მონატრებული უბრალოება
თარგმნა თამარ აბრამიშვილმა
პროზაული ნაწარმოებები, რომლებიც 96-98 წ.წ.-შია შექმნილი და რომელზედაც აქ ვილაპარაკებთ, ყველაზე უკეთ ასახავს ტენდენციას ლექსიკის შერჩევის სტრატეგიის შეცვლისკენ, ჟანრთა გადაჯგუფებისა და სხვადასხვა სტილის ნოვატორული სიმბიოზისკენ. სერიოზული და ჩაფიქრებული ლიტვური პროზა გამოცოცხლდა, გახდა უფრო მხიარული, გათავისუფლდა და შეფერადდა წარმოსახვა, თავი იჩინა იუმორმა და იდუმალებამ.
სწორედ ასეთ ფონზე გამოჩნდა სხვაგვარი შემოქმედება. პირველ ყოვლისა, ისევ ძველებურად მიმზიდველია დღიურის ჟანრი; კვლავინდებურად ლაკონური და აფორისტულია ბიტე ვილიმაიტეს ნოველისტიკა (“გზას აცდენილი მატარებელი”). მის ორ-სამგვერდიან ნოველებში, სადაც ერთმანეთს ერთვის დეტექტივი და ოჯახური დრამა, სენტიმენტები და სარკაზმი, დასმულია საზოგადოების მდგომარეობის დიაგნოზი. წიგნი ნაძალადევ სიკვდილზეა, რომელმაც პოსტსაბჭოთა არეულ-დარეულობისა და ორომტრიალის დროს ბავშვები და მოხუცები იმსხვერპლა. უსახლკარო, გაყინული ბიჭის კუჭში გაკვეთის დროს მხოლოდ მაჟალოს პოულობენ. გათავისუფლებული პატიმარი მონაზონ ქალს იმიტომ კლავს, რომ მას ხელთ არა აქვს საწყობის გასაღები, სადაც ქველმოქმედთა მიერ შეგროვილი ნივთებია შენახული. ვილიმაიტეს მიერ შექმნილი ყველა მხატვრული დეტალი არის აშკარა, დაუნდობელი და ამ კრებულში – სურეალისტურიც. აფეთქებული გოგონას თვალები პრეზიდენტს უმზერს: ერთი ბალახიდან, მეორე – ხის კენწეროდან. რადიაქტიულ ზონაში უსაშველოდ გაზრდილი კოღო გოგონას მშობლებს ნთქავს. მოქმედების ადგილს მნიშვნელობა არა აქვს. მწერალი მიგვანიშნებს, რომ განადგურების შლეგური სურვილი ყველაფერს ემუქრება და მთელი გარემო საფრთხეშია. ვილიმაიტემ ლაკონური, შინაგანად ზუსტად გაწონასწორებული ნოველის მოდელი შექმნა და მისმა ორიგინალურმა სტილმა (განსაკუთრებით შედარებებმა) უდაოდ არა ერთსა და ორ პროზაიკოსზე იქონია გავლენა.
იურგა ივანაუსკაიტემ დროულად იგრძნო, რომ პოსტმოდერნიზმის კანონებს ყავლი გასდიოდა და წერის მანერა კარდინალურად შეიცვალა. იგი ერთხანს ინდოეთსა და ტიბეტში ცხოვრობდა და იქიდან დაბრუნებულმა, გამოსცა წიგნი, სადაც მიმოიხილავდა აღმოსავლეთის კულტურას, მოაწყო თავისი ხელით ჩახატული მანდალების გამოფენა. ეს იყო გარემოს გამანადგურებელი გავლენის თავიდან არიდებისა და პიროვნების ინტეგრაციისკენ მიმავალი გზის თვალსაჩინო მაგალითი.
კარლ გუსტავ იუნგი თავის ბიოგრაფიაში წერდა, რომ ყრმობის ასაკში, როდესაც მანდალებს ხატავდა (უნებლიედ), ამით ყველა ღონეს ხმარობდა, შეეღწია ცენტრში – თავის ბუნებაში. და ამას წინათ ივანაუსკაიტემაც საჯაროდ განაცხადა, რომ მას აღარ აინტერესებს არც ბელეტრისტიკა, არც ბოჰემა და მხოლოდ ერთი სურს: იცხოვროს სადმე ბურიატიაში და არატრადიციული მეთოდით განკურნოს ხალხი. საკუთარი შამბალას ამგვარი ძიება ნიშანია პიროვნების სიმწიფისა, – მისი მზაობისა, უარყოს ეგზისტენციალური ამაოება; ეს არის ლტოლვა ჰარმონიისკენ, სიბრძნისკენ, კოსმოგონიური საზრისისკენ, ანუ ყვველაფერ იმისკენ, რისი ბატონ-პატრონიც იყვნენ ჩვენი წინაპრები, რომლებიც თავიანთ სოფელს არ გასცდენოდნენ. “სოფელში ერთ დღესაც ვერ გავძლებ”, – ამბობდა ერთხანს ივანაუსკაიტე, – ძირძველი ქალაქელი, ინტელიგენტური ოჯახისა და წინაპრების შვილი. სიმშვიდის ოაზისად მისთვის შამბალა იქცა, რომელიც თავდაუზოგავი ძიებით მოიპოვა.
ჰაერში უბრალოების მონატრების სუნი ტრიალებს, ამიტომაც მოსწონს მკითხველს მარტივი, აღმოსავლური პოეზიის დარი, მინიმალისტური ესთეტიკა, – წიგნები, რომელიც გულისხმიერად ეკიდება ყველა არსს, გულისყურით აკვირდება ცხოვრების ნიშნებს და კრძალვითა და მედიტაციით არის სავსე (ნიიოლე მილიაუსკაიტეს პოეზია, ჰენრიკას ჩიგრეუსის ნოველისტიკა, ბირუტე იონუშკაიტეს პროზა). სულ ცოტა ხნის წინ, ცნობილ რეჟისორ ეიმუნტას ნეკროპოსს, “ჰამლეტის” დამდგმელს, რომელიც მკაცრი პოეტიკის მიმდევარია, ერთ-ერთ ბოლო ინტერვიუში უნებლიედ წამოსცდა, რომ თავი მოაბეზრა ირონიამ და უბრალოება მოენატრა. საყოველთაო ყურადღება მიიპყრო ანასტას რამონასის წიგნმა – “სიმშვიდის ბორცვმა”, რომელიც მისი გარდაცვალების შემდეგ გამოვიდა და რომლის სათაურიდანვე – ცალკეული ფრაზებიდან, ესეში ჩადებული სიბრძნიდან – სიმშვიდის მკურნავი სიო უბერავს. ანასტას რამონასი შეიძლება მივაკუთვნოთ ტრადიციულ ავტორებს, რომლებიც ყოველდღიურ ჭირსა თუ ლხინზე წერდნენ, მაგრამ ამასთან ერთად, იგი უაღრესად ეკონომიურად იყენებს სიტყვებს; მისი ნოვატორობის საიდუმლო ლექსიკური სტრუქტურის სიღრმეში დევს და ამიტომაც უცბად არ გხვდებათ თვალში. რამონასის მოთხრობა “წარსული ზაფხულის თეთრი ღრუბლები” – წიგნი, რომელიც ერთი შეხედვით, ცოტა ბანალურიც კია (ჭვრეტაში ჩაძირული გმირი ძველ ვილნიუსში დაიარება, შედის პატარ-პატარა კაფეებში, ქალაქის შემოგარენში, ბორცვებზე დაეხეტება), ჯერ კიდევ 1992 წელს აღიარეს საუკეთესო ნაწარმოებად. მოთხრობის აზრია თავისუფალი სულის ემანაცია, – კაცის ყოფა, რომელიც დამოკიდებული არ არის არც იდეოლოგიის ორპირ ქარზე, არც სიმდიდრესა თუ სიღარიბეზე, არც პოლიტიკურ თუ ადამიანურ ვნებათაღელვაზე და არც კარიერაზე. იგი “ფიქრობს და იქცევა ისე, როგორც უნდა”. ანასტას რამონასის პროზას “შინაგანი ემიგრაციის” პროზას უწოდებდნენ; მის პროზაში მეტონიმია მეტაფორას ჯაბნის, ხოლო თხრობა არ არის სიტყვაკაზმული, არამედ შესაბამისი და ზუსტია. სულ სხვანაირი, ფსიქიკური რღვევის ზღვარზე მდგარი, გონებააფორიაქებული გმირი გამოჰყავს მას “მიკელეში” – თავის მეორე მოთხრობაში, რომლის სინტაქსსა და თვით თხრობის კილოს აშკარად ეტყობა ბრონიუს რაძივიუჩუსის (მან 90-იან წლებში გაითქვა სახელი და სიცოცხლეშიც და სიკვდილის შემდეგაც, ლიტველების კერპი იყო) სტილისა და თავად მისი პიროვნების გავლენა. მიკელესი, პოსტსაბჭოთა ცვლილებების შემდეგ, ცხოვრებას ვერ ერგება: მისი აზროვნებისთვის დამახასიათებელია “არქაული” მსოფლმხედველობა; იგი სხვა განზომილებაშია, ენატრება ისტორიული ავთენტიკა – ყველგან და ყველაფერში. ანასტას რამონასი საინტერესო ისტორიულ ნოველებს წერდა, გულმოდგინედ აღადგენდა წარსულის ყველა წვრილმანს (მისი მრწამსი იყო: “ერთი ისტორიული ნოველის დასაწერად არქივებში მთელი წელი უნდა იმუშაო”) და აღშფოთებული იყო ხოლმე თავისი კოლეგების ისტორიული დილეტანტიზმით. მწერლის ამგვარი ლტოლვა აღდგენისადმი – ტოტალური დესტრუქციის პირობები, ჩვენ დროში, ფრიად იშვიათია.
რომულდას გრანაუსკასის ესე, “სიტყვის აგონია” – დღევანდელ გაშმაგებულ სწრფვაში ხელაღებით განადგურდეს ყველაფერი – ყველაზე საშიშ მოვლენად სიტყვის დევალვაციას ასახელებს. ბიბლიაზე, ფოლკლორსა და კლასიკურ ლიტერატურაზე აღზრდილ გრანაუსკასს ენატრება ესთეტიკური შეხმატკბილება – ჰარმონია, რომელსაც სიტყვა აღარ ემსახურება. მისი მოთხრობების პირველი კრებული “წითელი ტყეები” ადასტურებს, რომ სემანტიკურად დაყურსული, ნოყიერი ტექსტი არ ძველდება. მეტსაც ვიტყვი, ეს ტექსტი ერთგვარი საბუთია ათწლეულების მანძილზე ლიტვური პროზის განვითარებისა და წარმატებისა. გრანაუსკასი პროზაში არტერიული ჭაბურღილების გათხრის დიდოსტატია: იგი ცოტას წერს, მაგრამ მისი ყველა მოთხრობა, ამბავი თუ ესე უეჭველად მკვიდრდება დიდების კვარცხლბეკზე. ცოტა ხნის წინ გამოვიდა მისი ახალი წიგნი “ცხოველთა საგალობელი”. გრანაუსკასის პროზამ მწვერვალს მიაღწია და ცხადია, თავისი ანტიპოდი შვა. ლიტვურ პროზაში ურბანისტული მიმართულება ჩამოყალიბდა.
ახალგაზრდა ავტორები თავგამოდებით ედავებიან ტრადიციებსაც და მამებსაც. ნიჭიერმა ნოველისტმა და კრიტიკოსმა რენატა შერელიტემ გამოსცა მეორე წიგნი “მარის წრე” (პირველი წიგნი “თევზის განაწილება” 1995 წელს გამოიცა). უღიმღამო პროვინციული ცხოვრების სიმძიმილი (“არაფერი ხდება”), მუდამდღე შეზარხოშებული ქალიშვილები, წრეზე სიარულივით მომაბეზრებელი ყოფა, ასეთია ამ ნოველების გმირთა სამყარო, რომელიც ბასრი სტილითა და ბრწყინვალე შედარებებით არის გადმოცემული. ამ ნოველების ყველაზე ტიპიური სათაურია: “ანგელოზი კარტოფილით სავსე ვედროსთან” (ლიტვური პროზის საფუძველთ-საფუძველს – აგროკულტურის მიკერძოებულ ყოფას – მისი მოახლეღა შემორჩა: ალკოჰოლი და ანგელოზის გამოცხადება); მეორე ახალბედა მწერალმა – მარიუს ივაშკიავიჩუსმა, რომლის იმედიც ლიტვაში ბევრს ჰქონდა, პირველი ნოველების კრებულის (“რის მაქნისია შვილი”, 1996) გამოსვლის შემდეგ, ხელი მიჰყო რომანის წერას, რომლის ფრაგმენტებიც პერიოდულ ჟურნალში ქვეყნდებოდა (“ნაწყვეტები მთელიდან”). უნდა ითქვას, ამ ნაწყვეტებში, თხრობა გაცილებით მიმზიდველი ჩანდა, ხოლო როდესაც “მთელი” რომანი გამოიცა (“ამბავი ღრუბლებიდან”) აღმოჩნდა, რომ სიტყვამრავალი ტექსტის წაკითხვა სტატიკური თხრობის, ჭარბი დაშიფრული სიმბოლების, უსაშველოდ მონოტონური, თანაც რიტმული და რაღაცნაირი ნაფლეთი სტილის – ვითომდა “პოეტური პროზის” – გამო, შეუძლებელი იყო. მის რომანში პროზაული ტექსტი ლირიკის მთავარ პრინციპებს იყენებს და აშკარად მის ხარჯზე მუქთახორობს. მ.ივაშკიავიჩუსი არად აგდებს მკითხველს, ამძიმებს ნაწარმოებს მრავალმნიშვნელოვანი გამოთქმებით, რომელიც მხოლოდ ავტორისთვის არის გასაგები და ამგვარად, ლიტერატურული სასწაული, სამწუხაროდ, არ მოხდა.
გამომსახველობითი ხელოვნების დარად, რომელიც ხელოვნების ალტერნატიული სივრცის მოსაძიებლად დიდიხანია ქუჩაში გავიდა, პროზაულმა სიტყვამაც გადალახა თავისი საზღვარი და შუკებისკენ გაიწია. სლენგმა (ბოჰემურმა, მოზარდულმა), ჟარგონმა, ლიტვურ-სლავური ენების კონგლომერატმა, ბილწსიტყვაობამ, უხეშმა სიტყვებმა, სალაპარაკო ენამ თავისი სინტაქსით ლიტერატურული ენის დაბანილ-დავარცხნილი ნორმატიული ლექსიკა აწეწა.
ყველანაირი სტილით მანიპულირება და სიტყვიერი მოდელების გამოყენების უნარი დღესდღეობით მწერლის “ხარისხის ნიშანია” (გავიხსენოთ კუნჩინასი, ერლიცკასი, კასპარავიჩუსი, რომლის ორიგინალური მოთხრობა – “ოთხი დაიკოს ბაღი”, – სწორედ დამდაბლებური ფაქტურითა და უხეში ლექსიკით გამოირჩევა, რაც “ხალხთა აღრევის” ენობრივი სიტუაციის გამოხატულებაა).
დაბოლოს, შეიძლება აღვნიშნოთ, რომ ლიტვურ პროზაში ფეხს იკიდებს უფრო რთული მსოფლმხედველობაც, რომლის გამოსახატავადაც მწერლები თხრობის არაკანონიკურ ფორმებსა და უფრო დაუნდობელ, “დაუბანელ” ლექსიკას ეძიებენ. ამიერიდან თხზვა ნაკლებად არის შემოსაზღვრული, უარყოფილია ტაბუ. მეორე მხრივ, ჟანრთა დიფუზია “დღემოკლე” მწერლებს უფრო შეშვენით, რომლებიც სრულყოფას არ მიელტვიან. ვირუსივით გავრცელდა ესეისტიკა. დროთა განმავლობაში ამან შეიძლება დიდი ზიანი მიაყენოს ლიტვურ პროზას, რომელსაც ლირიკული სიტყვაკაზმულობის დიდი ტრადიცია აქვს, მაგრამ არა აქვს ინტელექტუალური დისციპლინა. მიუხედავად ამისა, მაინც უნდა წავახალისოთ ნაირნაირი ავანგარდი, რათა ლიტერატურის ძარღვი არ გაწყდეს. ახლაც, როგორც მუდამ, შედეგი პირველ ყოვლისა, მწერლის პიროვნების მასშტაბზეა დამოკიდებული.
“ყველანაირი ხელოვნება თამაშს ჰგავს, მაგრამ პროზა ყველაზე მეტად ერთობა ასეთი თამაშებით”, ამბობს ლუდას გუტაუსკასი.
© “არილი”
