ზაზა ბავშვობაში ხატავდა. ერთხელაც, იმის გასარკვევად, თუ რამდენად ნიჭიერია მისი ვაჟი ხელოვნების ამ დარგში, ბატონმა რეზიმ მასთან სტუმრად მისულ თემო ჯაფარიძეს დახმარება სთხოვა. სამივენი მაგიდას უსხედან, ზაზა დაძაბულია და ცნობილი მხატვრისაგან სერიოზულ გამოცდას ელის. თუმცა სწამს, რომ თავისი შესაძლებლობების გამოვლენას მოახერხებს. ფანქარი ხელში აიღო, სულგანაბული ელის, რის დახატვას დაავალებენ. თემო ჯაფარიძე კი უცებ ეუბნება: “აბა ერთი სწორი ხაზი გამივლე……” რაო? სწორი ხაზი? პატარა ზაზა იბნევა, იმღვრევა, ვერ ხვდება, რაშია საქმე. პეიზაჟის, ნატურმორტის, პორტრეტის ან სულაც მრავალფიგურიანი კომპოზიციის დასახატად იყო განწყობილი, მას კი ეუბნებიან, სწორი ხაზი გამივლეო… რას იზამ, ეტყობა ასეა საჭირო, და ზაზაც მთელი მონდომებით იწყებს დავალების შესრულებას… გამახვილებული ყურადღებით მიაჩოჩიალებს ფანქრის წვერს ფურცლის სიბრტყეზე და მის მიერ დატოვებულ კვალს გაფართოებული თვალებით ჩასჩერებია. ლამისაა ხვითქი გაუვიდეს დამწყებ მხატვარს ერთი ხაზის გავლებაში, თემო ჯაფარიძე კი ღიმილით დაჰყურებს ამ ნატანჯ ხაზს, საბოლოოდ კი მკაცრი განაჩენი გამოაქვს: “არ გამოვა, არა, მისგან მხატვარი……”
ალბათ ეს იყო პირველი და უკანასკნელი შემთხვევა ზაზას ცხოვრებაში, როდესაც იგი სწორი ხაზის გავლებას შეეცადა. ცნობილი მხატვრის უცნაური დავალება ძენ-ბუდისტური გაკვეთილივით იყო, რომელსაც დამწყები ხელოვანი უნდა მიეხვედრებინა, რომ ყველაზე სწორი ხაზი ლაღი “მაზოკია”, რომ ყველაზე სწორი გზა ადამიანის შინაგან რხევებთან რეზონანსში მყოფი ზიგზაგია…
ზაზა თვარაძე გულისგულამდე, ძირისძირამდე ჩასწვდა ამ სიბრძნეს და ცხოვრებისეული და პოეტური მრუდეების იდუმალ სისწორეს ბოლომდე უერთგულა. ბავშვობის ეს ეპიზოდიც ალბათ ამიტომ შემორჩა ასე მძაფრად მის მეხსიერებას და ამიტომაც მოგვიყვა იგი ერთხელ მისთვის ჩვეული ირონიანარევი ემოციური დამაჯერებლობით.
სათაურის ძიებაში
წიგნი თითქმის მზადაა, სათაური კი არა და არ ჩანს. უკვე მეც ვთავაზობ სხვადასხვა ვარიანტებს, მაგრამ ზაზა ყველაფერზე თავს უკმაყოფილოდ აქნევს: არა, ეს ის არაა, რაც მას უნდა! წიგნში ლექსების გადაადგილება-გადმოადგილებამ, ამოყრა-ჩამატებებმა და ახალმა რედაქციებმა ნელ-ნელა იკლო, მაგრამ ის მაინც თითქმის ყოველდღე ამოდის რედაქციაში, თითო-ოროლა კორექტურა ან შესწორება შეაქვს კომპიუტერში, მერე ვსხედვართ და სასათაურე სიტყვების მისაგნებად მისი ლექსებიდან სხვადასხვა ფრაზებს უშედეგოდ გავიძახით…
დიდი ხანი გრძელდებოდა ეს რიტუალი, თავისი შემდგომი ჯიბეების მოქექვებით, დადიანზე ჩასვლებით ან უფრო ხშირად ზაზასთან სახლში ჩასხდომებით, სანამ ერთ დღეს ზაზამ კვლავაც არ შემოაღო რედაქციის კარი და რიხით არ შესძახა: მოვიფიქრე სათაური!
გახარებული შევაცქერდი, ველი, რას მეტყვის, და უცებ მესმის: “ტან-ცზი სიცივეში!” ღიმილი სახიდან ხელად გამიქრა, დაბნეული ვუყურებ ზაზას, მერე ვეკითხები: “დარწმუნებული ხარ?” ზაზამ შუბლი შეიჭმუხნა, დამაკვირდა და მეკითხება: “რა, არ მოგწონს?”
ჰო, ასე იყო. თავიდან არანაირად არ მომეწონა, არასერიოზული და ამავე დროს გაუგებარი მეჩვენა. ბევრი ვეკამათე ზაზას, ვარწმუნებდი, რომ მისი კრებული უკეთესი სათაურის ღირსი იყო, მაგრამ ზაზამ ქვა ააგდო და თავი შეუშვირა. რაღა დამრჩენოდა, დავნებდი. და მერე, წიგნის გამოსვლის შემდეგ, თანდათან მივხვდი, თუ რამდენად გაზრებული და მოტივირებული იყო ზაზას არჩევანი, რამდენად ზუსტად გამოხატავდა იგი მის პოეტურ ბუნებას.
ცეკვა თავის გადასარჩენად
ტან-ცზი ზაზას ბევრ მკითხველს ალბათ დღესაც კი ერთ-ერთი ძველი ჩინელი მოაზროვნე ჰგონია, თუმც კონფუციზე და ლაო-ძიზე ნაკლებად ცნობილი. ვინ იცის, ზოგიერთმა ენციკლოპედიებიც კი ქექა უშედეგოდ, რათა გაეგო, თავისი პირველი პოეტური კრებულის ყდაზე მისი სახელის გამოტანით ასე რატომ დააფასა ეს მავანი ტან-ცზი ზაზამ. სინამდვილეში კი არავითარი ფილოსოფოსი, იმპერატორი თუ მხედართმთავარი ტან-ცზი არ არსებობს, ეს გამოგონილი ჩინური ჟღერადობის გვარი ზაზასეული ტაკიმასხრული მეტამორფოზის შედეგად რუსულ ჟღერადობაში სულ სხვა მნიშვნელობას იძენს: ტანცი – ცეკვები… ანუ ცეკვები სიცივეში… რატომ სიცივეში? იმიტომ რომ სიცივეში გინდა-არ გინდა ხელ-ფეხი უნდა გაიქნიო, ანუ სულელურად უნდა აცეკვდე, თორემ გაიყინები, მოკვდები… ზაზა სითბოში არ ცეკვავს, ზაზა სიცივეში “ტანცაობს” თავის გადასარჩენად. და ეს განწყობა, ეს დამოკიდებულება მთლიანად გასდევს მის პოეზიას. სულიერი მარტოობის, უსასოობის, მიუსაფრობის ცივი სტრიქონები მუდამ აზელილია ლაზღანდარულ ინტონაციებში… ეს სალოსის ქმედებას გავს, და ასეცაა: ზაზა თვარაძე მთელი თავისი ბუნებით სალოსი იყო ქართული პოეზიისა. მას ღრმა შინაგანი ტრაგიზმის მიუხედავად არ შეეძლო სათქმელი მხოლოდ სევდიანი ფორმებით გამოეხატა. მას გამომწვევად უნდა ემოქმედა, მკითხველი თავისი ერთი შეხედვით უადგილო მაიმუნობებით უნდა გაეღიზიანებინა, შესაძლოა გაემწარებინა კიდეც – ვთქვათ “წინწყარო” “ნაბიჭვაროსთან” გაერითმა – ანუ თავისებური მეთოდებით უნდა გამოეფხიზლებინა – და მერე, გამოფხიზლებულ-გამწარებული, სამყაროს ჭეშმარიტი სახისაკენ მიებრუნებინა.
სახლი
მისი სულმუდამ არეული, მოუწესრიგებელი, აფორიაქებული და სტუმართმოყვარე სახლი ალექსანდრე ჭავჭავაძის ქუჩაზე როგორც იქნა გარემონტდა, განათდა, დამშვიდდა, ცივილური გახდა, მაგრამ ზაზა იქ მხოლოდ გარდაცვლილი მიბრუნდა… უკვე გვიანია, გარეთ, ორ ნაბიჯში, “სპეცნაზი” და სამხედრო ტექნიკა დგას, ყველა წავიდა, მხოლოდ ღამისმთევლები – მე და დათო ქართველიშვილი დავრჩით. ზაზას მეუღლე მანანა ჯერ კიდევ ჩვენთანაა, ვსხედვართ, ზაზაზე ვლაპარაკობთ. მანანა ისეთ დეტალებს იხსენებს, რომ ვხვდებით, მაინც რამდენად უცნობი იყო თითქოს ასე კარგად ნაცნობი ჩვენი მეგობარი…
… ზაზა და მანანა ახალი დაქორწინებულები არიან, და როდესაც სახლიდან ერთად გადიან, ხის კიბეებს ჩაივლიან თუ არა, ზაზა უცებ ჩერდება, ფიქრდება და მანანას ეუბნება: “უი, სახლში რაღაც დამრჩა. მომიცადე, ახლავე ავიღებ და მოვბრუნდები.” მანანა უცდის, ზაზა რამდენიმე წუთში მართლა უკან ბრუნდება და ისინი გზას აგრძელებენ. და ეს სცენა მეორდება და მეორდება. თითქმის ყოველ გასვლაზე ზაზას სახლში რაღაც რჩება. ერთხელაც, დარჩენილი ნივთის ასაღებად აბრუნებულ ზაზას შეაგვიანდა. მანანა დგას და უცდის. დგას და უცდის. მერე კიბეებს აუყვა, – რაშია საქმე? – ფიქრობს. კარი შეაღო: ზაზა ხატთან დგას და ლოცულობს. მანანამ ჩუმად მოხურა კარი და გაბრუნდა. მისი სახლში შემოსვლა ზაზას არ გაუგონია. მანანას კი არასდროს უთქვამს მისთვის რომ ფარულად მლოცველი დაინახა, მუდამ მშვიდად იდგა ხოლმე ქუჩაში და ელოდა ვითომ დავიწყებული ნივთის ასაღებად სახლში აბრუნებულ პოეზიის სალოსს.
ქართველები და ინგლისელები
ძნელი იყო ზაზასთან დამეგობრება. ამ გზაზე სულიერი გაროზგვის მწარე სეანსების გარეშე ვერ გაივლიდი. ყოველი ადამიანის მინუსებს იგი თავისი რენტგენული მზერით საოცრად ზუსტად ხედავდა და მეგობრობის თუ უბრალოდ თანამეინახეობის ახალ კანდიდატს საერთო კამპანიაშიც კი მოურიდებლად პირში ახლიდა. ეს მკაცრი გამოცდა იყო და თუ ამ გამოცდას ჩააბარებდი, მხოლოდ ამის შემდეგ დაძრავდა იგი კრინტს შენი დადებითი თვისებების შესახებ, რომლებიც მსგავსად უარყოფითი თვისებებისა, ალბათ თავიდანვე შემჩნეული და დაჭერილი ჰქონდა.
ზაზა ბრაზობდა: ბრაზობდა ადამიანების, ერების, სამყაროს საცოდაობაზე, არასრულყოფილებაზე. ძალიან ბევრს ბრაზობდა ქართველებზე – მათ მომავალზე, მათ ბედ-იღბალზე საუბრისას ყოველთვის პესიმისტი იყო. თუმცა თავისი იდეალიც ჰქონდა: ინგლისი. Mმუდამ ინგლისურ ლიტერატურას კითხულობდა; მუდამ ინგლისურ ლიტერატურაზე ლაპარაკობდა; მუდამ ინგლისის საფეხბურთო ჩემპიონატს უყურებდა; მუდამ ოცნებობდა, საქართველო, როგორც სახელმწიფო, ინგლისს დამგავსებოდა. სიკვდილამდე ცოტა ხნით ადრე ოცნება აუხდა და თავისი იდეალური ქვეყანა ნახა.
“ეს ქართველები სულ მოკუზულები, მხრებში თავჩარგულები დადიან, თითქოს უნდათ, ვიღაცას მიეპარონ და რაღაც დაუშავონ, ინგლისელები კი წელში გამართულები, გახსნილები, რაღაცნაირად უბოროტონი არიან…” – გვითხრა ზაზამ, როდესაც ვკითხეთ, თუ რა განსხვავებაა ქართველებსა და ინგლისელებს შორის.
მაგრამ ვითომ ბოლომდე ასეთი მისაღები და მართლა ოცნების ქვეყანა იყო მისთვის ინგლისი? თუ იგი მას კონტრასტისთვის დასჭირდა, დასჭირდა მეორე პოლუსი, რათა მის საფიძველზე, როგორც სალოსს, დამაჯერებელი გაფიცხება შესძლებოდა საქართველოზე?
მიზანსმიღმიერი ლექსები
ზაზა ლექსებში ხშირად ფიცხდებოდა.
ზაზას ლექსებში ხშირადაა წამოკივლებები, შეძახებები.
ზაზას ლექსებში არა მარტო ადამიანები ყვირიან, არამედ ბუზებიც, ჩიტებიც…
ვერსიფიკაციის უბადლო მცოდნე ხშირად ლექსის ზომას და რიტმს სწორედ მაშინ არღვევს, როცა სურს, ლექსში ხმას აუწიოს.
და მერე მოდის საოცარი სევდა…
და მერე მოდის მატრაბაზობა…
და მერე ისევ ყვირილი და მერე ისევ სევდა…
ერთხელ, ბავშვობაში, დაავალეს სწორი ხაზი გაევლო…
მას შემდეგ ბნედიანის ენცეფალოგრამასავით დაიწყო თრთოლვა მისმა სამყაროსეულმა ხედვამ, მისმა პოეზიამ.
მას მერე გიჟურად აცეკვებს ზაზა თავის მკითხველს ყინვაში, სხეულს უთბობს და სიცოცხლეს უნარჩუნებს…
მისი ლექსები გაურკვეველი, გაუგებარი მიმართულებით მოძრაობენ და სტანდარტულ პოეტურ სამიზნეებს აცდენილები არიან.
“არც კი მახსოვს, რამდენი რამ გავლექსე,
მაგრამ მიზანს სამწუხაროდ აცდა.”
აცდა?..
ზაზას ლექსების რუსულ ენაზე ბრწყინვალედ მთარგმნელმა, შესანიშნავმა პოეტმა და ადამიანმა მაქსიმ ამელინმა მოსკოვის პოეტურ ბიენალეზე მისი “უფრთო ბუზები” წაიკითხა. მე, ზურა რთველიაშვილი და მაქსიმი სახლში გვიან დავბრუნდით. მაქსიმის მეუღლე ანია ზოლოტარიოვა, ასევე პოეტი და ქართული პოეზიის მთარგმნელი თავისი ხუთი წლის ქალიშვილის, ლენას ლექსს გვაჩვენებს. ლექსი ბუზებზეა. ანიას ლენა პოეზიის საღამოზე წამოყვანილი ჰყავდა და თურმე მასზე ყველაზე ძლიერი შთაბეჭდილება “უფრთო ბუზებმა” მოახდინა. სახლში რომ დაბრუნდა, ლენამ თოჯინები წინ დაისვა და დეკლამირება დაიწყო. ანიამ მიაყურადა, მერე ჩაეკითხა. ლენამ აღიარა, რომ ლექსი მაქსიმის მიერ წაკითხული ლექსის გავლენით დაწერა. ანიამ ჩაიწერა ეს ლექსი და მე იგი თბილისში ჩამოვიტანე, რათა ზაზასთვის გადამეცა. მაგრამ თბილისში ჩამოსულს, ზაზა უკვე საავადმყოფოში დამხვდა. საავადმყოფოშიც წავუღე ლექსი, მაგრამ იქ პოეზიის საღამოს გამართვის განწყობა უკვე აღარ იყო…
მახსოვს იმავე ლექსზე რამდენიმე წლის წინ, თბილისში, დმიტრი პრიგოვის რეაქციაც. ამ ლექსის მოსმენის შემდეგ როგორ მიუჯდა მაქსიმს, როგორ ჩაეკითხა ავტორის ვინაობაზე, მერე როგორ გამოართვა ჟურნალი და საკუთარი თვალით, ყურადღებით წაიკითხა “უფრთო ბუზებიც” და სხვა თარგმანებიც.
ასეთი მიზანს აცდენები და მიზანსმიღმა გარტყმები – 5 წლის ლენათი დაწყებული, რის არ მნახველი პრიგოვით დამთავრებული – ჩვეული რამ იყო ზაზასათვის.
ის, რაც მასში ყვიროდა და ცეკვავდა, სხვებსაც ცეცხლივით ედებოდა. თუმცა ცეცხლს უფრთხიან და ზაზასაც ბევრი უფრთხოდა.
მატრაბაზ ზაზას.
მარტოსულ ზაზას.
მეამბოხე ზაზას.
დაუნდობელ ზაზას.
სალოს ზაზას.
ღვთისმოშიშ ზაზას…
11-13 აპრილი. 2008.
© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“