საზღვარი ვიღაცისთვის მატერიაა, რომელიც 100 მეტრის იქით ან აქეთ დგას და ამ 100 ან 300 მეტრს დიდი პრინციპული მნიშვნელობა არ აქვს, იმის მიუხედავადაც კი, რამხელაა მისი სამშობლო. სამშობლო – ესეც ძალიან პირობითია. საზღვარი და სამშობლო – ამ სიტყვების მიღმა არსებული ინფორმაცია მაინც იმ იდენტობაზეა დამოკიდებული, რომლითაც პიროვნება ფორმირდება. ლადო ფოჩხუა მრავალი წელია საქართველოდან ძალიან შორს, ხან სად და ხან სად ცხოვრობს, მუშაობს, გამოფენებს მართავს. ბოლო წლებია მის შესახებ ამბები ნიუ იორკიდან მოდის. თუმცა მისთვის საზღვარი პრინციპებიც არის, ტკივილებიც, პიროვნული ტრაგედიაც და დიდი, ძალიან დიდი ნოსტალგია, რომლითაც ამჟამად თბილისში გამოფენას გვთავაზობს. საზღვარმა, რომელიც ერთმორწმუნე ჩრდილოელმა მეგობარმა აფხაზეთში გაავლო, ლადო ფოჩხუას ბიოგრაფია დაწერა. მისი მოგონებები და მისი იდენტობაც. ის აფხაზეთიდან არის და 2013 წლის თანამედროვე ხელოვნების ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი გამოფენაც მისი პერსონალური პროექტი იყო. საქართველოს სურათების ეროვნულ გალერეაში. გამოფენა სახელად „ქართული მელანქოლიის ანატომია“.
„ამ პროექტის არსებობას დიდწილად ვუმადლი ჩემს მეხსიერებას და ვითარებებს, რომელთა შეცვლაც მე არ შემეძლო. ოცდასამი წლისამ ყველაფერი დავკარგე – ოჯახი, მეგობრები, მშობლიური ქალაქი, სახლი, საბუთები. უკვე თბილისში შევიტყვე, რომ ახალ, მოუწყობელ და მშიერ ცხოვრებაში ლტოლვილი ვარ. აფხაზეთიდან ლტოლვილი. ანუ – არავინ. ნოლი. ადამიანი სოციალური ფუნქციის გარეშე. როცა პირველი ჰუმანიტარული დახმარება მივიღე, ამერიკული სამხედრო ულუფა, ვერცხლისფერ ქაღალდში გახვეული ლობიო და ხორცი, საკუთარ თავს პირობა მივეცი, რომ თავს დავაღწევ გასაჭირს, რომელშიც აღმოვჩნდი. ამისთვის წლები დამჭირდა. ამ გამოფენაზე გამოტანილი ფოტოსურათები ჩემი გზის ეტაპებია, რომელიც ლტოლვილის ცხოვრებიდან ადამიანურ ცხოვრებამდე გავიარე.“ – წერს ლადო ფოჩხუა.
გზა, რომელსაც მან დაარქვა „გზა ლტოლვილობიდან ადამიანობამდე“, დღესაც ბევრისთვის არის აქტუალური. მისი გამოფენის წარმატებულობაც უპირველესად მდგომარეობს იმაში, რომ მისი პირადი გზა ამავდროულად არის ჩვენი გზა, ქართველი ხალხის, რომელიც ლადო ფოჩხუას ფოტოებს საკუთარი ისტორიის დოკუმენტურ მასალად აღიქვამს.
„არტისტერიუმის“ 2013 წლის კონცეფცია მდგომარეობს სლოგანში – „ვარ მე შენ?“. იდენტობისა და თვითიდენტიფიკაციის, ინდივიდისა და საზოგადოების, „მე“-სა და „სხვების“ ამოცანების ეს გამაერიანებელი სლოგანი საქართველოს ამჟამინდელი რეალობისთვის მეტისმეტად ადეკვატური და იქნებ დროულიც იყოს ანალიზისთვის.
წლევანდელი „არტისტერიუმის“ თემა 1998 წელს ილიკო ზაუტაშვილის მიერ გამართულ პერფორმანსს უკავშირდება. პერფორმანსის ოთხი მონაწილე 2 წყვილადაა გაყოფილი, რომლებიც ერთმანეთის «გაგებას» ცდილობენ, მაგრამ წინააღმდეგობებს აწყდებიან. პირველ წყვილს თვალები აქვთ ახვეული და ერთამენთს ეხებიან, მეორე წყვილი კი სხვადასხვა ენაზე დაწერილ წიგნს ხმამაღლა, ერთდროულად კითხულობს.
ნამუშევარი აჩვენებს კომუნიკაციის სირთულეს, როცა მხოლოდ საკუთარ ენაზე, სიტყვების ფორმალურობაზე და კულტურულ ან ქცევით (behavioral) სტერეოტიპებზე ხარ კონცენტრირებული, ან როდესაც სუბიექტის მიღება-არმიღება წინასწარგანწყობით შემოიფარგლება. თემა, რომელიც ერთი არტისტის ერთ ნამუშევარში ვიწრო კონტექსტით განვითარდა, მთელი ფესტივალისთვის მრავალფეროვნად ჩამოყალიბდა. ერთისთვის „სხვა“ სხვა ადამიანია. მეორესთვის რელიგიური ან ეთნიკური ნიშნით განსხვავებული პირი ან სივრცე. სხვებისთვის კი უბრალოდ უცნაური გრძნობა, განცდა, რომელსაც პირველად განიცის ადამიანი. სხვა განცდა… თემის ერთ-ერთი საინტერესო ინტერპრეტაცია წარმოადგინეს გალერეაში “კონტეინერი“. აქ სხვა ანუ უცნობი იყო ქავილის გრძნობა და გამოფენასაც ერქვა მარტივად, მაგრამ ცოტა უხერხულად – „ქავილი“.
ერთ-ერთი არტისტი ანა ლორთქიფანიძე მცირე სკულპტურით გამოეხმაურა შეხებით გამოწვეულ ქავილის გრძობას. მან გამოაქანდაკა ქალის ვაგინა, რომლის სიღმეშიც ხდებოდა რაღაც, რასაც ჩახედვით არკვევდა დამთალიერებელი. ნამუშევრის პროვოკაციულობამ გამოიწვია ამ ქანდაკების პოპულარობა. თუმცა გამოფენის სხვა მონაწილეები მეტად წავიდნენ ამ თემის სიღრმისკენ. თინათინ კიღურაძე ფოტოებში გვაჩვენებდა სხეულებს მეორად ტანსაცმელში და სურდა ეთქვა, რომ ხანდახან სხვისი სამოსი სხვა ადამიანის ნაწილს ატარებს. გურამ წიბახაშვილის პატარა ფოტოების სერიამ კი ქალაქში ომის გამომხატველი სტენსილები აღბეჭდა, როგორც უცხოსთან შეხების რეაქცია. შეიძლება ითქვას, რომ 2013 წლის „არტისტერიუმი“ თემის არჩევანით ყველაზე ზუსტი იყო დროსა და სივრცესთან მიმართებაში ვიდრე ოდესმე.
2013 წელს თბილისის საერთაშორისო თეატრალური ფესტივალი 5 წლის გახდა. ხუთი წლის თავზე მისი კონკურენტი ფესტივალი აღდგა. „საჩუქარი“ რამდენიმე დღის შუალედის შემდეგ დაიწყო. პრინციპში კონკურენცია უადგილო უნდა იყოს, რადგანაც „საჩუქარი“ დაბადებიდან გახლდათ ხელოვნების ფესტივალი, რაც გულისხმობს მის მულტიმედიურ ხასიათს, მაგრამ აქცენტი მაინც ყოველთვის სასცენო ხელოვნებაე კეთდებოდა. კონკურენციას არა ფესტივალის დარგობრივობა, არამედ ის განაპირობებს, რომ მას შემდეგ რაც თბილისის თეატრალური ფესტივალი დაარსდა, ხელოვნების ფესტივალი „საჩუქარი“ არ გამართულა.
ერთიც და მეორეც ქალაქ თბილისის ფესტივალად მოიაზრება, თუმცა ისინი ქალაქის სხვადასხვა მერების მიერ გახლავთ დაფუძნებული. წელს პირველად ორივე ფესტივალი იმართება და იმედი ვიქონიოთ, უბრალო და ვერაგი რევანშისტული სულისკვეთება სამომავლოდ არ დაემუქრება თბილისის საერთაშორისო თეატრალურ ფესტივალს. ხანდახან ღირს, ისტორია არ განმეორდეს და თუკი ასე მოხდება, მოგებული დარჩება არა მხოლოდ საზოგადოება, არამედ ორივე ფესტივალი, რომელიც კონკურენტულ გარემოში მეტ ხარისხს მიაღწევს და განსხვავებული ტენდენციების შექმნაც გახდება შესაძლებელი.
თბილისის თეატრალური ფესტივალის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი სტუმარი რობერტ ლეპაჟის დასი გახლდათ. ის კანადელი მსახიობი, რეჟისორი, დრამატურგი და მოკლედ, თანამედროვე თეატრის ერთ-ერთი ყველაზე გამოჩენილი პერსონაა. ლეპაჟმა ამჯერადაც მაყურებელს დააჯერა, რომ ხელოვნება ხერხია იმისთვის, რომ შექმნა ზღაპარი…
წარმოდგენა ერთი ფილიპეს ამბავია, რომელმაც ახლახანს გადაიტანა დედის სიკვდილი და ერთადერთ დედმამიშვილთან, პატარა ძმა ანდრესთან განშორება. საიდუმლოებით მოცული სამყაროს სწავლებით ანთებული ვარსკვლავებს ჩაფიქრებული შეჰყურებს. დროსა და ადგილს მეორეხარისხოვანი როლი უკავია ფილიპეს კვლევაში, რომელიც მოიცავს სამყაროს მნიშვნელობას და მის არსებობას ამ სამყაროში.
კოსმოსური რბოლის დროს საბჭოელებისა და ამერიკელების გაუთავებელი კონკურენცია პროგრამისთვის (დედამიწის გარეთ არსებული სიცოცხლის ძიება), ბავშვობის მოგონებები და სიყმაწვილე ერთ-ერთი კრიტერიუმია ამ ერთი კაცისთვის ფუნდამენტური შეკითხვის მოსაგვარებლად, «მარტონი ვართ?». ამ კითხვაზე პასუხის გასაცემად ლეპაჟი მულტიმედიურ ხერხებს მიმართავს. ვიდეო-ფოტო პროეცირებებს, რაც საინტერესო და ტექნიკურად ვირტუოზული განათებით ერთგვარ ილუზორულ ეფექტებს ახდენს და მაყურებელს აბრუებს. საბოლოო ჯამში მაყურებელი რჩება ბედნიერი, ბედნიერი იმის და მიუხედავად მარტოა ის კოსმოსში თუ არა. ბედნიერია იმით რომ ამ სამყაროში თეატრი ესთეტიკას ემსახურება და ყველაფერს ისე ფანტასტიკურად საინტერესო ფერებად და რაკურსებში ანათებს.
პოლარულად განსხვავებულ რაკურსებს შეეხო წლევანდელი თეატრალური ფესტივალის სხვა გამორჩეული სტუმარი. პოლონელი რეჟისორი მაია კლიჩევსკა არ ღალატობს თავის ფუნდამენტურ თემას – ძალადობას ადამიანებს შორის. მაყურებელს კი სილაღის და დროსტარების არანაირ შანსს არ უტოვებს. ძალადობას რომელიც ყვრნის ნებისმიერ საზოგადოებას – ეს ის თეზისია, რომელსაც კლიჩევსკა სილასავით აწნის მაყურებელს პირველივე სცენებიდან.
მაია კლიჩვესკა თითქმის ნებისმიერ დრამატურგიულ მასალაში ხედავს ამ საფრთხეებს. თუმცა პიესა, რომელზე დადგმული წარმოდგენაც წელს თბილისში ჩამოიტანა, თავის დროზე სწორედ ამ თემას მიეძღვნა. უილიამ შექსპირის „მაკბეტი“ მაია კლიჩევსკას შემოქმედებაში მისი ხედვისა და არჩევანის კლასიკური ილუსტრატორია.
მაია კლიჩევსკა ერთ-ერთი აღიარებული რეჟისორია აღმოსავლეთ ევროპაში. მას შარშანდელი ფესტივალის მაყურებელიც იცნობს. მისი დადგმა „ღმერთების სიკვდილი“ არაერთმა მაყურებელმა უხმოდ დატოვა, მძაფრი და ძალიან ნატურალისტური სცენების გამო.
მაია კლეჩევსკამ ჩვენი თანამედროვე ეპოქა თავისი დაუნდობლობითა და სიშმაგით, შექსპირის ტექსტშიც იოლად აღმოაჩინა. წარმოდგენილი სამყარო ძალიან ახლოსაა ლინჩისა და ალმადოვარის ფილმებში ასახულ რეალობასთან. კლიჩევსკა ყოველთვის ახლოს არის კინოსთან. დაახლოებით ისეთსავე სიახლოვეში, როგორც ლიტერატურასთან. კლეჩევსკა შეკითხვას სვამს: როგორ იბადება ბოროტება? ვინ არის მასზე პასუხისმგებელი? როგორ შეგვიძლია ჩვენი ბედისწერის წარმართვა და თავად ბედისწერა როგორ გვმართავს? ამ ღია კითხვებით რეჟისორი მისთვის ყველაზე ახლობელ თემას აგრძელებს – ძალადობის საზღვრების თემას. მაია კლიჩევსკას „მაკბეტში“ სამყარო ბევრად უფრო ცინიკურია ვიდრე შექსპირის პიესაში. „…ამ „მაკბეტში“ მართალი პერსონაჟები არ არსებობენ. მალკოლმი ოქროულით მოკაზმული სულელი ნაძირალაა. მაკდაფი გაიძვერა მაფიოზი ბუღალტერია, რომელიც ყოველთვის ახერხებს „გაქრობას“ სწორ დროს. ძალაუფლება გადამდები ცდუნებაა, მეგობრობა პირად ინტერესზეა აგებული, სიყვარული გარყვნილებაა, სექსუალური კავშირი დეგრადირებულია, სიკვდილი კი სამარცხვინოა. (…) კლეჩევსკას რეჟისურა ქალური დაუნდობლობით გამოირჩევა. ის გვაჩვენებს სამყაროს, რომელიც ძალადობით, სექსუალური ძალადობით და სისხლისღვრით ფუნქციონირებს. პიესა არ გვეუბნება, რომ ბოროტება ბანალურია. ის ნაბიჯ-ნაბიჯ გვიჩვენებს ბოროტების წარმოშობას, მის მამოძრავებელ იმპულსებს. შოკისმომგვრელია…“ – ლუკაშ დრევნიაკი, Przekró.
თუკი გვსურს გავიგოთ ქართულ საზოგადოებაში არსებული პრობლემები და არა მხოლოდ კულტურის სფეროში ჩართული საზოგადოების პრობლემები, საკმარისია საქართველოს კულტურული ცხოვრების განრიგს ან „კალენდარს“ ჩავხედოთ და ყველაფერს მივხვდებით.
ერთ სეზონში თავმოყრილი რამდენიმე ფესტივალი პრობლემაა არა მხოლოდ დადუმებული სხვა სეზონების გამო, არამედ იმიტომაც, რომ ამ პატარა ქვეყანაში, უფრო სწორად თბილისში მცხოვრებთა შორის, ძალიან მცირეა კულტურით დაინტერესებული საზოგადოების მასშტაბი და თანაც ხელოვნების ყველა სფეროს აუდიტორია ზუსტად ერთი და იგივეა.
ჩვენ არ ვართ საფრანგეთში, გერმანიასა და ბრიტანეთში, სადაც მკაფიოდ არის ჩამოყალიბებული მუსიკის, თეატრის, სახვითი ხელოვნებისა და სხვა სფეროების მოყვარული საზოგადოებები. ანალოგიური სიტუაციაა მედიის მიერ ამ პროცესების გაშუქების თვალსაზრისით. როცა პრესას ისე უჭირს, რომ მხოლოდ ერთი თემა უნდა აირჩიოს, ანდა როცა ტელევიზიები იმდენად დიად კომერციულ მიზნებს ემსახურებიან, რომ კულტურაზე დღეში მხოლოდ 3-წუთიან მონოლოგს გვთავაზობენ, ფესტივალების მენეჯმენტი, ცხადია ვერანაირ კრიტიკას ვერ უძლებს.
„საჩუქარი“ გაცოცხლებული ფესტივალია. „საჩუქრის“ ისტორია ნამდვილად არის ისტორია იმის შესახებ, თუ რამდენად პოლიტიზირებულია კულტურა საქართველოში და რომ საქართველს ვერც ერთმა ხელისუფალმა კულტურას, როგორც საზოგადოებრივი აზრის მართვის სადავეს, ხელი ვერ შეუშვა. საქართველო ის ქვეყანაა, სადაც კულტურის განვითარება მხოლოდ ფესტივალების ორგანიზებად არის აღქმული. ეს კარგია – გვაქვს ბევრი მსგავსი და პარალელურ რეჟიმში მიმდინარე ფესტივალი. ცუდიცაა, იმიტომ რომ გვაქვს მხოლოდ ფესტივალები. ცოტა კიდევ კონცერტები. ანუ გვაქვს საშუალება წარდგენის, მაგრამ არ არის რესურსი დაგროვების, ანალიზის, შემეცნების. რესურსების განსაზღვრა შორს წამიყვანს. დღეს კარგზე ვსაუბრობ – კარგ ფესტივალზე, ძალიან კარგი პროგრამით. ანუ ფესტივალზე, რომელსაც ნამდვილად აქვს კარგი ფინანსური რესურსი. მგონი, „საჩუქარი“ კულტურის სტრატეგიის პირობითი ხატებაა. ეს ფესტივალი გააუქმეს (დაფინანსება შეუჩერეს) იმიტომ რომ მისი დირექტორი ქალბატონი ქეთი დოლიძე კონფრონტაციაში შევიდა ამა თუ იმ პოლიტიკოსთან. 2013 წელს „საჩუქარი“ დაბრუნდა, იმიტომ რომ ქეთი დოლიძე მმართველ პოლიტიკურ ძალასთან ერთად მოიაზრება.
კულტურის ამ ტიპის პოლიტიზირება კულტურის მართვის თუ შექმნის ყველაზე პრიმიტიულ მოდელს ქმნის, თუმცა არსებობს სხვა მხარე, რომელიც ამ მოდელის ნაკლოვანებებს მაინც მეორეხარისხოვნად აქცევს. აბა მითხარით, რომელ თეატრალს არ სურს საშა ვალცის ან პიტერ ბრუკის წარმოდგენის ხილვა თბილისში? ყველას უკლებლივ. და ეს ყველა მადლიერია ფესტივალის ორგანიზატორების, რომელთაც ძალიან საინტერესო პროგრამა მოამზადეს. მაგრამ, როგორიც არ უნდა იყოს პროგრამა და ფესტივალი, ჩვენ მაინც ვიცით, რომ გარემო, კულტურული სივრცე, რომელშიც პოლიტიკურ-პარტიული სიმპატიები წყვეტდა და წყვეტს ყოველივეს დღემდე, ცალსახად დასანგრევია, როგორც ტოტალიტარული რეჟიმის მენტალურ-ფსიქიკური სენი. მაგრამ ამ სისტემას ვერ დაანგრევს ვერც მომხმარებელი – ანუ ჩვენ, აუდიტორია და ვერც მედიატორები – ანუ ამა თუ იმ ფესტივალის დირექცია, რომელსაც აქვს ძალიან გასაგები ვნება „აჩვენოს საუკეთესო თავის მაყურებელს“. ვერც ერთი მხარე ვერ შეძლებს, ვიდრე საქართველოში არსებობენ ხელისუფლებები, რომლებიც ახდეენენ კულტურის მარგინალიზაციას.
საჩუქარი ახლახანს დაიწყო და შესაბამისად მის მთავარ მოვლენებზე მომავალ ნომერში გიამბობთ. და ბოლოს, ახალი დაწყებულია თელავის მუსიკალური ფესტივალი, რომელიც პიანისტ ელისო ვირსალაძეს ეძღვნება. პირველი დღე ბეთჰოვენის და ბრასის სავიოლინო და საფორტეპიანო კონცერტებით დაიწყო. ფესტივალის სლოგანია – ეზიარე მაღალ ხელოვნებას. ფესტივალიც არ ღალატობს ხარისხის მაღალ მაჩვენებელს, თუმცა წინ არის ჯერ კიდევ მთელი პროგრამა. წინ არის კიდევ რამდენიმე ფესტივალი. და პუბლიკა მზად არის აპლოდისმენტებისთვის. პირადად ჩემთვის საგულისხმოა, რომ ფესტივალები საქართველოსთვის პოლიტიკურად ამ მძიმე თვეებში ისე იხსენება და იხურება, არც მისი წარმომადგენლები და არც არავინ არ ეხმაურებიან ქვეყნის საზღვართან დაკავშირებულ ვითარებას. არადა წარმოიდგინეთ, რა მოხდებოდა სხვა ნებისმიერ ქვეყნაში, დედაქალაქში საერთაშორისო ფესტივალების სერია რომ იყოს, და ამ დროს მეზობელი ქვეყანა მის ოკუპაციას აგრძელებდეს. განცხადებები განცხადებებს მოყვებოდა. საერთაშორისო არტისტული საზოგადოებისთვის დაგზავნილი წერილები წერილებს. ჩვენთან კი დუმილია. აპლოდისმენტის გასაცემად გააქტიურებული პუბლიკაც მზად არის ეზიაროს მაღალ ხელოვნებას და სიტყვა არ დაძრას ოკუპაციაზე. მზად არის გალამაზებული დახვდეს უცხოელ ხელოვანებს და შეიქმნას ილუზია, რომ ყველაფერი კარგად არის.
ბოლო აბზაცის წაკითხვის მერე ბევრი წამომაძახებს ამ ბოლო დროს მოდურ სიტყვათშეთანხმებას – კულტურის (ან სპორტის) დეპოლიტიზირებას. დეპოლიტიზაციაზე ალბათ მაშინ უნდა ვილაპარაკოთ, როცა სპორტულ ფედერაციებში, ანდა თეატრებში თანამდებობებზე მმართველი პარტიის ფავორიტები ინიშნებიან. სხვა თვალსაზრისით პოლიტიკისგან არიდება, ისტორიისგან დისტანციერება უბრალოდ შეცდომაა. ხელოვნება გარდაცვლილია თუკი იგი დროსა და გარემოს არ პასუხობს. ოლიმპიადაში გამარჯვებული სპორტსმენი ვერ გახდება სამაგალითო გმირი, თუკი ის უპირველესად ქვეეყნის ღირსებას და თავისუფლების პრინციპს არ დაიცავს. საქართველო ოკუპირებულია, ჩვენ ომში ვართ და თავის მოტყუება მხოლოდ სისუსტის გამომხატველია. უნდა ვილაპარაკოთ, მაშინაც, როცა მაღალ ხელოვნებას ვეზიარებით და მაშინაც, როცა ლადო ფოჩხუას გამოფენაზე ცრემლი გვერევა. უნდა ვილაპარაკოთ სიმართლეზე. შემოდგომის ხუთი ფესტვალის მიუხედავად, ქართველთა ოცნებების არჩევნებში გამარჯვების მიუხედავად, ჩვენეული უკვდავი და თან ძალიან დაძველებული ილუზიების მიუხედავად, უნდა ვილაპარაკოთ ჩვენს რეალობაზე, ხმამაღლა ვილაპარაკოთ, რომ დევნილობა – ეს არის ჩვენი დღევანდელობა, ჩვენი ერთადერთი სიმართლე.
© “არილი”