომისგან” გათავისუფლებამ, შეიძლება ითქვას, სხვაგვარად წარმოაჩინა “ათი ამერიკელიც”, რომლის გამოცემაც ლიტერატურული ცხოვრების მოვლენად იქცა.
როსტომ ჩხეიძის შესავალი წერილი, “ბილიკები ჯადოსნურ ტყეში”, ამერიკულ მწერლობაზე დამოუკიდებელ ნაშრომად რომ მოიაზრება და ნებისმიერ სამეცნიერო კრებულს დაამშვენებდა, ორგანულად ერწყმის კრებულს. ამასთან, იგი საუკეთესო გზამკვლევია გასული საუკუნის დასავლეთში მოღვაწე ავტორთა შემოქმედებით თავისებურებების, მწერლური ოსტატობის, ადამიანისა და ყოფიერების მოაზრების – ყველა იმ თვისებათა აღქმის პროცესში, რამაც თავის დროზე საბჭოთა მენტალიტეტი საფუძვლიანად შეცვალა და, ფაქტობრივად, სათავე დაუდო ღირებულებათა გადაფასებას.
ეს არის “ტრაგიკული სულისკვეთება”, ხან უკიდურესობამდე მიღწეული, ხანაც უფრო შეფარული და ქვეტექსტებში ნაგულისხმევი”… შენიშნავს როსტომ ჩხეიძე კრებულის კომპოზიციურ სტრუქტურაზე მსჯელობისას. … “სასოწარკვეთა, მიუსაფრობა, ჩიხში მომწყვდეული ადამიანის ამაოება ფარავს ყველაფერს და მოგანატრებს სხვა ამერიკის სურათთა ხილვასაც – ლაღი იუმორის, თავბრუდამხვევი სიხალისის, მახვილგონივრული კომიზმის ემბაზში ამოვლებული ამერიკისა, ლამის გაბმულ სიხარულად რომ მოგვაჩვენებს ქვეყნიერებას. თუმცა მკაფიოდ მაშინაც ვერ შეიგრძნობ, ეს მართლა სინათლეა თუ… მისი ციაგი”.
“გაბმულ სიხარულად რომ მოგვაჩვენებს ქვეყნიერებას” – ამერიკული მწერლობის, ზოგადად, კულტურის განაშრევებში განფენილ ამ ზედმიწევნით ადამიანურ თვისებაზე აქცენტირება ამძაფრებს მკითხველის ინტერესს კრებულის მიმართ. კარგად გვიჩვენებს, რაოდენ ტევადი, მრავალმხრივი და მრავლისმომცველია თავად ცნება “ამერიკული ლიტერატურა”, მსოფლიო ცივილიზაციის ბედნიერ პირმშოს, გიგანტური ნაბიჯებით მიმავალ გოლიათს რომ მოგვაგონებს.
“რომაელები თავიანთ დროშებს ეთაყვანებოდნენ; დროშებზე კი არწივი ჰქონდათ გამოსახული. ჩვენს დროშას არწივის მხოლოდ ერთი მეათედი – დოლარი წარმოადგენს (ამერიკული ოქროს ათდოლარიანი მონეტა. ქ.ტ.), მაგრამ ამ ნაკლს გაათმაგებული ლოცვით ვივსებთ”, ირონიულად შენიშნავდა ედგარ პო თავის ერთ წერილში 1849 წელს.
ევროპა მუდამ შეუნელებელი ინტერესით აკვირდებოდა და სწავლობდა იმ ადამიანთა ყოფასა და ფსიქოლოგიას, რომელთა კერპად ქცეულ სიმბოლოს – დოლარს, ედგარ პო, ამერიკის ერთი ღირსეული შვილი, ასე ზუსტად ახასიათებს და რომლის დიადი ძალმოსილებაც, გარდა საზოგადოებრივი ცხოვრების სხვა, არცთუ მცირე, ასპარეზისა, ამერიკულ კულტუროლოგიურ სივრცესაც მთელი სიგრძე-სიგანით განმსჭვალავს.
კრებულში “ათი ამერიკელი” თავმოყრილ მოთხრობებს სწორედ ამ სამყაროში შეჰყავს მკითხველი და ერთგვარად უადვილებს ისეთ ფასეულობებში გარკვევას, რომლებიც დაეხმარება, უკეთ “ჩაწვდეს ამერიკის სულს”. შესაბამისად, საკუთარ თავში ხელოვნური, ყალბი დანაშრევები აღმოაჩინოს და ზნეობრიობის შკალაზე მათ სათანადო ადგილი მიუჩინოს.
ადამიანის სულის ფაქიზ მიმოხრას კი სამშობლოს სიყვარულზე უფრო ნაღდი, პოზიტიური, წმინდა და ფასეული რა შეიძლება ასაზრდოებდეს…
ჩვენთვის მანამდე უცნობი ავტორის, მე-19 საუკუნის მწერლის, ედუარდ ჰეილის (Hale) მოთხრობა “უსამშობლო კაცი”, რომელიც ჰკრავს და ამთლიანებს “ათ ამერიკელს”, მართლაც განუმეორებელია ჭეშმარიტ ღირებულებებში წვდომისა და, ამ პროცესთან უშუალოდ გადაჯაჭვული, ადამიანური დრამის მხატვრული ტრანსფორმირების თვალსაზრისით.
ფილიპ ნოლანის, ერთი ძალზე უცნაური ბედის მქონე ამერიკელის – რომელიც ნახევარ საუკუნეზე მეტხანს იყო “უსამშობლო კაცი” მხოლოდ იმის გამო, რომ მისი ქვეყანა მისივე იდეალისგან რადიკალურად განსხვავდებოდა და ეწადა იგი სულ სხვაგვარი ეხილა – თავს დატრიალებული უჩვეულო ამბები, ავტორის მიერ სულისშემძვრელ დრამად მოიაზრება. მკითხველის თვალწინ თანდათან მწიფდება ზედმეტი თავდაჯერებითა და ეგოცენტრიზმით შეპყრობილი ადამიანის კატასტროფული პიროვნული მარცხი…
მოთხრობა, მრავალ მწერლურ ღირსებასთან ერთად, ფანტაზირების გასაოცარ ნიმუშსაც წარმოადგენს. ჰეილი გვთავაზობს ისეთ მხატვრულ მოდელს, რომელსაც, სიუჟეტის სიმძაფრითა და ფაბულის უჩვეულობით, ლიტერატურის ისტორიაში, შეიძლება ითქვას, ანალოგი ძნელად დაეძებნება.
შემთხვევითი არ არის ის გარემოება, რომ თამაზ ნატროშვილის მიერ ქართულ ენაზე პირველად თარგმნილ და “ჩვენს მწერლობაში” დაბეჭდილ ამ ნაწარმოებს საზოგადოების შეუნელებელი ინტერესი და მრავალი გამოხმაურება მოჰყვა. განსაკუთრებით ახალგაზრდებმა იაქტიურეს და ამავე გაზეთის ფურცლებზე გამოხატეს პირუთვნელი აზრი “უსამშობლო კაცისა” და იმ გულისფეთქვის მიმართ, რომლის ამამაღლებელ და განმწმენდ თავისებურებას ვერავითარი, თუნდაც საზოგადოების კეთილდღეობისაკენ მიმართული, გამოცდილ პოლიტიკოსთა შორს გამიზნული იდეა ვერ ჩაენაცვლება მანამ, ვიდრე ათასობით ადამიანთა სულებში ამაყად იფრიალებს არწივგამოსახული, საუკუნეებგამოვლილი დროშები…
– “ხოლო სამშობლო… ხოლო ეს დროშა (ხელით მანიშნა გემისკენ)… არასოდეს შემოგეპაროს გულში სხვა ოცნება, გარდა იმ ოცნებისა, ემსახურო მას, როგორც გიბრძანეს, თუნდაც ამ სამსახურმა ათასი ჯოჯოხეთი გამოგატაროს. და რაც არ უნდა მოხდეს, ვინც არ უნდა გაამოს ანდა დაგამციროს, არასოდეს შეხედო სხვა დროშას”… ამ სიტყვებს სასოწარკვეთის მორიგი შეტევის ჟამს წარმოთქვამს ნოლანი – ერთ დროს სამშობლოს უარმყოფელი კაცი.
მაგრამ, ამჯერად, ნოლანის პრობლემას მოვწყდეთ და სხვა ეპოქაში გადავინაცვლოთ. ვნახოთ, რას უმზადებს ბედისწერა საზოგადოებრივი და პოლიტიკური ცხოვრების სხვა სიბრტყეზე მოხვედრილ, მეოცე საუკუნის ამერიკელ მწერალთა ძალისხმევით, ჩენთვის ასე ახლობლებად ქცეულ პერსონაჟებს.
ტომას ვულფის მოთხრობა “დაკარგული ბიჭი”, ერთ-ერთი საუკეთესოა მწერლის შემოქმედებაში. ბუნებრივია, რომ კრებულის შემდგენელს, როსტომ ჩხეიძეს, ამ ნაწარმოების მკითხველისათვის კიდევ ერთხელ შეთავაზების სურვილმა სძლია და მას ათ ამერიკელს შორის საპატიო ადგილი მიუჩინა.
ჯერ კიდევ ამ ოციოდე წლის წინ, ამერიკული ლიტერატურის ცნობილმა მკვლევარმა, ციალა თოფურიძემ დაგვაახლოვა ტომას ვულფის უაღრესად სიმპათიურ გმირთან, გროვერთან და სამუდამოდ დაგვიტოვა ყველასაგან გამორჩეული ბიჭის სააქაოდან ნაადრევად, უაზროდ და უმოწყალოდ გაქრობის სევდა.
მწერლის განუმეორებელ სტილსა და ღრმა ფსიქოლოგიზმს უნდა მივაწეროთ ის გარემოება, რომ შოკოლადის დანახვისას უნებლიეთ წარმოგიდგება ტკბილეულობის მაღაზიის ვიტრინაზე ცხვირმიჭყლეტილი ბიჭის, გროვერის სურვილით აღსავსე, დიდრონი თვალები და, ფიქრით იმ ადამიანებს გადაევლები, შოკოლადივით ტკბილ-მწარე ცხოვრების ფიალიდან მცირეოდენი, თანაც დამადლებული ყლუპი რომ ერგოთ; სიცოცხლის წყურვილით პირთამდე სავსენი, “დროის ხილვასა” და ბოლომდე შეცნობას ესოდენ ადრეულ ასაკში, სიყმაწვილეშივე ჯიუტად რომ ცდილობდნენ.
გულისტკივილით კითხულობ გროვერის დედის სიტყვებს, რომელსაც თითქოს ძალზე უჭირს შვილების გარჩევა, მაგრამ მაინც, ვინ იცის, უკვე მერამდენედ შეახსენებს მათ: – ეჭვი არ მეპარება, შესაფერი ჭკუაცა გაქვთ და განსჯის უნარიც… მაგრამ გროვერი! გროვერს ყველაფერი ეგ იმთავითვე ჰქონდაო!..
რატომ იკარგებიან უდროოდ ასეთი ბიჭები, ცხოვრების გარიჟრაჟზე რა კანონზომიერებით, ბედის რა ირონიით იწირებიან… ამგვარ თავსატეხ, მარადიულ კითხვას უტოვებს მკითხველს მწერალი ერთი, თითქოსდა ჩვეულებრივი, ამერიკელი ბიჭის თავგადასავლის მოთხრობისას…
ამერიკელი მწერლის მიერ აქცენტირებულ დილემაში გარკვევას, თითქოს თავის თავშივე რომ შეიცავს პასუხს, დღენიადაგ ათასობით ფიქრებშემოჯარული ადამიანი ცდილობს. დრო ულმობლად მიქრის და, ისევ და ისევ, უმოწყალოდ ქრებიან გამორჩეული ბიჭები, ზოგჯერ კი მთელი თაობები. სახარებისეული ცნებაც, მოყვასის სიყვარული, უკეთილშობილეს ადამიანურ თვისებას რომ შეგვახსენებს, დროის ამ ულმობელ მდინარებაში სულ უფრო მეტი სიმძაფრით იჩენს თავს.
გროვერის მსგავსნი იქნებ ასე უდროოდ იმიტომაც მიდიან იმქვეყნად, რომ მათი დაკარგვით გამოწვეულმა განცდამ მოყვასის სიყვარული კიდევ უფრო გააღრმავოს, ეს გრძნობა არ ჩანავლდეს და არ ჩაიფერფლოს; გოლგოთის აღმართს შემდგარ ღვთიშვილის, გროვერისა და მის სულიერ მოძმეთა ხატმა – მაცხოვრის აჩრდილებად რომ დაგვტრიალებენ თავს – მოყვასის სიყვარული გაუმძაფროს – მათმა ხსოვნამ მძიმე გზასავალი შეუმსუბუქოს…
ამიტომაც შეახსენებს, ალბათ, ასე ხშირად დედა ცოცხლად დარჩენილ შვილებს გროვერს, თავის გამორჩეულ პირმშოს… ტომას ვულფი კი განსაკუთრებული სიყვარულითა და ექსპრესიით გვიხატავს უიღბლო ბიჭის სულისშემძვრელ ამბავს…
“ადამიანური ცხოვრების იმგვარი ნიმუშების მნიშვნელობას რომ ჩაწვდე, რომლებიც იმედს აღგიძრავს და გიბიძგებს, რომ მათ მიბაძო, უნდა გააცნობიერო, ყოველი გენიოსი, ჩენში აღფრთოვანებას რომ იწვევს, მხოლოდ დაოსტატებული მყვინთავია, რომელიც იმ ზღვას დაუფლებია, რომლის მარგალიტებით მოფენილი ფსკერი, უცილობლად, შენც გეკუთვნის” – რალფ ემერსონის მიერ პლატონის, შექსპირისა და მილტონის შემოქმედებით მემკვიდრეობაზე საუბრისას წარმოთქმული ეს სიტყვები თამამად შეიძლება მივუსადაგოთ იმ ათ ამერიკელს, რომელთა მოთხრობები ახალ კრებულში გაერთიანდა. ტომას ვულფი ამ ათეულში, უდავოდ, ერთი იმ სწორუპოვართაგანია, ვინც ღრმად გვახედებს მარგალიტებით მოფენილ, ცხოვრების უკიდეგანო ზღვის ფსკერში და მთელი თაობის ვნებებს თამამად და შეულამაზებლად გამოხატავს.
ამავე სიტყვებთი შეიძლება დავახასიათოთ “დიდი გეტსბის” ავტორიც, ფრენსის სკოტ ფიცჯერალდი, მწერალი, რომელმაც ტკბილი ცხოვრების აპოლოგიას სასტიკი განაჩენი გამოუტანა.
იმედგაცრუებისა და კრახის განცდის თემას ფიცჯერალდი წარმატებით აგრძელებს მოთხრობაში “ისევ ბაბილონი”, რომელსაც მკითხველი კარგად იცნობს ვალენტინა ტატიშვილის თარგმანით. ასე შევიდა იგი “ათ ამერიკელშიც”.
“დაკარგული თაობის” ვრცელი გალერეის ერთ-ერთი ყველაზე იმპოზანტური გმირი, ჩარლი, რომელიც მოწიფულობის ასაკში მტკიცედ გადაწყვეტს, საკუთარ ცხოვრებას გეზი უცვალოს, კვლავ ჩადის პარიზში – ღრეობის, ფუქსავატობისა და ბოჰემის ქალაქში, რომელიც ავტორისთვის ბაბილონთან ასოცირდება.
პარიზი, რჩეულ ქალაქთა შორის გამორჩეული, ერთ დროს ჩარლისთვის სამყაროს ცენტრს რომ წარმოადგენდა, სადაც შეეძლო უაზროდ და დაუფიქრებლად ეფლანგა ფული, მოპარული ველოსიპედით კი, შუაღამიდან გათენებამდე, “ვარსკვლავის მოედნის” გარშემო ექროლა სატრფოსთან ერთად, რათა ბოლომდე შეესვა ამქვეყნიური ცხოვრების ტკბილი ნექტარი.
მაგრამ გავა დრო და ჩარლიც “შეძრწუნდება და დაუსტვენს მის წყლულების შემხედვარე”. პარიზში ხელახლა ჩასული კარგად ხედავს ერთ დროს მისთვის უსაყვარლესი ქალაქის ნამდვილ სახესა და ყმაწვილკაცობის შეცდომებს, რწმუნდება, რაოდენ დიდია უაზროდ გაფლანგული დროისა და დაშვებული შეცდომების საზღაური. ცხოვრების ულმობელი კანონი ფიცჯერალდის გმირს მხოლოდ მცირეოდენ შანსს უტოვებს, რათა ის იდეალი განახორციელოს, რომლისკენაც შინაგანმა ხმამ და მწარე ცხოვრებისეულმა გამოცდილებამ უბიძგა. პატარა მშვენიერი არსების, ჰონორიას ოცნება, მამასთან ერთად, ერთ ჭერქვეშ იცხოვროს, ერთადერთი იმედიღაა, რომელმაც ჩარლის ძალა უნდა შემატოს და მისი პიროვნული რეაბილიტაცია მოახდინოს.
იმედი ყველაზე ბოლოს ქრება და ჩარლიც ფიქრობს, “ერთ მშვენიერ დღეს კვლავ დაბრუნდება. მთელი სიცოცხლე ხომ ვერ აზღვევინებენ საზღაურს…”
მოთხრობის დასასრულს სინათლის სხივი კვლავ აკიაფდება, ოპტიმისტური აკორდი გაჟღერდება და მკითხველიც იმედის თვალს გაადევნებს ჩარლისა და მთელი მისი თაობის მომავალს. აღსანიშნავია, რომ ფიცჯერალდის მიერ სიცოცხლის ბოლოს შექმნილ ნაწარმოებებში მომავალი კვლავ ეჭვის ქვეშ დგება. იმედის მცირეოდენი ნაპერწკალიც ქრება და უსასოობის განცდა ისადგურებს რომანში “ნაზია ღამე” და მოთხრობების ციკლში “აისის კაკუნი”. პიროვნული რღვევის თემას, რომელსაც ფიცჯერალდი ამ ნაწარმოებებით კვლავ უბრუნდება, კრიტიკის სამართლიანი შენიშვნით, ერთგვარ მახედ იქცევა და მწერალი, საბოლოოდ, “მის მიერ დაგებულ მახეში თავადვე ეგება”.
მაგრამ მკითხველი ვერასოდეს დაივიწყებს დახვეწილი მანერისა და ნახევარტონების დიდებულ შემოქმედს სკოტ ფიცჯერალდს, ადამიანს, ვინც ასეთი სითბოთი და თანაგრძნობით განგვაწყო ამერიკელთა მთელი თაობისა და მის სიმბოლოდ ქცეული საოცარი პერსონაჟის, ჩარლის მიმართ.
აი, ეს არის ცხოვრება, შეგვახსენებენ ამერიკელი მწერლები და მართლაც, ლიტერატურული შემოქმედება სხვა არაფერია, თუ არა მკაცრი რეალობის მხატვრული პროეცირების ფართე გზებისა თუ ვიწრო ბილიკების უსასრულო ძიება, რაც ასე რელიეფურად გამოიკვეთა ედგარ ალან პოს, სტივენ კრეინის, შერვუდ ანდერსონის, უილიამ ფოლკნერის, ჯერომ სელინჯერის, ჰენრი მილერის ნაწარმოებებში, რომლებმაც “ათი ამერიკელი” დაამშვენა.
მწერალ როსტომ ჩხეიძის პიროვნულ ღირსებასა და მაღალ კულტურაზე მეტყველებს ის ფაქტი, რომ გარდა წმინდა ლიტერატურული ფაქტისა, აღნიშნული კრებულის შედგენით, მან სხვა, არანაკლებ კეთილშობილი მიზანი დაისახა. ერთი მხრივ პატივი მიაგო ქართული მთარგმნელობითი სკოლის გამორჩეული წარმომადგენლის, ერეკლე ტატიშვილის ხსოვნას და მკითხველს მის მიერ შესრულებული ედგარ პოს “შავი კატის” თარგმანი შესთავაზა. მეორე მხრივ კი გვიჩვენა, წინამორბედთა მოღვაწეობა რა მყარი საძირკველია იმ საშური საქმის გასაღრმავებლად, რასაც კულტურული ურთიერთობები ჰქვია.
კრებულიდან ნათლად გამოიკვეთა ის გარემოება, თუ რაოდენ დინამიურად ვითარდება ამერიკული პროზის ქართულად თარგმნის ტრადიცია. როგორ იხვეწება დროთა ვითარებაში ქართული მთარგმნელობითი სკოლა, რა სიკეთე შეუძლია მოუტანოს ადამიანის სულიერი გამდიდრებისა და სრულყოფისათვის, სამოქალაქო საზოგადოების ჩამოყალიბებისათვის სხვადასხვა ქვეყნის ლიტერატურათა ინტეგრაციის ინტენსიურმა პროცესმა.
წლობით დაგროვილ გამოცდილებას უკვალოდ არ ჩაუვლია. ძველი და ახალი პლეადის მთარგმნელთა – ციალა თოფურიძის, ვახტანგ ჭელიძის, პაატა და როსტომ ჩხეიძებისა და სხვათა და სხვათა დამსახურებაა, რომ დღეს, ისევე როგორც მრავალი წლის წინ, მკითხველი ინტერესით ეცნობა ამერიკული მწერლობის ნიმუშებს და ითავისებს ათი ამერიკელის სათუთ გულისფეთქვას, რასაც საკუთარ გულისთქმას სიყვარულით მიუსადაგებს.

© “წიგნები – 24 საათი”

თეთრი ბეღურის ბენეფისი

“ხვალ იქნებ კარგი დღე იყოს” (ლიტერატურული ალმანახი). მანანა ბეგიაშვილის ლიტერატურულ-შემოქმედებითი სახელოსნო. თბ. “ახალი ხელოვნება” 2005.

ამას წინათ საიდანღაც ხელში ჩამივარდა ლიტერატურული ალმანახი სათაურით – “ხვალ იქნებ კარგი დღე იყოს”. როგორც სადად და უპრეტენზიოდ გაფორმებული გარეკანიდან და, აგრეთვე, წინასიტყვაობიდან შევიტყე, ალმანახი შედგენილი ყოფილა ქ-ნ მანანა ბეგიაშვილის ლიტერატურულ-შემოქმედებითი სახელოსნოს წევრთა – შვიდიდან თორმეტ წლამდე ასაკის ბავშვთა ნამუშევრებით.
ცოტა უფრო ადრე, თბილისის ერთ ძველ უბანში, დღისით-მზისით, ბუნების პატარა საოცრებას წავაწყდი: ტროტუარზე მოფანტულ რაღაც საკენკს ბეღურები დასეოდნენ და გამაყრუებელი ჟივილ-ხივილით კენკავდნენ; ჩვეულებრივი, ქალაქელი ბეღურები იყვნენ, მაგრამ ერთი მათგანი სრულიად თეთრი, ანუ ალბინოსი გახლდათ; საოცარი კი ის იყო, რომ საკენკისათვის ერთმანეთში კაპასად მოჩხუბარი პატარა ყაჩაღები თეთრ თანამოძმეს არამცთუ არ ერჩოდნენ, პირიქით, განსაკუთრებული რიდით და მოკრძალებით ექცეოდნენ, ყველაფერს უთმობდნენ, ლამის ეფერებოდნენ და ელოლიავებოდნენ, და ისიც ამ პატივისცემას შესაშური ღირსებით იფერებდა. დიდხანს ვერ მოვწყვიტე თვალი ამ იშვიათ სცენას, რომელსაც გუნებაში “თეთრი ბეღურის ბენეფისი” დავარქვი. დარწმუნებული ვარ, ასეთი რამ ბევრს არ უნახავს. მერეღა შევნიშნე, რომ ჩემ გარდა თეთრ ბეღურას ვერავინ ამჩნევდა, თუმცა გამვლელ-გამომვლელი ქუჩას ნამდვილად არ აკლდა. ბუნებრივია, მომინდა ჩემი “აღმოჩენა” ვინმესთვის გამეზიარებინა. ერთი კი შევყოყმანდი, იქნებ არ ღირს-მეთქი, მაგრამ როდესაც ე.წ. თინეიჯერებმა მხიარული ყაყანით ჩამიარეს გვერდით და ბეღურებისათვის მათაც არავითარი ყურადღება არ მიუქცევიათ, ვეღარ მოვითმინე და მივაძახე: შეხედეთ, ბავშვებო, თეთრი ბეღურაა, თუ გინახავთ-მეთქი როდისმე. შეჩერდნენ. მოიხედეს; დახედეს ბეღურებს; უფრო მეტხანს მე დამაკვირდნენ; მერე ერთმანეთს გადახედეს, ხმამაღლა გაიცინეს და გზა განაგრძეს. სიბრალულნარევი მზერა გავაყოლე და ცოტა რომ დამშორდნენ, დავინახე: ერთმა თითი საფეთქელთან მიიდო და დაუსტვინა, სხვებმა კი კვლავ ერთად და ხმამაღლა გაიცინეს. გული მეტკინა, მაგრამ, ცხადია, არა იმის გამო, რომ ასეთი დიაგნოზი დამისვეს, არამედ სულ სხვა მიზეზით, რომლის მიხვედრაც მკითხველს არ უნდა გაუჭირდეს.
მართლაც და, გულსატკენი არ არის განა, ახალგაზრდა ადამიანზე თეთრი ბეღურის ნახვა არავითარ შთაბეჭდილებას რომ არ მოახდენს?! ასეთს ხომ ვერც გადაჯვარედინებული ორი ცისარტყელის ნახვა გააკვირვებს და ვერც თბილისიდან დანახული მყინვარწვერი გაახარებს?! რომ აღარაფერი ვთქვა საინტერესო წიგნზე ან რაიმე გონებამახვილურ მეცნიერულ აღმოჩენაზე თუ მხატვრულ მიგნებაზე. თუკი სინამდვილეს თვალს გავუსწორებთ, უნდა ვაღიაროთ, რომ სულიერებას დღეს ჩვენში უამრავი საფრთხე ემუქრება. ამის საბუთად მხოლოდ ზოგი მათგანის ზოგადი მოხსენიებაც იკმარებს.
უპირველეს ყოვლისა, ესაა ლამის საყოველთაოდ დამკვიდრებული უკიდურესი პრაგმატიზმი, როცა ყველაფრის საზომი მხოლოდ ფული ხდება. ამას მოსდევს ზნეობის საშინელი (თუ სრული არა) დაცემა, რასაც თავის მხრივ დაუფარავად და თითქოს მიზანდასახულად ხელს უწყობს სენსაციებს უზომოდ დახარბებული ტელევიზია თავისი კრიმინალური (ხშირად – პათოლოგიური) სიუჟეტებითა და გამომათაყვანებელი (ხშირად – სისასტიკის დამამკვიდრებელი) სერიალებით. პათოლოგიურია, აგრეთვე, თითქმის მთელი ყვითელი პრესაც თავისი გულისამრევი პროვინციული ჭორებითა და თითიდან გამოწოვილი ფსევდოსკანდალებით. შესაბამისად, დეგრადირებულია გემოვნებაც, რომელსაც ძირითადად წარმართავს ყოვლისშემძლე შოუ-ბიზნესი თავისი ხელოვნურად გაბრჭყვიალებული ვაი-ვარსკვლავებით (კიდევ კარგი, რომ მათ ქართული ასპარეზი ეპატარავებათ და თვალი დიდი რუსეთისაკენ უჭირავთ, სადაც ამ მხრივ კიდევ უარესი მდგომარეობაა და ამიტომ, თუკი შეაღწიეს, მხოლოდ პირის გაღებითაც გარანტირებული წარმატება ელით; скатертью дорога-ო, როგორც რუსები ასეთ შემთხვევებში იტყოდნენ).
არ შემიძლია ცალკე არ შევეხო ჩვენს უბედურად დამახინჯებულ მშობლიურ ენას, რომელსაც ისევ და ისევ პრესა, ტელევიზია და ხელისუფლების ყველა დანარჩენი შტოც მეთოდურად ჯიჯგნის, “აჟღერებს” და “აფიქსირებს”; მაგალითებს რა ჩამოთვლის, მაგრამ ორიოდ, თუთიყუშურად დამკვიდრებულ სიტყვათწყობას აქ მაინც მოვიყვან და მეტით მკითხველს არ შევაწუხებ; აი, ტელეეკრანიდან “საუბრობს” ვინმე მინისტრი: “მე მინდა გითხრათ, რომ ოთხმა პიროვნებამ (ლაპარაკია ყაჩაღებზე) მოახდინა მანქანაში ჩასხდომა და მიმალვა…”. ჰა, როგორი ქართულია? და ეს მხოლოდ ზღვაში წვეთია.
უამრავი მწარე სიმართლე შეიძლებოდა თქმულიყო ნარკომანიაზე, მაგრამ ყველაფერი უკვე ათასგზის ნათქვამია და ამ თემას აქ გვერდს ავუვლი. ამის ნაცვლად, უმჯობესია, ორიოდე სიტყვა ითქვას სულიერებისათვის კიდევ ერთი, არანაკლები საფრთხის შესახებ, რასაც კომპიუტერის “ბოროტად გამოყენებას” დავარქმევდი; კერძოდ, მხედველობაში მაქვს ე.წ. ვირტუალური თამაშები, რომლებიც მეფისტოფელივით იპყრობს და ეპატრონება ახალგაზრდების ჯერ კიდევ “ნედლ” სულებს და თითქმის მთლიანად თიშავს მათ რეალობისაგან. თუ რას წარმოადგენს ეს რეალობა რეალურად (ტავტოლოგიისთვის ბოდიშს მოვიხდი) და როგორი უნდა იყოს, რათა აღნიშნულ საფრთხეს წინ აღუდგეს და გაუმკლავდეს, ეს ცალკე საკითხია და მისი გადაწყვეტა მხოლოდ და მხოლოდ სახელმწიფო დონეზეა შესაძლებელი. ჯერჯერობით კი ყველაფერი უკუღმა მიდის: ყოველ ნაბიჯზე სოკოებივით მომრავლებულ ინტერნეტ-კაფეებში კომპიუტერებთან მიმჯდარი “თინეიჯერების” არაამქვეყნიური (ხომ არა ვთქვა – გამოთაყვანებული) სახეების ხილვა, სხვისთვის არ ვიცი და, პირადად ჩემთვის გულისმომკვლელია და შემაშფოთებელი…
…აი, ასეთი შავი ფიქრები ამიშალა თავში თეთრი ბეღურის, ასე ვთქვათ, ვერდანახულმა ბენეფისმა და მერე ეს მძიმე განწყობა კიდევ დიდხანს ვერ მოვიშორე. მაგრამ არსებობს, საბედნიეროდ, ალბათობის თეორია, რომლის თანახმად ზედიზედ ბევრი “ცუდის” მერე რაიმე “კარგსაც” უეჭველად უნდა მოელოდე. ეს თეორია პრაქტიკულად ხშირად მართლდება ხოლმე და გამართლდა ამჯერადაც: ვგულისხმობ სწორედ იმ ლიტერატურული ალმანახის ნახვას, რომელიც ამ წერილის თავშივე ვახსენე. თვალის ერთი გადავლებაც საკმარისი აღმოჩნდა იმისათვის, რომ მივმხვდარიყავი, თუ რა განძთან მქონდა საქმე (ყველანაირად ვეცდები თავი შევიკავო დითირამბებისგან, მაგრამ ჩემი აღტაცება იმდენად გულწრფელია, რომ შესაძლოა მთლიანად ვერც შევასრულო ეს დანაპირები, რასაც, სულგრძელი მკითხველი, იმედია, მაპატიებს).
ალმანახის წინასიტყვაობაში სახელოსნოს ხელმძღვანელი, ქ-ნი მანანა ბეგიაშვილი ამომწურავად გვაცნობს თავისი მოღვაწეობის (სხვა სახელი მის საქმიანობას ვერ დაერქმევა) მიზანსა და მეთოდიკას, საიდანაც ნათლად ჩანს, რომ მეცადინეობა სახელოსნოში მაღალპროფესიონალურ დონეზე წარმოებს, ხოლო მიზანი უაღრესად საჭირბოროტოა და თან შორეულ მომავალზეა გათვლილი. ეს გახლავთ – ბავშვის ფსიქიკაში მხატვრული აზროვნების ჩანერგვა და გაღვივება; ეს გახლავთ – მშვენიერების შეგრძნების გაღვიძება და განვითარება; ეს გახლავთ – თვითშეფასების სწავლება და სათანადო წვრთნა იუმორის გრძნობის მიმართულებით; ერთი სიტყვით, რომელი ერთი დავასახელო, და მაშ გამოდის, რომ სახელოსნოს “მიზანი” კი არა, “მიზნები” ჰქონია, ერთიმეორეზე უფრო გადაუდებელი და სადღეისო. ასეთი სახელოსნო თავისი არსით “სულის გადარჩენის ლაბორატორიაა” და ამიტომ არ საჭიროებს მყვირალა რეკლამასა და ფუსფუსს იაფფასიანი, უდღეური პოპულარობისთვის; საშვილიშვილო საქმე მუდამ უხმაუროდ და დინჯად კეთდება. სასიკეთო შედეგი ასეთი მუშაობისა უკვე “ხელთა გვაქვს”; ამაზე მეტყველებს ალმანახის ნორჩ ავტორთა მიერ ექსპრომტად შეთხზული ხატოვანი თქმები, ორიგინალური სათაურები, პატარ-პატარა სიუჟეტები, რომლებშიც მკაფიოდ ინაკვთება ხალასი ნიჭი, თანდაყოლილი უშუალობა, მომხიბლავი იუმორი, დაკვირვების საოცარი უნარი და კიდევ არაერთი სხვა სულიერი ფასეულობა. ყოველივე ამას ხომ ფაქიზად წარმართვა და ჩამოყალიბება სჭირდება, რასაც კიდევაც იუველირულად ახორციელებს ქ-ნი მანანა.
სულ რამდენიმე ნიმუშს მოვიყვან ბავშვთა შემოქმედებიდან და ამით ალმანახის ღირსებას ნათელი თავისთავდა მოეფინება. აი, მაგალითად, სათაურები: “ცა ყველასია”, “ორი ქარი შეხვდა ერთმანეთს” (მეტეო-ცნობა არ გეგონოთ, მხატვრული სახეა); “ჩაიდანი გრიშა”; “გულჩათხრობილი ფეხსაცმელი” და ა.შ. აი, ფრაზები: “თოვლი ღამეში გაიპარა”; “გუბე წევს და ფიქრობს”; “ფიფქებს გზა აებნათ”. აი, უკვე აშკარა მხატვრული აზროვნების ნიმუშები: “ნიავმა დაუბერა და გამელოტებული ბაბუაწვერას ბოლო ბუსუსი მინდორს აჩუქა”; “პეპლების ნანადირებ ველზე ზაფხული მისვენებულიყო”… თქვენ წარმოიდგინეთ, თვით ჩვეულებრივი ცელოფანის პარკიც კი – ეს ჩვენი უღმერთოდ დანაგვიანებული საქართველოს ლამის ეროვნულ-ეკოლოგიური უბედურება – ბავშვთა შემოქმედებაში უარყოფით პერსონაჟად ქცეულა. მშვენიერია! სხვა, აბა, რა გვეთქმის!?
ალმანახი საშუალო ფორმატისაა და წვრილი შრიფტით ნაბეჭდ ასორმოცდაათამდე გვერდს შეიცავს, რაც თავისთავად შთამბეჭდავი ტექნიკური მონაცემია. სახელოსნოს უკვე ოცწლიანი წარსული აქვს, მისი ხელმძღვანელის ხელში კი უკვე რამდენიმე თაობის ასობით ბავშვმა გაიარა; და მე მჯერა, რომ არც ერთი მათგანი “თეთრი ბეღურის ბენეფისს” გულგრილად არასდროს ჩაუვლის, ეს კი, ჩემი აზრით, ძალიან ბევრს ნიშნავს.
ამბობენ, რომ მერცხალი გაზაფხულს ვერ მოიყვანსო; ვინმეს შეიძლება გაეცინოს, რა ამბავია ამდენი “ჩიტებიო”, მე კი დაცინვას არც ამჯერად შევუშინდები და სიხარულით გავიხსენებ, რომ ქ-ნ მანანას მოღვაწეობა, საბედნიეროდ, უპრეცედენტო არ არის ჩვენში: მსგავსი სარგებლობა მოაქვს მწერლისა და კინოდრამატურგის ერლომ ახვლედიანის სასცენარო სახელოსნოს, სადაც ახალგაზრდები არა მხოლოდ კინოსცენარების წერაში “იწვრთნებიან”; თითქმის იგივე მიზნებს ემსახურება ცნობილი მთამსვლელის გივი ქართველიშვილის ყოველწლიური საზაფხულო ექსპედიციები, რომლებშიც 12 წლამდე ასაკის ბავშვები არა მხოლოდ ფიზიკურად კაჟდებიან. ალბათ კიდევ არის აქა-იქ ჩემთვის უცნობი ასეთივე კუნძულები თუ ოაზისები, რაც ერთობლიობაში იძლევა უკვე სრულიად მყარ იმედს, რომ ხვალ უეჭველად “კარგი დღე იქნება”.
სიტყვა გამიგრძელდა, მაგრამ, აბა, როგორ არ ვუთხრათ მადლობა ყველას, ვინც კი მხარს უჭერს ქ-ნ მანანა ბეგიაშვილისა და სხვათა საშვილიშვილო მოღვაწეობას?! ამ კერძო შემთხვევაში არ შეიძლება პერსონალურად არ აღინიშნოს ბ-ნ დათო სიხარულიძის წვლილი, რადგან, მერწმუნეთ, სიტყვიერი მხარდაჭერა ადვილია, “უსიტყვო” კი – “ცოტა” უფრო ძნელი.
ამით დავასრულებდი, მით უფრო, რომ საქებარი სიტყვები აღარც მყოფნის, მაგრამ არა, ერთს კიდევ აუცილებლად ვიტყვი: ალმანახი “ხვალ იქნებ კარგი დღე იყოს” მე მაგონებს ზღაპრულ ზარდახშას, პირამდე სავსეს, თუმცა კი წვრილი და ჯერჯერობით უსწორმასწორო, მაგრამ სამაგიეროდ, ნამდვილი და არა ყალბი და ბრჭყვიალა თვალმარგალიტით.

© “წიგნები – 24 საათი”

“საუბრები” ნოსტალგიური შეფერილობით

ჯუმბერ თითმერია, საუბრები. თბ. “საარი”, 2004.

ჯუმბერ თითმერიას “საუბრები” ავტორის გემოვნების უტყუარ საბუთად გამოდგება. ეს არის ნოსტალგიური წიგნი, რომელიც კიდევ ერთხელ გაგვახსენებს ჩვენი კულტურის მნიშვნელოვან ეტაპებს, მოგვაგონებს იმ პრობლემებს, რომლებიც სერიოზულად გვაწუხებდა და შესაძლოა დღესაც აქტუალურნი არიან.
“საუბრები” ავტორის რჩეულ ადამიანებთან პროფესიონალის მიერ არის წარმართული და გეზმიცემული, ამიტომ დღესაც საინტერესოდ გვეჩვენება, თუ რა გვაღელვებდა და არ მოგვწონდა, ანდა რამოგვწონდა და ახლაც გვენატრება.
ჯუმბერ თითმერია მრავალმხრივი ლიტერატორია. იგი ჩვენთვის, უპირველეს ყოვლისა, მთარგმნელი და კრიტიკოსია. ბევრისთვის ძვირფასი და ახლობელია მისგან გადმოქართულებული შუკშინი, რომელიც დედნისეული სილაღით და იშვიათი დახვეწილობის იუმორით მოგვეწოდა და “ჩვენი” გახდა. სადღეისოდ ჯუმბერ თითმერია საგანგებოდ გვირჩევს თავისი ახალი წიგნის პერსონაჟებს, კიდევ ერთხელ ამახვილებს ყურადღებას მათზე და ისევ და ისევ დღევანდელ მკითხველთა გახარებაზე ფიქრობს. “საუბრების” მიზანი მკაფიოდ არის გამოკვეთილი, ჩვენ შეგვიძლია ჩვენივე რჩეულების გუშინდელი ნააზრევი დღევანდელს შევადაროთ, მათი პოზიცია სამომავლო ორიენტირების თვალსაზრისით შევაფასოთ და ასე მოვახდინოთ ერთგვარი “სელექცია”.
მკითხველის წინაშე ერთადერთი ამოცანა დგას, მას ეძლევა დარწმუნების კარგი საშუალება, კიდევ სჯერა თუ არა გუშინდელი რჩეულების, არიან თუ არა ისინი ადეკვატურნი დღევანდელობის თვალსაზრისით, ანდა როგორია ის შემოქმედებითი მუხტი, რომელიც ასე კაშკაშა ჩანდა XX საუკუნეში და რაც ასე ძალიან სჭირდება დღევანდელობას.
“საუბრების” მონაწილენი არიან ანა კალანდაძე, რევაზ ინანიშვილი, თამაზ ჭილაძე, გურამ დოჩანაშვილი, ვახტანგ ჯავახაძე, მიხეილ ქვლივიძე, ნოდარ გურაბანიძე, ვახტანგ დავითაია, სერგო კლდიაშვილი, ირაკლი აბაშიძე, აკაკი შანიძე, შალვა ნუცუბიძე… საგანგებო საუბარი გამართულია ვაჟა-ფშაველასთან.
თითოეულ მათგანზე ღირს შეჩერება, მაგრამ სპეციფიკური გარემოებისდა გამო ერთ მათგანს გამოვარჩევთ და მიზეზსაც ნათელვყოფთ. ჩვენი აზრით, განსაკუთრებით ფასეულია ჯუმბერ თითმერიას დიალოგი სერგო კლდიაშვილთან. ამ საუბრისას ბატონი ჯუმბერი შესანიშნავად ახერხებს აალაპარაკოს დიდი დავით კლდიაშვილის მემკვიდრე, გვიჩვენოს მისეული თვალთახედვა, თვალწინ გადაგვიშალოს მამათა და შვილთა მარადიული ჭიდილი, მამათა და შვილთა მარადიული ზავი, ტრადიციების უკვდავი მუხტი და შემოქმედის მრავალმხრივი მიმართება ცხოვრებასთან.
სერგო კლდიაშვილი მოგვითხრობს თავის ახალგაზრდულ “ცდომილებებზე”, გვიყვება სიმბოლიზმით გატაცებასა და მამასთან შემოქმედებით უთანხმოებაზე; სრულიად გასაგებია, რომ ახალგაზრდა კლდიაშვილს სრულიად სხვა შემოქმედებითი კრედო გააჩნდა, მამისგან განსხვავებული. ეს ჯდება ეპოქის განვითარების კანონზომიერებაში, მამის “წინააღმდეგ” წასვლა ახალგაზრდობის ასაკისთვის აუცილებელია; ეს ნიშნავს, რომ შვილი აზროვნებს, ძლიერდება და იზრდება. სწორედ ეს ფაქტი გვიდასტურებს, რომ სერგო კლდიაშვილი ნამდვილად შემოქმედებითი პოტენციის ნატურა იყო, გააჩნდა “საკუთარი” მოსაზრებები და თავისი თაობის იდეებით სულდგმულობდა. ანუ ჯერ როგორც პიროვნება ჩამოყალიბდა, რაც შემოქმედებითი სრულყოფის უდავო ფაქტია.
მართალია, იგი არ გამხდარა ისეთი მნიშვნელოვანი ჩვენი ლიტერატურისათვის, ვერ გადააჭარბა თავის დიდ მამას, მაგრამ ანგარიშგასაწევ ძალად ნამდვილად იქცა. ხომ წარმოგიდგენიათ, როგორი ძნელი იქნებოდა ეს პროცესი, როგორი რთული სწორედ დავით კლდიაშვილის მემკვიდრისათვის, სწორედ დიდი მამის ფაქტორიდან გამომდინარე.
სერგო კლდიაშვილი ჯუმბერ თითმერიასთან დიალოგში შესანიშნავად გვიჩვენებს “შერიგების” თუ “მორიგების” მომენტსაც. ეს მოგვიანებით მომხდარა, ყველა “ცდომილებათა” შემდგომ და სწორედ ეს მისეული პიროვნული “ცდომანი” არის სასურველი ხელოვანისთვის. ჯერ ასე იყო: “…ჩამორჩენილობად და მეორეხარისხოვნად მეჩვენებოდა რეალისტური მიმდინარეობა”… ამბობს სერგო კლდიაშვილი და ამას მოსდევს ბრძნული დამოკიდებულება მამის მხრიდან – “…ვაცალოთ, დამაჭრდეს. მერე კი გაერკვევა და თვითონვე გაიკვლევს გზას”… ბოლოს ვიგებთ, რომ სერგო კლდიაშვილმა კვლავ მიაშურა რეალიზმის, ტრადიციულის წიაღს, მაგრამ არა მექანიკურად. თავად ასე ამბობს: “…წლები დასჭირდა იმას, რომ გაფანტულიყო ეს ბურუსი. დავით კლდიაშვილი მთელი თავისი ბრწყინვალე ტალანტით მხოლოდ მაშინ ვიგრძენი და გავიგე, როცა 21-22 წლის გავხდი. ეს მართლაც ისე მოხდა, თითქოს ვიღეაცამ გადასწია ფარდა და ფერიული სანახაობა გადამეშალა თვალწინ. მას შემდეგ დავით კლდიაშვილის შემოქმედება ყველაფერში სანიმუშოა ჩემთვის”.
შესაძლოა მამის “სანიმუშოდ” მიჩნევა ორიგინალური სრულიადაც არ იყოს და ქართულ კანონზომიერებად მივიჩნიოთ, მაგრამ ამას წინ უსწრებდა ჯანყის, ამბოხის, წინააღმდეგობის წლები. “მამის წიაღში” დაბრუნება სრულიად მართებულია ამ შემთხვევაში, სწორედ ის წინარე პერიოდი არის ფასეული, რადგან უკრიტიკოდ მიღება და გაზიარება მხოლოდ უფერულ ჩრდილებს და უღიმღამო ეპიგონებს თუ გაგვიმრავლებს.
საინტერესოა, რომ სერგო კლდიაშვილი კატეგორიულად უარყოფს მემუარების დაწერას, ეს კიდევ უფრო ზრდის ჯუმბერ თითმერიას ამ საუბრის აზრსა და მნიშვნელობას. თუკი სერგო კლდიაშვილი დაწერდა მემუარებს, იგი არ იქნებოდა ბოლომდე “მართალი”, ხოლო “ყალბი” მოგონებების დაწერის უფლებას თავის თავს ვერ მისცემდა, დრო სხვა არჩევანს არ იძლეოდა. სამაგიეროდ დიალოგში ნათლად შემპოგვრჩა კლდიაშვილთა უძლიერესი მწერლური ოჯახის სულიერი ევოლუციის მნიშვნელოვანი პასაჟები, რაც ძალიან ღირებულია ჩვენი ლიტერატურის ისტორიისათვის.
ჯუმბერ თითმერიასთვის დამახასიათებელია იშვიათი თავმდაბლობა მთელი “საუბრების” მანძილზე, როცა იგი ცდილობს ჩრდილში მოექცეს და მეტი გასაქანი მასთან მოსაუბრეს მისცეს, იგი ახერხებს მაქსიმალურად “დატვირთოს” თავისი საუბრები და ამით საზოგადოებას თანდათანობით გადაუშალოს ფაქტის მნიშვნელობა.
მართლაც ტევადი და მნიშვნელოვანია მოცულობით ყველაზე მოკლე დიალოგებიც კი, თუნდაც რევაზ ინანიშვილთან გამართული. ნიშანდობლივია მწერლის განცხადება: “ვრცელ მოთხრობაში თავს არეული ნაბიჯებით მოარულად ვგრძნობ”-ო.
ჯუმბერ თითმერიას კრიტიკული დაკვირვებები კიდევ უფრო საინტერესოს ხდის დიალოგს ამა თუ იმ შემოქმედთან. თანაც მას საგულდაგულოდ ჰყავს შერჩეული ის ხალხი, რომელთა მოღვაწეობასაც კარგად იცნობს, რომლებიც მის სულიერ სამყაროსთან უფრო ახლოს არიან.
სრულიად უპრეცედენტოა ვაჟა-ფშაველასთან დიალოგი, რითაც იშლება დროთა შორის მიჯნა და ძველი და უახლესი უკავშირდება ერთმანეთს. დასმულია დღევანდელი ქართველისათვის საინტერესო კითხვები, გაცემულია “პასუხები”, რომლებიც არა მარტო სადღეისო, არამედ სახვალიო ტენდენციებსაც შეიცავენ.
ჯუმბერ თითმერიამ საგანგებოდ “მოიხმო” ვაჟა-ფშაველა სასაუბროდ, იგი შეეცადა განსხვავებულად წარმოეჩინა თანამედროვეობა, დაენახვებინა იგი სულ სხვა კუთხით და გამოეწვია ის “ნოსტალგია”, რომელიც ოდესღაც არსებულისა და აწგარდავლილის შარავანდედით შემოსილა.
ჯუმბერ თითმერიას “საუბრები” თავს ნამდვილად წაგაკითხებთ. ჩავუსხდეთ!

© “წიგნები _ 24 საათი”

საზოგადოებიდან გაქცევა

ბესო ხვედელიძე, გაფრინდინელა (რომანი). რედაქტორი ანა ჭაბაშვილი, დიზაინი და დაკაბადონება გიორგი ტაბლიაშვილისა, გარეკანზე ალიონა ბაკუშინას ფოტო. თბ. “დიოგენე”, 2004.

კობო აბეს ერთ-ერთ მოთხრობაში სასოწარკვეთილი მამაკაცი ხანგრძლივი ფიქრის შემდეგ იღებს ცარცის ნატეხს, კედელზე ხატავს კარს, შემდეგ აღებს მას და შეუცნობელ, უცხო განზომილებაში შეაბიჯებს… ასე აღწერა მწერალმა უკანასკნელი საშუალება, რომლითაც პიროვნება სოციუმისაგან და მის მიერვე შექმნილი ცივილიზაციისაგან თავის დაღწევას ცდილობს. ზოგი თვლის, რომ რეალობიდან გაქცევა, შესაძლებელია, ცხოვრების წესი იყოს, ზოგიც კი მას ახალგაზრდობის ერთ-ერთ მანკიერ თვისებად მიიჩნევს.
ბესო ხვედელიძის რომანი (უფრო ზუსტი იქნება თუ ვიტყვით “რომანი-იგავი”) “გაფრინდინელა” ასეთივე ესკაპისტური ნაწარმოებია. იგი გარკვეული გაგებით ქართული ლიტერატურული ტრადიციების გამოწვევაა, რადგან კონფლიქტშია დამკვიდრებულ გემოვნებასთან, ეტიკეტთან. აქ სტილი სტილს უპირისპირდება, ჟანრი – ჟანრს, რომანი წინააღმდეგობებითაა სავსე. მას მხოლოდ თავისი შინაგანი ლოგიკა აქვს, სხვადასხვაგვარი ახსნის საშუალებას იძლევა და მკითხველს დიალოგში იწვევს.
ვინც ამ წიგნს ტრადიციული ნიაზით წაიკითხავს, თარაშ ემხვარივით დაიკვნესებს: “გახუნდა ჩემი საყვარელი ფერები”-ო და მართალიც იქნება, რადგან მასში ვერ შეხვდება ტრაგიკული ეპოქის სცენებს, რაყიფების რაინდულ პაექრობას და შეყვარებულთა მელანქოლიურ პათოსს. რომანში ტრადიციული, ავანგარდული, მისტიკური, აბსურდის და სხვა ლიტერატურული ხერხები გვერდიგვერდაა გამოყენებული. აღარაფერს ვიტყვი ჟანრული ფორმების მრავალფეროვნებაზე. რომანში ლექსებსაც შეხვდებით და ნოველასაც. ეს უკვე აღარაა “დიდი მიზნებისა” და “დიადი იდეების” მწერლობა (რასაც ათწლეულების მანძილზე მიგვაჩვიეს). იგი ახალი ტალღის ნონკონფორმისტული ნაწარმოებია, თუ გნებავთ სულიერი წინააღმდეგობის ლიტერატურა.
სამყარო სწრაფად იცვლება, მასთან ერთად იცვლება ადამიანთა გემოვნება და შეხედულებები, იცვლება ესთეტიკაც. ახალი ეპოქა ახალ დამოკიდებულებებს, ახალ შეფასებებს მოითხოვს. ბევრი რამ, რაც ხელოვნებაში ნორმად ითვლებოდა, დღეს უკვე მოძველებული და მიუღებელია. ახალ საუკუნეში მწერლებს ახალი გზების, ახალი გამომსახველობითი საშუალებების მოძებნა სჭირდებათ. ანუ ყველაფერი ის, რაც ასე აღიზიანებს ლიტერატურის ტრადიციონალისტ კრიტიკოსებს. რაც შეეხება ტრადიციას, იგი არც საშვილიშვილოდ დაწერილი დოგმების წიგნია და არც ბედისწერა, რომელსაც ვერსად გაექცევი. ტრადიცია სულიერი მემკვიდრეობის, სულიერი გამოცდილების გაგრძელებაა. ტრადიციების დარღვევას კი თავისი მეამბოხური მიმზიდველობა აქვს, ამიტომაც ყოველი კარგი წიგნი ერთგვარი რევოლუციაა.
“გაფრინდინელა” ერთი პერსონაჟის – კოკას აღსარებაა, უფრო ზუსტად მისივე ცხოვრების რეტროსპექტული ხედვა და ჭეშმარიტების შეცნობის მცდელობა იმ ფაქტების, ნიშნებისა და სიმბოლოების მიხედვით, რომელიც ყოველი ადამიანის ცხოვრებაზე, მატერიალური თუ სულიერი ობიექტების საშუალებით ახდენს ზეგავლენას.
კოკას საკუთარ საარსებო სივრცესთან აქვს კონფლიქტი, ამიტომ იგი იძულებულია ბრძოლის ველს გაეცალოს, და მის მიერვე გამოგონილ იდეალურ ქალაქ როზენბურგში იქირაოს ბინა. მან საზოგადოებაში დამკვიდრებულ ცხოვრების წესს წარმოსახვით სამყაროში გაქცევა ამჯობინა.
რომანი ტრადიციული ფორმით იწყება, ამიტომ გარკვეულად შესაძლებელია პერსონაჟის საქციელის გამოცნობა.
ყოველი ადამიანის საქციელს ფსიქოლოგიური წინაპირობა და მიზეზი აქვს. კოკას კონფლიქტში მის ოჯახს მნიშვნელოვანი როლი ეკისრება, რომანში ბოროტება პერსონიფიცირებულია:
მამას ამპარტავნება და პატივმოყვარეობა ახასიათებს, ამიტომ იგი თავის კომპლექსებს სხვისი დამცირებით იკმაყოფილებს.
მეორეა მოჩვენებითი ღვთისმოსაობა და სათნოება, რომლის უკანაც ფარისევლობა და სულიერი სიღატაკე იმალება. ერთ-ერთი სადილის დროს ყველა გულმოდგინედ უსმენს მარგო ბებიას, რომელსაც ლოცვანი გადაუშლია და გულმოდგინედ ბუტბუტებს, მაგრამ “მამაო ჩვენოს” სიტყვების შეხსენება სჭირდება. გასაგებია, რომ ამ ოჯახში ლოცვებს მხოლოდ დღესასწაულზე და ისიც თავის გამოდების მიზნით კითხულობენ. ერთ-ერთი ასეთი უბედურება გულგრილობაცაა, რომელიც ორივე მშობელს, არა მარტო ერთმანეთის, არამედ შვილის მიმართაც ახასიათებთ. ამ დაძაბულ ურთიერთობას საბოლოოდ ქალის სახლიდან წასვლა და გათხოვდება მოჰყვება. მას მერე დედას შვილი თვალით აღარ უნახავს.
ეს ადამიანები ჩაფლულნი არიან ისეთ სოციალურ რეალობაში, რომლის ლოგიკაც თავად არ ესმით. ამიტომ სივრცე, რომელშიც კოკა იზრდება, სიყვარულსაა მოკლებული, მისი ადგილი კი გულგრილობას, პატივმოყვარეობასა და ფარისევლობას დაუკავებია. ბავშვს პირველ რიგში სიყვარული სჭირდება, და კოკაც ბავშვურ გამოსავალს პოულობს, იგი საბავშვო ბაღში ერთ ლამაზ გოგონას – ვერას სიყვარულში გამოუტყდება. ამ საქციელის გამო მასწავლებელი მას სასტიკად დაამცირებს და მთელი დღე ცივ კუთხეში დააყენებს. აქ კიდევ ერთ საზოგადოებრივ ბოროტებას ვაწყდებით: ადამიანის თავისუფალი ბუნების წინააღმდეგ გალაშქრებას. ეს ჯოგური ინსტინქტი განსხვავებულების მიმართ შიშს ნერგავს, ადამიანში თვითგამოხატვის, თვითრეალიზაციის საშუალებას ახშობს და მის თავისუფალ ნებას თრგუნავს (ეს თვისებები უფრო ხშირად დადებით ელფერს ატარებდა ქართულ მწერლობაში).
სამყაროში, სადაც კოკა იზრდება, უფროსსა და უმცროს თაობას შორის ბერლინის კედელია აღმართული. ოჯახისადმი კოკასა და მისი მამიდაშვილის, ბაჭიას მტრული დამოკიდებულება მაშინ ჩანს, როდესაც ისინი სახურავზე აცოცდებიან და მშობლებს თხილებს ესვრიან, “ვითომ ისინი გერმანელები არიან”, – განმარტავს კოკა.
ყოველი უარყოფითი თვისება, რომელიც ჩამოვთვალეთ, ერთად თავმოყრილი, ძალიან საშიშია, რადგან იგი მსხვერპლად სისპეტაკეს, უმანკოებას და უბრალოებას მოითხოვს. სწორედ ამას ეწირება კოკას მამიდაშვილი ბაჭია.
გასაოცარი ლიტერატურული ნიმუშია ბაჭიას სიკვდილი, რომელიც ბავშვისათვის დამახასიათებელი ნაივურობითა და დრამატიზმითაა აღწერილი:
“ბაჭიასკენ კრიჭაშეკრული იყურები და ხედავ, რომ ის მართლა ნელ-ნელა მიცურავს დაბლა. ხელს იწვდენ, მაგრამ უკვე გვიანია. სული გიგუბდება და სუნთქვა გეკვრის. ბაჭია ხმას არ იღებს – ისევ ქვემოთკენ მიცურავს და გაფართოებული თვალებით ამოგცქერის. შენ თვალებს ხუჭავ. ტყლუპ!!! უცებვე ახელ. სახურავი ცარიელია. ბაჭია აღარ ჩანს. აძაგძაგებული კიბისკენ მიფორთხავ და დაბლა იხედები. ბაჭია გულაღმა წევს მიწაზე და თვალები დახუჭული აქვს. სწრაფად ეშვები კიბეზე და ბაჭიასთან იჩოქებ. ბაჭიას ხელისგულში თხილები აქვს მომუშტული.”
ბოროტებას ფიზიკურად ეწირება ბაჭია, მორალურად კი – კოკა, რადგან ბაჭიას სიკვდილში ისიც გრძნობს თავს დამნაშავედ. შემდეგ მთელი ცხოვრება ცდილობს ამაზე ფიქრს თავი აარიდოს და იგი ქვეცნობიერის სასტიკ ჯურღმულებში გამოკეტოს. სულიერი სიკვდილი კი ზოგჯერ ფიზიკურზე უფრო ტრაგიკულია, რადგან მას მუდმივი შიში, ტკივილიანი ცხოვრება და ავის მოლოდინით შეძრწუნებული სულიერი მდგომარეობა ახლავს თან.
პიროვნება უცხოვდება საკუთარ ქვეყანაში, ქალაქში და ეპოქაში. ასეთ შემთხვევებში რამდენიმე გამოსავალი არსებობს, მაგალითად, გიუნტერ გრასის რომანის “თუნუქის დოლის” პერსონაჟმა – ოსკარ მაცერატმა – ძალიან ადრე გაიგო მოზარდთა სამყაროს მთელი სიბინძურე და პტოტესტის ნიშნად გადაწყვიტა აღარასოდეს გაზრდილიყო, რაც მოახერხა კიდეც. სამი წლის ასაკში სარდაფში ჩავარდა და ზრდა შეწყვიტა. მას შემდეგ მუდამ განუყრელად დაატარებდა თუნუქის დოლს, რომელზე გაუთავებელი ბრახუნითაც გამოხატავდა თავის მსოფლმხედველობას და საზღვარს ავლებდა მასსა და მოზარდთა სამყაროს შორის.
მეორე დიდი გერმანელი მწერლის – ჰერმან ჰესეს რომანში: “შუშის ბურთულებით თამაში”- აღწერილია სახელმწიფო სახელმწიფოში – “კასტალია”, რომელიც იმ ინტელექტუალების თავშესაფარი ადგილია, რომელთაც სრულიად არ გააჩნიათ ცხოვრებისეული გამოცდილება, სამაგიეროდ განვითარებული აქვთ მშვენიერების შეგრძნება. ჰერმან ჰესესთვის “კასტალია” აბსტრაქტული, რთული სიმბოლოა სულიერების თავშესაფარისა იმ სამყაროში, რომელიც უიმედოდაა დაავადებული.
იქნებ პიროვნების გადარჩენის ერთ-ერთი გზა საზოგადოებიდან გაქცევაა? იდეალური ქალაქი – როზენბურგი, რეალური სამყაროს სრული ანტიპოდია. მათი ტემპი განსხვავდება ერთმანეთისაგან. სოფლის უზრუნველ, მშვიდ სცენებს როზენბურგის ნერვული, აჩქარებული მოუთმენლობა უპირისპირდება. რეალურ ცხოვრებაში სიყვარულში ხელმოცარული კოკა როზენბურგში ოცნების ქალს, დოლორესს ხვდება და თავს ბედნიერად გრძნობს. იგი ახალ თავისუფლებას პოულობს და ცდილობს დაიბრუნოს ის, რაც მას ცხოვრებამ წაართვა.
როზენბურგი გარშემომყოფთათვის დაფარულ, ხელმიუწვდომელ სივრცეშია განთავსებული. იგი გმირის შიგნით, მის ცნობიერებაში არსებობს და კოკას ოცნებისა და შიშის სამყაროა. ეს ქალაქი იზიდავს და იმავდროულად ემუქრება მას. ამგვარი ფორმით აბსურდული სიტუაცია სრულიად რეალური და ხელშესახები ხდება (რა თქმა უნდა ლიტერატურული გაგებით). ამ ხერხით მწერალი არა მხოლოდ პერსონაჟის სულიერ მდგომარებას, არამედ რეალურობის მეტაფიზირებას ახდენს. რეალური სამყარო მისი პასტორალურობის მიუხედავად უფრო საშიში და დაუნდობელია, ვიდრე როზენბურგის აფორიაქებული ურბანიზმი. აქ არ შეიძლება ერთი ბიბლიური პარალელი რომ არ გაგვახსენდეს: აბრაამის ძმიშვილი – ლოთი – სანამ სოდომში ცხოვრობდა, წმინდა და მართალი ადამიანი იყო. იგი მხოლოდ მაშინ წაწყდა, როდესაც ამ ცოდვის ბუდეს გაეცალა და თავი სამშვიდობოს იგრძნო. როდესაც ავტორი როზენბურგის სცენებს გვიხატავს, იგი სინამდვილეში იმ ტრაგიკულ გაორებას აღწერს, რომელიც კოკას სულიერ სამყაროში ხდება.
სიყვარულიცა და სიძულვილიც ემოციურობის ორი პოლუსია, ძლიერი გრძნობა შეიძლება აგრესიულიც იყოს და ნაზიც. სიყვარული ადამიანის არსებობის ერთადერთი ფასეულობაა, მაგრამ იგი ამავე დროს დესტრუქციული ძალაცაა, რადგან სიყვარულის ობიექტში შერწყმას, ანუ საკუთარი იდენტურობის დაკარგვას ნიშნავს. ამიტომ დოლორესისადმი არაერთგვაროვანი დამოკიდებულებაცა და შესაბამისად, მისი სიკვდილიც, კოკას ქვეცნობიერი ნების გამოხატულებაა. ნუ დაგვავიწყდება, რომ როზენბურგი კოკას მიერ შექმნილი ქალაქია და იქ განვითარებული მოვლენები გარკვეული ფორმით მის მიერაც იმართება.
კოკას მეტამორფოზა მისი სხეულის ტრანსფორმაცია კი არა, აბსურდულ სამყაროში მოხვედრილი ადამიანური ფსიქიკის თავისებურებაა. ისეთი თავისებურება, როდესაც პიროვნება საკუთარ სხეულში ყოფნით დისკომფორტს განიცდის და რადგან ახალ მდგომარეობაში ყოფნის იმუნიტეტი არ გააჩნია, ცხოვრების მიერ დაგებულ მახეში ებმება. შიში კი მისი ბუნების ერთადერთ თვისებად რჩება. მწერად გადაქცეული კოკა თავისივე საოცნებო ქალაქის ერთ-ერთი სახლის ტუალეტში გამოემწყვდევა. გამოსავალი აღარაა, ან უნდა დაიღუპოს, ან ისევ იმ სივრცეს დაუბრუნდეს, საიდანაც თავის დაღწევას ამაოდ ცდილობდა. ეს კი ცხოვრებაზე ამბოხებული ადამიანის საბოლოო დამარცხებაა.
ავტორი აქ კიდევ ერთხელ გვახსენებს, რომ ეს მხოლოდ ხელოვნების ნიმუშია, ალეგორიაა, გაქცევა კი ილუზია, რადგან ადამიანი სხვა არაფერია, თუ არა ამ ცხოვრების ტუალეტში გამოკეტილი უცხო არსება. მნიშვნელობა არა აქვს, ეს წარმოსახვითი სამყარო იქნება, თუ რეალური, იდეალური ქალაქი, თუ აბსურდული. ეს ის სინამდვილეა, რომელზეც საზოგადოება ხმამაღლა არ ლაპარაკობს, ან ამის აღიარება უჭირს.
ბესო ხვედელიძე იმ მხატვრულ-ფილოსოფიურ ხედვას გვთავაზობს, რომელსაც მის შემოქმედებაში დომინანტური როლი ენიჭება: ცხოვრება ამგვარი მახეების გაუთავებელი ლაბირინთია და საკმარისია ადამიანმა ახალ თავისუფლებას მიაღწიოს, რომ იგი მისთვის უმალვე ახალ საპყრობილედ გადაიქცევა.
ახალ საუკუნეში პიროვნება დაიმცრო, დაპატარავდა. საზოგადოების თვალში ფასი დაკარგა. თუმცა, შეიძლება საკუთარ თავთან მებრძოლი ადამიანი გაცილებით უფრო დიდი გმირი იყოს, ვიდრე ურჩხულთან მეომარი რომელიმე რაინდი. ასეთი პიროვნებების შემჩნევა კი დღეს მხოლოდ ნიჭიერ მწერლებს შეუძლიათ.
შეიძლებოდა კიდევ ბევრი გვეთქვა ნაწარმოების ემოციურ ტონსა და ლექსიკაზე, რომელიც მოთხრობილი ამბისა და განწყობილების ადეკვატურია; ქალაქ როზენბურგის მიკროკოსმოსში ჩაკეტილ, სოციალური მდგომარეობის უარმყოფელ ახალგაზრდებზე; მათ თრეშ კულტურაზე (კულტურა ავტორიტეტებისა და ტრადიციების გარეშე); ამ მიმდინარეობის სიმბოლიზმზე, მაგრამ ეს ყველაფერი მხოლოდ ინტერპრეტატორის ორიგინალური რეაქცია იქნებოდა და არა მწერლის რაციონალური თუ ირაციონალური ჩანაფიქრი.
შემოქმედება მუდმივი აღმოჩენების პროცესია, რადგან იგი პირობითი და ექსპერიმენტულია. სწორედ ეს გარემოება ასაზრდოებს ხელოვნებას, იგი გვასწავლის, რომ ერთდროულად შეიძლება წარსულშიც გადავიხედოთ და მომავალსაც გავუსწოროთ თვალი. მწერალში პირქუში კაცთმოძულეც დავინახოთ და მხურვალე ჰუმანისტიც, რეალისტიცა და მოდერნისტიც. ხელოვნებაში ეს ყველაფერი დასაშვებია.
მთავარია, რომ ლიტერატურის ნიმუშმა დაარღვიოს თავისი დროის ჩარჩოები, გარკვეული გაგებით, შეცვალოს ხელოვნების განვითარების გეზი, შეცვალოს ადამიანთა მიერ დაკანონებული შეხედულებები სილამაზის, სიყვარულის, რეალურობისა და აბსურდულობის, თუ გნებავთ, რომანის ფორმისა და სტილის შესახებ, რადგან ყოველივე ამის გარეშე ნამდვილი ლიტერატურა ინტელექტუალური ნარკოტიკის ნაირსახეობად ვერასოდეს გადაიქცევა.

© ”წიგნები – 24 საათი”