მანანა კვაჭანტირაძე

“ძალიან მაინტერესებს, როგორ გამოიყურება თქვენს თვალში ჩემი სამყარო”…

ერთ თავის ინტერვიუში ოთარ ჭილაძე ამბობს, “მწერლობა უფრო ძებნაა, ვიდრე მოლოდინი”. თუ ენის იმ უცნაურ მდგომარეობას ჩავუკვირდებით, რომელშიც იგი ტექსტის შექმნის დროს ექცევა, ამ სიტყვების ჭეშმარიტებაში ეჭვის შეტანა ნამდვილად გაჭირდება. მოგეხსენებათ, ძებნა, ისევე, როგორც შრომა, ბრძოლის ფორმაა და სხვა არაფერი, ოღონდ, ჩვეულებრივი ადამიანისაგან განსხვავებით, მწერალი ამ ძებნისა და ბრძოლის ფასად სხვებისგან გასხვავებულ გამოცდილებას მოიპოვებს, ისეთს, მარადჟამს რომ ადგება ყველა დანარჩენს. თანაც, გამოცდილება ისეთი რამეა, წლებთან ერთად კი არ ქრება, კი არ სუსტდება, არამედ გროვდება, მრავლდება და თუ მწერალი ბრძოლის ჟინს არ დაკარგავს, ცხოვრების სულ უფრო იდუმალი, გამოუცნობი მხარეები გამოაქვს სამზეოზე. მკითხველი მწერლის სამყაროში სწორედ ამ გამოცდილების გასაზიარებლად შედის და ის, რაც გამოაქვს, ხშირად მისთვისვე გაუცნობიერებლად ცვლის, ასხვაფერებს თვით ცხოვრებას თუ არა, მასზე აზრს მაინც. შეცვლილი აზრი კი, თვის მხრივ, უკეთესი ცხოვრების მოსაპოვებელ იარაღად იქცევა და ასე დაუსრულებლად. ამიტომ სულაც არაა სულერთი, რა სახის გამოცდილებას სთავაზობ მკითხველს და არც ის, როგორ გამოიყურება მკითხველის თვალში მწერლის სამყარო. მაშინაც მართალია ბ-ნი ოთარი, როცა ამბობს: “ვიდრე მწერალს აზრს ეკითხებიან, ჯერ ყველაფერი არ დაღუპულაო”. ვიდრე კითხვის სურვილი არ დაუკარგავს ადამიანს-მეთქი, დავამატებდი.
ბედნიერება მქონდა, მისი რომანების არა მხოლოდ მკითხველი ვყოფილიყავი, არამედ მკვლევარიც. თუმცა აქ მთავარი მკითხველია და ჯერ ამაზე ვიტყვი: ჭილაძის რომანების კითხვა სერიოზული და შეიძლება ითქვას, გამაბედნიერებელი საქმიანობაა. მისი ენის სტიქიაში შესვლა, დაძაბული, ხანგრძლივ სუნთქვაზე გათვლილი წინადადებების სიღრმე გაოცებს, გაფორიაქებს. იძირები და ფსკერს ვერ გრძნობ, თანაც საშინლად გსიამოვნებს ამ სიღრმეებში შესვლა. სიცოცხლის იმ ნაკადებით ივსები, რომელიც ენას მოაქვს შენთან და საოცარი ძალით გრძნობ ერთიანობას ყველაფერთან, რაც გარს გაკრავს ხილული თუ უხილავი სახით. ბედნიერდები კი იმიტომ, რომ რაღაც ისეთ დროში დაჰყავი, რომელშიც არასოდეს გიცხოვრია, მაგრამ შენია და შენში გაცოცხლებას ელის, ცოცხლდება კიდეც და ჯილდოსავით იღებ ამ დამატების დროს. მერე რაღაც ძალიან საჭიროს მიგნების თუ შესრულებული მოვალეობის გრძნობაც ჩნდება, საიდან, ჯერ არ იცი. იწყებ ფიქრს, გროვდება კითხვები, გინდა გაარკვიო, როგორ ზიდავს ასე იოლად მისი “მსუბუქად მძიმე” წინადადება აზრის ამხელა სივრცეს, როგორ ანიჭებს ასეთ ხიბლსა და მოქნილობას ხატების წონად და მკვრივ მატერიას. მერე თავს უყრი ნაფიქრს, ცივი გონებით იგერიებ შენს თავს დატეხილი ჭეშმარიტი ლიტერატურის შემოტევას და “გონივრულ”, სხვებისთვისაც ანგარიშგასაწევ აზრებად ალაგებ, რაღა თქმა უნდა, “თეორიული არგუმენტების მოშველიებით”.
პირადად ჩემთვის, ოთარ ჭილაძე მთელი ლიტერატურული ეპოქაა, სრულიად განსაკუთრებული, განცალკევებით მდგარი თავისი ნიჭის მასშტაბით, მოქალაქეობრივი პოზიციით, ცხოვრების წესით. 70-იანი წლების დასაწყისში, როცა მისი პირველი რომანი გამოჩნდა, უმალ გახდა საგრძნობი, რომ უკვე კარგად ცნობილმა და აღიარებულმა პოეტმა ქართული პროზის ვეებერთელა, ხელუხლებელი სივრცის ათვისება დაიწყო.
დანიურ ენაზე “რკინის თეატრის” გამოქვეყნებისას ოთარ ჭილაძის შემოქმედება “დიდ ლიტერატურად” შეფასდა. საუბარი იყო “დიდ ეგზოტიკურ წიგნზე”, “დიდ ეპოსზე”, “ნატიფ რომანზე”, “მსოფლიო ლიტერატურის რუქაზე საქართველოს დაბრუნების” შესახებაც. დანიელი მწერალი ლარს ბონნევი წერდა, “რკინის თეატრით” მხოლოდ იწყება ოთარ ჭილაძის გაცნობა. ჩვენ ეს დავიმსახურეთო”. როცა ჭილაძე “კავკასიელ მარკესად” მოიხსენიეს, მარია ტეტცლაფფმა შენიშნა, “ჭილაძეს სულაც არ სჭირდება მარკესი, როგორც სარეკლამო “ლოკომოტივიო” და თავისი კოლეგის აზრი გაიზიარა: “ჭილაძის მკითხველი “უმაღლეს ხარისხში მიიღებს თავის ჯილდოსო”. “ჯილდოზე” და “დამსახურებაზე” ლაპარაკი ჭილაძესთან დაკავშირებით შემთხვევითი არაა და ჩვენ, ქართველმა მკითხველმა, შესაძლოა, საკუთარ ენასთან სიახლოვის გამო კიდევ უფრო კარგად ვიცით ამ ჯილდოს ფასი.
მახსოვს, პირველი კურსის სტუდენტი ვიყავი, მარკესის “მარტოობის ასი წელის” წაკითხვა რომ მირჩიეს. ავიღე წიგნი, დავიწყე კითხვა და გადავდე. ერთხელ, მეორეჯერ… ვერ შევედი რომანში, არადა, ერთგული, თავგადაკლული მკითხველი ვიყავი, სპეციალობაც მავალებდა კითხვას. მოგვიანებით მივხვდი, რაც მოხდა: სამხრეთამერიკული ლიტერატურისაგან არაფერს ველოდი განსაკუთრებულს, არ მიზიდავდა მათი სამყარო (სხვათაშორის, არც აზერბაიჯანულ ფილმებს ვუყურებდი ტელევიზორში), არ მაინტერესებდა. მერე კი, როცა დავიწყე, ვეღარ მოვწყდი და ამ ლიტერატურის ერთგულ მკითხველად დავრჩი დღემდე. არის მასში ის განსაკუთრებული – თემატიკას და პრობლემებს არ ვგულისხმობ – რაშიც ჩემს ლიტერატურასთან სიახლოვეს ვგრძნობ. ისტორიის, მითის, კაცობრიობის ბედის რაღაცნაირი ხედვა, სამხრეთის ხალხებს რომ ახასიათებთ. სხვა ტემპერამენტი და რიტმი, პოეტურობა და ტრაგიზმი ერთად, და ამის ძალზე ჩვეულებრივი, ყოველდღიური აღქმა, მაღალი ტემპერატურა თუ მუხტი; რაღაც ისეთის ხედვა, დასავლეთი რომ ვერ ამჩნევს, რაღაც ისეთის ერთგულება, ჩამავალი მზის ქვეყნებს რომ დავიწყებიათ.
რუსებიდან შუკშინი მომწონდა, აიტმატოვი განსაკუთრებით. ორივენი ძალიან გახმაურებულები იყვნენ. როცა ჩინგიზ აიტმატოვთან ჭილაძის შედარებას ახდენდნენ, მე ჭილაძის უპირატესობას ვგრძნობდი აშკარად, თუნდაც იმიტომ, რომ აიტმატოვი რუსულად წერდა. ეს სერიოზული ფაქტორი იყო, ცნობიერების ღრმა შინაგან პრობლემაზე მიმანიშნებელი. იმ ენაზე წერდა და აზროვნებდა, მანქურთიზმს რომ თესავდა მის ქვეყანაში, მის ენაზე მოლაპარაკე ხალხში. ამის მეცნიერული ახსნაც შეიძლება და გამართლებაც, მაგრამ მაინც ტრადიციულ აზრზე ვრჩები: დიდი ლიტერატურა მხოლოდ საკუთარ ენასთან უღრმესი კავშირით იქმნება. ამიტომ, როცა ლიტერატურის ინსტიტუტმა ნობელის კომიტეტისაგან წინადადება მიიღო, თავისი კანდიდატურა დაესახელებინა ნობელის ნომინაციაზე, ზუსტად და უყოყმანოდ ვიცოდი, რისთვისაც ვასახელებდი ოთარ ჭილაძეს. მისი შემოქმედების სახით ქართულ ენას ვაძლევდი ხმას, მის დიდებულებასა და სისადავეს, სიბრძნესა და ხატოვანებას, უსასრულო სივრცეებში განავარდების სურვილსაც და დანის პირზე სიარულის ჟინსაც. რადგან უკეთესად ვერ ვიტყვი, უკვე ნათქვამს სწორედ ნობელის მინიჭებისას სტოკჰოლმში წარმოთქმულ ფოლკნერის სიტყვებს დავამატებ: მე ხმას ვაძლევდი “მთელი ცხოვრების ჯაფასა და მოწამებრივ გარჯას, არა სახელის მოსახვეჭად, ან, მითუმეტეს, გამორჩენისათვის, არამედ იმისათვის, რომ ადამიანური სულისგან რაღაც მანამდე არარსებული შეექმნა”.
ჰოდა, მეც სწორედ “მანამდე არარსებულ” საქართველოს ხატს ვხედავდი და ვხედავ დღესაც ანაში, შვილისკენ რომ გარბის, მაკაბელებისგან თავდაღწეული; შეყვარებულებივით რომ ხვდებიან დედა-შვილი გომურში. სათითაოდ მქონდა დათვლილი ძველი ქვები, ერთზე ამოკაწრული საბედისწეროდ ამოყირავებული კაცუნათი. გამაოგნებელი იყო ის მორჩილება, გიორგა რომ თათარს ეკვლევინებოდა და თან ბავშვობის მონატრებულ სუნს რომ ისუნთქავდა მისი სხეულიდან. ხომ მკვლელია, მაინც აღიარებ თათრის უპირატესობას მაიორთან შედარებით. ყოველთვის მახსოვდა ზოსიმეს სიტყვები მაიორისადმი: ფესვებს მოგლეჯილი ია ხარო, ანუ საკუთარ არსს, გენეტიკას, სახელს დაშორებული დამჭკნარი სიცოცხლეო. “მამი… შინ მინდა… სადა ხარ, კაცოო” – ეს უკანასკნელი ამოძახილი სხვა, შორეულ, მაგრამ ძალზე ნაცნობ ძახილს მახსენებდა. მისი კითხვის დროს ყველა დროის ერთიანობას ვგრძნობდი. საოცრება იყო იმ პასუხისმგებლობის აღძვრა ჩემში, მკითხველში, რაც მას, როგორც მწერალს, როგორც ენის – “ყოფიერების სახლის” მასპინძელს ამ ყოფიერების, სიცოცხლის მიმართ ქონდა. ეს პასუხისმგებლობა მტკივნეულიც იყო, შემაწუხებელიც, მაგრამ სამაგიეროდ რაღაცას გატყობინებდა შენს ადამიანურ დანიშნულებაზე, თუ, რა თქმა უნდა, დღეს ძალიან არ დავცილდით ამ სიტყვების თავდაპირველ მნიშვნელობას. არაფერს გავალებდა პირდაპირ, მაგრამ გმართავდა სიტყვით, ენის ძალაუფლების ქვეშ გაქცევდა. ვხედავდი, როგორ “დაჰყვიროდა” საბა ლაფაჩის დედა თავის საწყალ ქმარს და ამ ერთი სცენით და ერთადერთი ზმნით ზუსტად ვიცოდი, რატომ იყო საბა ლაფაჩი სწორედ ასეთი და ვერაფრით იქნებოდა სხვანაირი.
კარლოს ფუენტესი ერთ თავის ინტერვიუში წერს, ხელისუფლება ყოველთვის ებრძვის მწერლობას იმიტომ, რომ ლიტერატურა ადამიანს თავისუფლებას ასწავლისო. ოთარ ჭილაძე გვასწავლის, “თავისუფლება ბრძოლის უფლება რომაა და სხვა არაფერი”. მარტო ხელისუფლებას კი არა, თითქოს ყველაფერს შუკრავს პირი საიმისოდ, რომ ეს უფლება წაგართვას, უფრო სწორად, კი არ წაგართვას – დაგავიწყოს, დავიწყების გზით წაგართვას. ჭილაძე კი ამ დროს დაჟინებით გიმეორებს: “დაიმახსოვრე, მერე მიხვდები”. დავიწყებით დაავადმყოფებულ, სახედაკარგულ თავის ხალხს და, თუ გნებავთ, კაცობრიობასაც იმით მკურნალობს, რომ წარსულს ახსენებს გამუდმებით. იგი იმ სიღრმეებში იხედება, სადაც ინდივიდუალური და საკაცობრიო, პიროვნული და საყოველთაო ერთმანეთს კვეთენ, მსჭვალავენ და მხოლოდ ასე, ერთიანობაში ახერხებენ არსებობას. მისი ენა ყოფიერების იმ ფენებთან გვაახლოებს, რომლებიც ჩვენს სასიცოცხლო სივრცეს ემიჯნებიან. ოთარ ჭილაძე პოეტური და ტრაგიკულია ერთდროულად. ამაში, ამ ორი საპირისპირო საწყისის ვირტუოზულ შერწყმაში ვხედავ მისი მწერლობის ძალასაც.
შეკითხვა – როგორია მისი აზროვნების ტიპი – რაციონალისტურ-ინტელექტუალური თუ ინტუიტიური, ზედმეტია: ორივე ეს საწყისი ერთმანეთს მსჭვალავს და სამყაროს განსაკუთრებული აღქმაც ამ ბედნიერი გადაკვეთისას იბადება.
…ვხედავდი კაცსა და ბავშვს, მამა-შვილს, ვანის პატარა მოკირწყლულ ქუჩას ხელიხელჩაკიდებულები რომ მიუყვებიან და ზუსტად ვიცოდი, რომ ამ ერთიანობას არაფერი ემუქრებოდა: “ერთნი არიან და არავითარ ძალას არ შეუძლია მათი დაშორება”. უკვე სამი ათწლეულის მერე, მარკესის გამოსათხოვარი წერილის კითხვისას, როცა ის მამის ხელში მოქცეულ, ჩვილის პაწაწინა მუშტზე ლაპარაკობს, გამახსენდა, რომ სადღაც უკვე წამეკითხა ასეთი რამ. ჰო, ჭილაძესთან, თუმცა იმის თქმას, რომ ჭილაძემ დაასწრო, არავითარი აზრი არ ქონდა, რადგან ასეთ რამეს მხოლოდ დიდი მწერლები ხედავენ, მარადისობას მზერაშეჩვეული ხალხი, უბრალოდ, სხვადასხვა დროსა და სივრცეში. ალბათ, ასე იფიქრა სწორედ იმ დანიელმა მწერალმაც, ზემოთ რომ ვახსენე.
ამ თემასთან დაკავშირებით კიდევ ერთი ცნობილი სახელი მახსენდება – მარიო ვარგას ლიოსა. მის რომანში “ლიტუმა ანდებში”, რომლის რუსული თარგმანიც 1996 წელს გამოქვეყნდა, არის პერსონაჟი – დიონისიო, ანდებში რომელიღაც მიყრუებული სოფლის ღამის ბარის მეპატრონე. მისი მსგავსება ოთარ ჭილაძის ბახასთან იმდენად აშკარა იყო, რომ დავინტერესი, “გზაზე ერთი კაცი მიდიოდა” თუ არის ესპანურად თარგმნილი-მეთქი. 1976 წელს უთარგმნიათ. ხომ ჩვენს წისქვილზე ასხამს წყალს ეს ფაქტი, მაინც ფუჭი მეჩვენება გავლენების ძებნა. ალბათ, უფრო სამყაროს საერთო ტექტზე, კაცობრიობის საერთო მეხსიერებაზე თუ შეიძლება საუბარი, სადაც ჩვენი ყოველწამიერი აზრებიც კი დაუკარგავად ეწერებიან რომელიღაც ნანოფირფიტაზე. თუმცა ამ ტექსტში არც პატარა და დიდი არსებობს, ასეთი ცნებებიც აზრს კარგავს. სხვათაშორის, ამ ტექსტისთვის მკითხველი და მწერალიც კი ერთია (მაგრამ არა სულერთი).
შეიძლებოდა გვეკითხა, როგორია ჭილაძის მსოფლხედვის ყველაზე ზოგადი და დამახასიათებელი მოდელი, რათა აგვეხსნა, რატომ ხედავს ასე და არა სხვაგვარად. მხოლოდ ამ გზით შეიძლებოდა გვეპასუხა ერთი ცნობილი რუსი მეცნიერის მიერ დასმულ, სხვათაშორის, საინტერესო კითხვაზე: საიდან ჩნდება ასეთი ტრაგიკული ხედვის მწერალთან იმედი, რომელსაც ის უშურველად სთავაზობს მკითხველს თავისი რომანების ფინალში. ჩემი პასუხი ამ კითხვაზე ასეთია: ეს იმედი ახლავს სიცოცხლეს, მის არსს და საზრისს. ტანჯვაც ამ გზის ნაწილია და ყველაფერიც, რაც ადამიანს სიცოცხლის გზაზე თავს გადახდება. “გახსოვდეს სიცოცხლე” – ასე ქვია მისი პოეზიის ერთ კრებულს. ამიტომ არაფერია მოულოდნელი არც ნიკოსთან და გელასთან, არც ალექსანდრესთან. მიუხედავად იმისა, რომ ალექსანდრეს გზა ტანჯვის გზაა, ჩვენ მაინც ვგრძნობთ, რომ მან გაიმარჯვა, მაინც იპოვა ადამიანის შესახებ ყველაზე რთული კითხვის პასუხი იმ რწმენის და რჩევის წყალობით, ანასგან რომ მიიღო: “ძმას ჩააკითხე”. უცებ მიხვდა, რომ თავისი გენის, სისხლის პატარა, სუსტი ყლორტის გადარჩენაზე უნდა ეზრუნა. აი, ადამიანის პრობლემის დაუჯერებლად უბრალო და დამაჯერებელი გადაწყვეტა, ერთი ქართული ზღაპარივით, პრობლემით შეჭირვებულ მღვდელს რომ ურჩევს: “ეგ ეკლესია მოიხსენი და მიწაზე დადეო”. აი, კითხვა, რომელიც ადამიანური სიბრმავიდან მოდის, და მისი პასუხი, რომელიც ხელის გაწვდენაზეა, მაგრამ ვერ ვხედავთ. იგი მხოლოდ მწერალმა და ზღაპრის მთხრობელმა იცის.
სამწუხაროდ, დღეს ბევრი წერს სიცარიელეზე, სამყაროს დასასრულზე და ეს ბევრი მწერალი, უბრალოდ, ცრუობს. შესაძლოა, მათ დაკარგეს გავლენა რეალობაზე და სიტყვაზე – რაც, ბოლოსდაბოლოს, ერთი და იგივეა – და შერცხვათ ამის აღიარება. ამ უბედურების გამო კი დაივიწყეს მწერლის პასუხისმგებლობა იმის მიმართ, რაც ხდება, დაივიწყეს ხსოვნა და ამიტომაც აღარაფერი დარჩათ სათქმელი მკითხველისთვის. არამარტო გულმავიწყები, არამედ გულგრილებიც გახდნენ.
რეზო ინანიშვილი წერდა, მწერლისთვის მხოლოდ დარაჯის ადგილი დარჩა და მასაც დარაჯივით უმწეოდ აქვს ხელები გაშლილიო. ოთარ ჭილაძემ მწერალი დავიწყებული ცოდნის საფლავზე დარგულ იმ ხეს შეადარა, ადგილის ხსოვნა რომ ევალება. ხსოვნის დარაჯი – აი, დღევანდელი ჭეშმარიტი ლიტერატურის დანიშნულება მანამ, სანამ რაიმე ახალს იტყვის ისტორია და დრო, რაიმე ახალ გზაზე მიუთითებს მწერლობას. ხანდახან მგონია, რომ ლიტერატურა წრეს შეკრავს და შეცვლილი სახით ძველი ელინების იმ ტრადიციას დაუბრუნდება, რომელიც ადამიანებს ძველი გმირების საქმეებს შეახსენებს, მაგალითად დაუსახავს და ამით მათ ხსოვნას მიაგებს პატივს. ჭილაძე მითსა და ისტორიას შეგვახსენებს, მათთან ერთად კი – სიყვარულს, ერთგულებას, თავისუფლებას, ძალისხმევას – როგორც ფოლკნერი იტყოდა, “ადამიანის გულის ძველთაძველ ჭეშმარიტებებს”.
…ვხედავდი იასონს, შოლტს რომ იტყლაშუნებს წვივზე და ვგრძნობდი, რომ ვერცერთი ქალი ვერ გაუძლებდა მის ცდუნებას. სადღაც წავიკითხე, რომ გარკვეულ კულტურებში შოლტი ძალაუფლების სიმბოლოა. მაშინ ეს არ ვიცოდი, მაგრამ იასონისგან მომავალი ხიფათი სწორედ შოლტს დავუკავშირე. ამ ჟესტმა მაგრძნობინა, რომ მედეა აუცილებლად დაიღუპებოდა სიყვარულისგან. იმ წამიდან, როცა მედეას ხელებზე უცებ, შემთხვევით მზერაშეყოვნებულ იასონს ამ ხელების სრულყოფილება გააოცებს, უკვე იცი, რომ მას მართლა შეეძლო იმ დანაშაულის ჩადენა, დღემდე რომ ანცვიფრებს ადამიანს, რომ ევრიპიდეს არაფერი მოუგონია. ასეთ დანაშაულს სწორედ მედეასნაირები ჩადიან – სრულყოფილები, ამაყები, ბუნების პარადოქსულობის მატარებელნი და ამ ბუნებისავე მიუწვდომელი ეთიკით გამართლებულები. განა ბუნებას ეკითხება ვინმე, რატომ ანგრევს გამძვინვარების ჟამს თავისსავე შექმნილს?
ჭილაძეს ისე შემოჰქონდა თანამედროვეობაში კულტურისა და ხსოვნის ნიშნები, მითი და ისტორია, როგორც ხსოვნა ერთვება ჩვენს ყოველდღიურობაში – ბუნებრივად, ძალდაუტანებლად, სახიერად.
“რა ვიცი, რომ მე მე ვარ, და ჩემი მოყვასი კიდევ ჩემი მოყვასია?” – ქაიხოსროს კითხვა ურწმუნო, დაეჭვებული ადამიანის კითხვაა, თანაც ისეთი, ისტორიის განსაკუთრებულ ეტაპს – რაციონალიზმის, “კარტეზანული ეჭვის” ეპოქის დასაწყისს რომ შეეფერება. მღვდელი შეკითხვას პირდაპირ არ პასუხობს: “ეს რაღაც ახალია”. ასეთი კითხვა მხოლოდ ქაიხოსროს შეეძლო დაესვა, მღვდელი ზოსიმეც ის ერთადერთი კაცია, ვისაც ასეთი შეფასების მიცემა შეეძლო, თანაც, ღვინიანი ჭიქით ხელში, ფვალებაჟუჟუნებულს, ყველაფერი რომ იცის, ყველაფერს რომ ხვდება და ნაბიჯსაც არ დგამს ქაიხოსროს გადასარჩენად. უფრო თანამეინახეა, ვიდრე მოძღვარი, თუმცა ამ ორის ურთიერთობა ცალკე საუბრის თემაა, ცალკე რომანის თუ დრამის სიუჟეტი.
რა პატარა და უმნიშვნელოა თანამედროვე მწერლობის მთელი გაწამაწია ამ რომანების სერიოზულობის ფონზე. მთელი ეს ავადმყოფური გულახდილობები, ფსიქოლოგიზმები, “სექსიზმები” და ცინიზმი. რაც ყველაზე აუხსნელია, ცინიზმი – ადამიანის დაცარიელებული, ტრაგიკულად დანგრეული სულის მიმართ.
“თუ არ იცი, რა არის უცვლელი, საყრდენს კარგავ, თუ არ იცი, რა არის ცვალებადი – სტილს” (იასუნარი კავაბატა). ოთარ ჭილაძემ ზუსტად იცის, რა არის უცვლელი და ისიც იცის, ცვალებადი რაც არის. ამიტომ, როცა თავის “განგაშის რომანებს” წერდა, საყრდენიც საკუთარი ჰქონდა და სტილიც. მე მათში ქართული სულის სიღრმეს, სიმდიდრეს, ჭირთათმენის უნარს ვხედავ. ვხედავ რაღაცნაირ შეშფოთებასაც ამ პოტენციის განუხორციელებლობის გამო, მისი გადარჩენის, შენახვის სურვილსაც, პასუხისმგებლობასაც.
მისი ტექსტის ყოველი წერტილი გრძნობს, რომ მთლიანობის, სისტემის ნაწილია. ერთიანობის ეს შეგრძნება, რომელიც ჭილაძის ტექსტებიდან მოდის, თავისი ბუნებით კოსმიურ წესრიგს გავს, ქაოსს რომ უპირისპირდება და ამით სიცოცხლეზე პასუხისმგებლობას იღებს. შენ კი, რომელიღაც წერტილი თუ ქვიშის მარცვალი, აცნობიერებ, რომ უბრალოდ, კითხვაში კი არ მონაწილეობ, არამედ საერთო წესრიგში ხარ ჩართული. თანაც ეს სისტემა ღიაა, გახსნილი, განსხვავებული აღქმებისათვის შეღწევადი. მნიშვნელობები ისე გადაედინებიან ერთმანეთში, ისეთი სიშორიდან უკავშირდებიან ერთმანეთს, რომ ჩნდება სამყაროს, სიცოცხლის თავდაპირველი ერთიანობის განცდა. აზრს კარგავს განსხვავებები “ახლოსა” და “შორს”, “წარსულსა” და “მომავალს” შორის. ამ სამყაროში ეჭვი ისე შეგიძლია “აწონო”, “ათვალიერო”, როგორც მატერიალური საგანი, მთელი სივრცე კი მეხსიერების მატარებელი საგნებით დაასახლო და “სინათლის წიწილებით” გაანათო. ისტორია ისე ახლოს მოდის, რომ ხედავ ზღვას, უკან რომ იხევს. იმას ხედავ, რასაც თვითონ ვანელები ვერ ამჩნევენ. იმ სიტყვების მნიშვნელობასაც შეიცნობ, ბახა რომ ვითომ შემთხვევით ბერძნებზე ამბობს. იმასაც ხვდები, რომ ეს სიტყვები სწორედ ბახას უნდა ეთქვა, ბახუსის მიწისქვეშა ტაძრის, თრობისა და ინტუიციის ქურუმს, ერთნაირად რომ ფლობს წარსულზე და მომავალზე სხვებისთვის მიუწვდომელ ცოდნას. წარსული ისე ახლოსაა, რომ ვანელების გაფრთხილება გინდა, მაგრამ ვერ ასწრებ და ვერც მოასწრებდი, რადგან ისტორია უკვე შეჭრილა მათში და დროის შეუქცევადი სვლა დაწყებულა.
ჭილაძის ენას მთელი ტექსტი ახსოვს – მითიდან დღემდე, კაცობრიობის მთელი გზა, რომელსაც, რატომღაც, ყოველთვის ერთი კაცი ადგას, მხოლოდ ერთი, და მთელი დანარჩენი კაცობრიობის ყველა გზის, ყველა ხსოვნის გადარჩენა ევალება. ის ერთი კაცი მიდის შეუსვენებლად – ტკივილით, ტანჯვით, ხანდახან პატარ-პატარა სიხარულებიც ხვდება ამ გზაზე. რუსთაველის სიტყვებს – “დგომა მგზავნისა ცდომაა”-ო, ოთარ ჭილაძე მე-20 საუკუნის გადასახედიდან ეხმაურება: “არ მიატოვო სანგარი, რომელშიც განგება ჩაგსვამს”. ესაა ადამიანად ყოფნის ძალისხმევა და ესაა მგზავრის მოვალეობაც გზისა (სივრცისა) და დროის წინაშე. მწერალი ყოველთვის ერთის, თითო-ეულის პასუხისმგებლობაზე, ხსოვნაზე, განსაცდელზე და თავისუფლებაზე გვიამბობს. ის ერთი აძლევს პასუხს ისტორიას, ქვეყანას, კაცობრიობას.
ოთარ ჭილაძემ ბევრ, ჩვენთვის და სხვებისთვის მნიშვნელოვან კითხვას უპასუხა, იმ კითხვებს, რომლებიც უკანასკნელ ხანს ნაკლებად დაისმის დასავლეთში: რაშია საშველი, რით შეიძლება დღეს ლიტერატურა დაეხმაროს ადამიანს? დღეს, როცა რეალიზმის მწვერვალებიც დაპყრობილია და ფსიქიკის უფსკრულებიც მისხალ-მისხალ გაზომილი, ყველა ტრადიციული მოდელი მრავალგზის ხორცშესხმული და ყველა ფორმალური ექსპერიმენტი ჩატარებული, ალბათ, ძნელია რაიმე ახალი კუთხე მოუძებნო სათქმელს. ჭილაძემ ეს შეძლო: სიცოცხლის ტრაგიკულობა და მისი მშვენიერება შეაჯვარა და ამ შეჯვარების ნაყოფი ქართულ ნივთიერებად ჩამოძერწა. მას საკუთარი “ლოკომოტივი” აქვს – ქართული მწერლობის ტრადიცია და რაკი ტრადიცია ვახსენეთ, მისი მხატვრული სინთეზის შესახებაც ვიტყვი: აქ რუსთაველის ფრაზის სიღრმესაც შეხვდებით, გურამიშვილის თხრობის მოქნილობასაც და მთელი მე-19-მე-20 საუკუნეების პროზისა და პოეზიის ყველაზე ღირებულ გამოცდილებასაც. იგი ყოველთვის ინარჩუნებს რეალობასთან კავშირს, მაშინაც კი, როცა ძალზე ზოგადზე და საყოველთაოზე, ან სულაც, აბსტრაქტულზე წერს. მისი სიტყვა უამრავი ხილული თუ უხილავი ძაფითაა მიბმული რეალობაზე, მატერიაზე, სიცოცხლეზე. მთელი ხიბლიც ესაა – სიცოცხლის მომპატრონებელი და გადამცემი სიტყვა, სიტყვით შექმნილი უცნაური მატერია. “სიტყვა ერთადერთი და საკმაოდ ბნელი გვირაბია, რომლის მეშვეობითაც სამყაროს ვუკავშირდებითო” – წერს ერთგან. ამ გვირაბში მისი ყველაზე ერთგული მეგზური მეტაფორაა, რომელიც “ენის საშიშ სიღრმეებსაც” ავლენს და გვირაბიდან სინათლის შუქიც გამოაქვს.
ამ სიტყვის ძალით შექმნა ბარათაშვილის ბრწყინვალე პორტრეტი თავის ესეში: “ის კი ნელა მოდიოდა პურის ყანაში და ჩამოგლეჯილი საყელოდან ბავშვურად სუსტი მკერდი მოუჩანდა”. ეს ის პორტრეტია, რომელიც მე-20 საუკუნის დიდმა მწერალმა მიუძღვნა თავის დიდ წინაპარს – საბედისწეროდ გამქრალი თუ ადამიანთა დაუდევრობით დაკარგული მისი ყველა სურათის სანაცვლოდ, სიყვარულით ჩახატა და დაცარიელებულ კედელზე საკუთარი ხელმოწერით ჩამოჰკიდა. არსად წამიკითხავს ფიროსმანის ფერწერის უფრო ზუსტი შეფასება, ვიდრე ოთარ ჭილაძესთან: საეკლესიო მხატვრობასთან მის მსგავსებაზე, საერთო სულიერებაზე, ერთნაირად რომ მსჭვალავს მოქეიფეებსაც, მეთევზესაც და ისეთ “არაქართულ” მოვლენასაც, როგორიც ჟირაფია.
ერთ ინტერვიუში ფამუქი ამბობს, სახლი იქაა, სადაც დედააო. სახლი სამყაროს დასაწყისია, იქაა, სადაც დედობრივი ხმა გესმის, სადაც დაცული ხარ, სადაც საწყისებია, მოგონებები და რა თქმა უნდა, მშობლიური ენაო. იქნებ ვცდები, მაგრამ მეჩვენება, რომ ოთარ ჭილაძესთვის ეს დაცულობის განცდა უფრო კაცურ საწყისს – მამას უკავშირდება. უბედურების სათავეც ყოველთვის ან უმამო ან მამის მიერ უარნათქამი. სამშობლო ჩვენს ენასა და კულტურაში “მამულია”, უფრო ძველი, ძალასთანაც უფრო მეტად ასოცირებული, ვიდრე “დედულეთი”. ასეც უნდა იყოს, რადგან ჭილაძესთან მთავარი ძალისხმევაა, სიყვარულის, ქალის, დედის, ოჯახის, დედამიწის – ანუ იმ ყველაფრის გადასარჩენად, რაც სიცოცხლესთან და სითბოსთან, ე. ი. ქალაქურ საწყისთან ასოცირდება. ჭილაძესთან მამები შვილებს სიკვდილთან ბრძოლას ასწავლიან თავიანთი უმწეობითაც, სიკვდილითაც, შეცდომებითაც. გავიხსენოთ მამის “ჩასახლებები” გიორგას სხეულში, ხილვის რა ექსპრესიაა, აზრის რაოდენი სიღრმე!
თანამედროვე რომანს არაერთი პრობლემა აწუხებს. ზოგისთვის ეს ლიბერალურ-დემოკრატიული ღირებულებებია, ზოგისთვის – “მსოფლიო ხელისუფლების” ფარული სვლები, “უცხოსა” და “ჩვენიანის” მომავალი ჩვენს პლანეტაზე და ა. შ. ერთი რამ, რაც დღეს მწერალმა კარგად იცის, ისაა, რომ ისეთს ვერაფერს შექმნის, კაცობრიობა რომ გააკვირვოს, რადგან გაკვირვებაც – სისუფთავისა და გულუბრყვილობის ნაყოფი – ყავლგასულია. მაგრამ ლიტერატურის ქვეყნის მოსახლეობა, ანუ მკითხველი, მაინც მოლოდინშია. და არამარტო ჩვენთან, არამედ დასავლეთშიც. სხვანაირად ვერ ავხსნით აღფრთოვანებულ გამოხმაურებებს გერმანულ პრესაში “აველუმთან” დაკავშირებით. გერმანელებს სულაც “არ მიაჩნიათ შემთხვევითობად, რომ ეს მნიშვნელოვანი წიგნი სწორედ საქართველოდან მოვიდა”, რადგან “ქართული ლიტერატურა ძალდაუტანებლად ეწერება საერთო საკაცობრიო კულტურის კონტექსტში, როგორც დამოუკიდებელი, თავისთავადი, ორიგინალური ცივილიზაციის ნაყოფი” (ქ. ლიჰტენფელდი). მათ, როგორც ჩანს, ძალიან მოეწონათ კულტურის ენის ის ფაქტურა, რომელიც ჭილაძის რომანმა შეაგრძნობინა: ერთდროულად ძველი და ახალი, ფაქიზი და მყარი პოეტური ქსოვილი. ჩვენ, ჭილაძის მკითხველები, მას კარგად ვიცნობთ: ამირანის ჯაჭვის პერანგით, უხეიროს აფრისხელა ტილოთი, ბედიას თოკით, პოპინას ბუნებრივი საღებავით ნაღები ძაფებით, მელანიას ძაფის გორგალით, ფარნაოზისა და ალექსანდრეს მიერ ნავალი უსასრულო გზებით მოქსოვილ ტექსტებს. სხვათა შორის, კულტურის ამ ტექსტში გოდრის მოწნულ ფაქტურასაც ვამჩნევთ, რომლის ღრიჭოებიდანაც სამყაროს მახინჯი სურათი მოჩანს. ჭილაძე არ წერს სოციალურ ურთიერთობებზე. სოციალური მასთან იმავდროულად ისტორიულიცაა და მასთან ერთად ჩნდება. ამიტომ წერს იმაზე, რაც ამოძრავებს ხალხს და ისტორიას: დროზე და ხსოვნაზე, სიყვარულზე, ერთგულებაზე – დიდ თემებზე, დიდ ტრაგედიებზე პატარა ქვეყნის შიგნით.
მის რომანებში ჩუმი, ყველგანშემღწევი ძალადობა სუფევს. მთელი სამყარო ორადაა გაყოფილი: ან კლავს, ან ეკვლევინება. ამ უალტერნატივო სივრცეში თითქოს მორჩილებაც ძალადობაა. უზნეობიდან, გულგრილობიდან, შიშიდან აღმოცენებული ძალადობის ასეთი ფორმა ბაცილას გავს, გარედან რომ არ ჩანს და შიგნიდან შლის საზოგადოების სხეულს. დღევანდელი სამყარო გუშინდელზე რთულია და ყოველნაირი ღირებულების თავდაპირველი გარკვეულობაც – დარღვეული. გაურკვევლობაში კი ყველაზე ცუდი ისაა, რომ ბრძოლა არ შეგიძლია, რადგან მოწინააღმდეგე სადღაცაა მიმალული, გაძრული, რაღაც საპირისპირო თვისობრიობასთან შერეული. ჭილაძე გაურკვევლობიდან გარკვეულობაში აბრუნებს ღირებულებებს და ამით ბრძოლას გიადვილებს.
ამ ბრძოლაში ხსოვნა იარაღია, დავიწყება კი – ღალატი. სწორედ ხსოვნა ინახავს ენას და მასთან ერთად ყველაფერს, რაც სიტყვაში მოექცა მისი წარმოთქმის დღიდან დღემდე, ჩვენამდე. ლიტერატურა უბრალოდ აწმყო კი არ არის, არამედ გამძაფებული დრო, რომელშიც ერთდროულად არსებობს წარსულიც, აწმყოც და მომავალიც. ჭილაძის ენაში ხატებად გარდაქმნილი წარსულის მთელი სუბსტანციაა თავმოყრილი, მთელი ისტორიული და მითოლოგიური გამოცდილება. მისი ენის პოეტურობაც სწორედ ამ ღრმა მეხსიერების შედეგია, მისი განსაკუთრებული ხარისხი. მასში თავმოყრილია სამყაროს აღქმის ყველაზე ადრინდელი ფორმები, რაც სხვა არაფერია, თუ არა სამყაროსთან, ბუნებასთან თავდაპირველი ერთიანობის განცდა ანუ პოეტური განცდა. სწორედ ამ მეხსიერების წყალობითაა მისი რომანები ასეთი ქართული.
ოთარ ჭილაძემ ისტორიის გზებზე გვატარა: ვანიდან, მითოსური დროიდან ბოლომდე, იმპერიის ნგრევამდე და მთელი ამ პერიოდის შეფასებაც მოგვცა თავისი რადიკალური, ძნელად სათქმელი სიმართლით “გოდორში”. ის კითხვები დასვა, კაცობრიობის მშფოთვარე გონება რომ უტრიალებდა მარადჟამს, ოღონდ, ქართული შეფერილობით, ტემპერამენტით და აქცენტებით: რა სჭირს ადამიანს, რა შეაყოლა ღმერთმა თიხას ამისთანა მოურჩენელი?” სიყვარულით, დანანებით ჰკითხა თავის ხალხს: “რატომ, რატომ არ იცი შენი ფასი?” ქართული ზღაპრის უბრალოებითა და სიბრძნით გადაჭრა ადამიანის ამქვეყნიური დანიშნულების ამოცანა; ტრაგიკული სიმძაფრითა და დაუზოგავი პირდაპირობით მოგვცა იმედიც: “სანამ დედას შვილის სისხლიანი პერანგი აცვია, ქვეყანა არ დაიღუპება”.
ოთარ ჭილაძემ, უჩვეულო წინასწარმეტყველური გუმანით, დიდ მწერლებს რომ ჩვევიათ, იგრძნო “ფუტურო დრო”, კრიზისული რეალობა და წარსულის ხსოვნა შეაშველა აწმყოს ჩამონგრეულ, დასაშლელად განწირულ სხეულს. მისი ენის წყალობით წარსული და ხსოვნა რაღაცნაირ რეალურ განზომილებას იძენს და ისე დგება რეალობის გვერდით, მის სიღრმეში თუ პარალელურად, რომ აძლიერებს, ავსებს და აღრმავებს მას. იგი განფენილია ყველგან – ჭილაძის პოეტური ენის მთელ ქსოვილზე და განუწყვეტილვ მოედინება აწმყოსთან, სიცოცხლესთან ერთად. თითქოს მოულოდნელიც არაფერია, აკი განგება იმიტომ აძლევს მწერალს იარაღად სიტყვას, რომ სიცოცხლის საქმე აკეთოს, გაამრავლოს, შეცვალოს, გაამდიდროს, ანუ “მანამდე არაარსებული შექმნას”.
ოთარ ჭილაძის რომანები მსოფლიოს ათეულობით ენაზეა თარგმნილი. იმ რუსეთშიც კი, რომლის იმპერიული პოლიტიკის სიბილწე კალმის წვერზე ესვა, არ დარჩენილა თითქმის არცერთი ცნობილი ლიტერატურათმცოდნე და კრიტიკოსი, მისი რომანებისთვის, მისი შემოქმედებისთვის წერილი რომ არ მიეძღვნა. ასე გრძელდება აგერ, ოცდაათი წელია. დღემდე წერენ ინტერესით, აღფრთოვანებით, გაოცებითაც კი, არაფერს იშურებენ შეფასებისას. ვის ვის, და ამხელა მწერლობის პატრონ რუსულ კრიტიკას ლიტერატურით გაკვირვებას ნამდვილად ვერ დავწამებთ. პარადოქსია, მაგრამ სწორედ რუსულმა კრიტიკამ შეგვახსენა, რომ “თანამედროვეობის ერთ-ერთი უდიდესი მწერლის ქვეყანა ვართ” და რომ “მის ზურგს უკან მრავალსაუკუნოვანი მწერლობა დგას, დაუშრეტელი წყარო, საიდანაც მწერალს შეუძლია უნივერსალური მნიშვნელობის ფორმები მოიპოვოს” (ვლ. ოგნევი). ეს “გოდორის” შეფასებაა. მახსოვს, საფრანგეთის კულტურის დეპარტამენტის ხელმძღვანელთან, ბ-ნ მალვილთან შეხვედრისას როგორი დანანებით თქვა, გერმანელებმა დაგვასწრეს “აველუმის” თარგმნაო.
იტალო კალვინო ერთგან იდეალური ლიტერატურის ერთ ჭეშმარიტებაზე ლაპარაკობს: საბოლოოდ მწერალი და მკითხველი ერთ ან ერთადერთ პიროვნებად იქცევიანო. შესაძლოა, ათასგვარი გასართობით სავსე მსოფლიოში სწორედ ამიტომ არ ტოვებს ადამიანს დიდ, ჭეშმარიტ ლიტერატურასთან შეხვედრის მოთხოვნილება, ეს ერთიანობა რომ შეიგრძნოს, მასში რომ დაჰყოს მცირე ხნით. ამიტომ სიცრუეა, როცა წერენ, ადამიანები დიდ რომანებს ვერ კითხულობენო. შეიძლება, იმის თქმა უნდათ, მწერლები ვეღარ წერენ დიდ და ჭეშმარიტ რომანებსო.
ამიტომ, სანამ რაიმე ახალი გამოჩნდება, მინდა, მთელმა მსოფლიომ იკითხოს ოთარ ჭილაძის რომანები, რადგან დარწმუნებული ვარ, რომ მათი წაკითხვის მერე ადამიანი ცოტათი მაინც გახდება უკეთესი. კიდევ უფრო მეტად კი ის მინდა, იგი ქართველმა კაცმა იკითხოს, ყველამ, ვინც წერა-კითხვა იცის. გასართობად კი არა – ამას ოთარ ჭილაძე არანაირად არ გვპირდება – საფიქრალად, სააზროვნოდ, ღირებულებებში გასარკვევად, სიყვარულის, იმედისა და რწმენის გადასარჩენად.

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

ზაზა ბურჭულაძემ კარგა ხანია დააღწია თავი “ზამზაობას” და ფსევდონიმის ჩრდილიდან სამზეოზე გამოსულმა, თუ არ ვცდები, უკვე მესამე წიგნი დაბეჭდა მამაპაპური გვარსახელით. გამომცემლობა “აზრის” მიერ გამოცემული “წერილი დედას” ეპისტოლარული ფაქტურით გაკეთებული წიგნია. სენტიმენტალურად განწყობილ, დედისადმი გაგზავნილ წერილებს მიჩვეულ ძველ მკითხველს შეიძლება იმედიც გაუცრუვდეს, რადგან აქ ვერ ნახავს ჰიპერმორალიზმის კაშკაშა სინათლეს. ადრესატის ფიქრი, გრძნობა და გონება უფრო ცნობიერების ჩრდილოვან ტალანებს აფარებს თავს. ეს ჩრდილი წიგნის ყდასაც დასცემია, ჩაუმუქებია და ამიტომ ამოჩანს ვერცხლისფრად “მაშინოპისით” ამოტვიფრული წიგნის სახელწოდება და ავტორის ქვეშ მიწერილი გვარ-სახელიც. ყდის ფერიც იმიტომ იქცევს ყურადღებას, რომ ტექსტიც მუქი, “ორმოსავით დიდი და სქელი წერტილით” მთავრდება. იქნებ რაღაცა შეფარული კონცეპციცაა ამ ფაქტში. ანდა ეს ყველაფერი მწერლის ავანტიურისტული ბუნების მანიშნებელია, ამ თვისების ერთ გამოვლინებად ზაზას “გრეგორ ზამზას” სახელით მწერლობაში მოსვლაც მესახება. უნდა იყოს ამაში რაღაც ავანტიურისტული თამაშის ელემენტი. თავისი ამ ბუნების შეხსენება დედისათვის თვითონ ადრესატს უწევს: “- მე, ჩემი თაობის უდიდეს ავანტიურისტს, მეუბნები, პურზე ჩავირბინო?” ამ ტერმინმა კარგა ხანია პირვანდელისგან განსხვავებული მნიშვნელობა შეიძინა. ფრანგულ-დედნური გაგებით “ავან-ტიურისტი” პილიგრიმების წინამძღოლს ნიშნავდა. ასეა თუ ისე, მწერლისათვის პირვანდელი – “წინამძღოლური” მნიშვნელობა საამაყო უნდა იყოს, მერმინდელი კი – აუცილებელი.
თავის ამ ბოლო ტექსტში ზაზა ახდენს თავისი ყოველდღიური მწერლური ყოფის ინვესტირებას და მე პირადად მჯერა, რომ ამონაგები ერთი-ორად აუნაზღაურდება. ამის თქმის უფლებას მაძლევს ზაზას მწერლური ცხოვრების წესი, რისი რეფლექსირება “წერილშიც” ხდება. მისი მეგობრებისგანაც გამიგია, რომ ყოველდღიურობის ქაოსისაგან თავის დასაცავად, ზაზა თვეობით იკეტება შინ და, სულ ცოტა, ერთ წიგნს მაინც გამოაცხობს ხოლმე. ესეც, საზოგადოდ, მწერლის ბედი თუ სულაც – უბედობაა. მწერალი თუნდაც იმიტომ ვერ იქნება ბედნიერი, რომ ყოველ ცისმარე დღეს თეთრ-ქაღალდისფერი სივრცის წინაშე მდგარი გამუდმებით აიძულებს საკუთარ თავს შიშისა და გაუბედაობის ყოველდღიური პორცია აბივით მიიღოს, საკუთარ თავშივე ჩაბუდებული წინაღობა ძლიოს, რომ მერე როგორმე მოახერხოს უმდგრადი ყოფის მატერიალიზება ტექსტად.
ამიტომაა, რომ ყოველჟამს ეკსისტენციური გულისძმარვით შეღონებული “დასაწყისის” დილემის წინაშე დგას: “მთავარი დაწყებაა, თორემ მერე თავისით მიდის. საქმეც ისაა, რომ ვერ ვიწყებ… ეგაა, სანამ დაიწყებ, ცხრა ტყავი უნდა გადაიძრო… მთავარი დაწყებაა”.
სერგო კლდიაშვილის ნათქვამიც მახსენდება: პირველი სტრიქონი ჩემთვის ყველაფერი იყოო. რადგან კლასიკოსმა შეგვახსენა თავი, ერთ ეპიზოდსაც მოვიტან მისი “ორფეოსიდან”: კლდიაშვილი იხსენებს ბათუმში გატარებული ბავშვობის წლებს და ამბობს, რომ მათ მეზობლად ცხოვრობდა რუსი ოფიცრის “დენშჩიკი”, რომელსაც პანკრატი ერქვა. უკრაინელ პანკრატს წერა-კითხვა არა სცოდნია და მშობლებთან წერილის გასაგზავნად, სერგოს დაიხმარდა ხოლმე. ყველა წერილი უნდა დაწყებულიყო ასე: “იფრინე, იფრინე ქაღალდის ფურცელო და ხელში ჩაუვარდი საყვარელ დედას და მამას, რომ მათი შვილის პანკრატის ამბავი გაიგონ”.
ახლა, როგორ იწყება თავად ზაზას პერსონაჟის წერილი: “ძვირფასო დედა, ძალიან მომენატრე, დღედაღამ შენზე ვფიქრობ. როგორ მიდის შენი საქმეები, ახალ სამსახურს როგორ შეეგუე, ბაქოში როგორი ამინდებია?” ისევ და ისევ ბაქო, როგორ გავძლო რომ არ ვაქო. “ალისა და ნინოს” ბაქო აქ არაფერ შუაშია.
ერთგვარი სევდა ჩამოამძიმებს მკითხველის გულს ამ მივიწყებული მიმართვის – “ძვირფასო დედას” – გაგონებაზე; ჩაყვები “წერილს”, ჩაყვები და იქვე, უახლოეს აბზაცში მწერლის მეთოდსა და ზრახვასაც წაადგები თავს: “არ მინდა წერილის კალეიდოსკოპმა დაგაბნიოს, ამიტომ თავიდანვე გაგაფრთხილებ, გადავწყვიტე თანმიმდევრობა არ დავიცვა, როგორც გამახსენდება, ყველაფერი ისე გადმოვიტანო ფურცელზე. ოღონდ გპირდები, შეუფარავად და შეულამაზებლად, ყოველგვარი გამხატვრულების გარეშე”. ამ დანაპირებს მწერალი მართლაც კალეიდოსკოპურად გაშლის ტექსტის სივრცეში. ან, თუ გნებავთ, ასე ვთქვათ: ყოფიერების ყველა ნასხლეტის, ყველა პლანის შენაკადი ადრესატში იყრის თავს და საბოლოოდ ყველაფერი, მოზაიკურად მიმოწყობილი, ქმნის “წერის” სახეს. სწორედაც მიმოწყობილი და არა იოტასავით ასხმული. თუმცა ავტორი უკეთ იტყვის: “არაა გამორიცხული, დროდადრო სიზმარცხადი ერთმანეთში ავრიო. ისიც იმიტომ, რომ მარტო ცხადს ჩემმა მტერმა უყურა… ხანდახან სინამდვილე თუ არ გადასხვაფერდა… (გინდაც დამახინჯდა და შეირყვნა), მშრალი სინამდვილის შემყურე ადამიანი გაბოროტდება. ერთი კია, სინამდვილეს იმაზე უფრო მეტად ვერ დაამახინჯებ და შერყვნი, ვიდრე არის”. ასე რომ, თუ სინამდვილეს გაყვება კაცი, “გამხატვრულების” რა ვთქვა, მაგრამ რაღაც არქაულ მსოფლშეგრძნებამდე შეიძლება დახვიდე. ამაში იმგვარ პათოსს ვგულისხმობ, საცა უკვე არა არს რჩევაი “მაღალისა” და “მდაბალისაი”. უფრო ზუსტად, ეს ყველაფერი ჯერეთ განუწვალებელია, ერთად იხარშება და მერე, რაც მეხსიერების ეკრანზე ამოციმციმდება, თეთრ ქაღალდზეც ხვდება და მკითხველიც ხედავს: “არც ერთი ჩემი ნამოქმედარი და თავში გარბენილი აზრიც კი არ დამიმალავს და… ყველაფრის მიუხედავად, წერილი მაინც ჰეროიკული სულისკვეთებითაა გამსჭვალული”.
არადა მწერალს სრული დეჰეროიზება, დემითოლოგიზება და კიდევ სხვა ბევრი “დე” ჰქონდა განზრახული. ამიტომ აცხადებდა, რომ “კომპროზიციისა და მონტაჟის გრძნობას” არ დაუმორჩილებდა თხრობას, მაგრამ ბოლოს აღმოჩნდება, რომ ინერციის ძალას სხვა მხარეს გაურიყავს სიზმარ-ცხადის დინებას მინდობილი მწერალი. თუმცა, შესაძლებელია, ესეც მხოლოდ ხერხი იყოს, ასე ვთქვათ, რაღაცა ესთეტიკური ამოცანის ნაყოფი. იგივე ამოცანას უნდა ემსახურებოდეს წიგნის ეპისტოლარული ფაქტურაც. თვითონ ეს ფორმა მომგებიანია თუნდაც იმით, რომ არაფერს გავალდებულებს, მაგრამ ეს მაინც ოპტიკური ილუზიაა, რადგან თუ უფრო ჩაყვინთავ ტექსტში და თანაავტორად ექცევი მწერალს, თხზულების იდეურ ძაბვასაც იგრძნობ. სინამდვილე მოკლე ჩართვაში მოდის მთხრობელის ცნობიერებასთან და კალმის წვერი არყოფნიდან ამოზიდავს ისეთ პასაჟებს, რომელიც, უბრალოდ, არ შეიძლება ახსოვდეს ადამიანს: ასეთია თვით “გმირის” დაბადება: “შენი ვაგინიდან თავგამოყოფილ, გოცაძეს შიგ თვალებში ვუყურებ. ჭიტა-მეთქი, მინდა ვუთხრა, მაგრამ უკმაყოფილო ჭყივილის მეტი ყელიდან არაფერი ამომდის. რატომ უკმაყოფილო? ვერაფერს გეტყვი.
– გაიჭინთე! კიდევ… კიდევ! – ჭირის ოფლგადამსკდარი გოცაძე შენ გიყვირის.
ისედაც ძლივს ვსუნთქავ, რაღა გინდა, შობელძაღლო, ვაგინის ყელშივე ჩავისრისო? გოცაძეს კოპებს ვუკრავ, მთელ ხმაზეც ვჭყივი… ჯერ სადა ხარ. მაცადე გამოვიდე, გაჭინთვას მერე განახებ. ბიჭი არ ვიყო, ხალათის ჯიბეში თუ არ ჩაგაჯვა.
გოცაძის უკან, სახეზე პირბადეაფარებული ბებიაქალი, როგორც ბებერი ინკვიზიტორი, გულხელდაკრეფილი დგას, ჭერში იყურება და ბუზებს ითვლის. იქ მართლაც იმდენი ბუზია, სამშობიაროს ჭერი კი არა, ეშმაკის უკანალი გეგონება (ეშმაკის უკანალი თუ გინახავს, დე?)”. ეს პასაჟი ფრჩხილებში მოტნეულ ამ შეკითხვისთვისაც ამოვწერე. ამგვარ კოკტეილში ჩართული თვითირონია უცბად ჩაფუშავს ხოლმე მკითხველის წარმოსახვას და შეახსენებს, რომ საქმე ლიტერატურულ თამაშთან აქვს და არა ფიზიოლოგიური მოვლენის აღწერასთან.
ეს ყველაფერი კარგი, მაგრამ ჩემთვის მაინც მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ ამგვარი “სწრაფი რეაგირების” ლიტერატურა ცდილობს დაჟანგებული სტრუქტურებიდან თავის დაღწევას და სამყაროსათვის კვლავ ძველი ამორფულობის დაბრუნებას. ეს ქმნის იმ სინედლის შეგრძნებას, სადაც საგნები და მოვლენები პოტენციაში არსებობენ. აქ არ არის რაიმე ბმულობები და შვერილები. რაც ჩამოვარდება სარეკელაზე, წისქვილიც იმასა ფქვავს. ყველაფერი ერთად ჩამოდის – ყველა ასო და საგანი ნატურალური სახელდებით, ყველა სათქმელ-უთქმელი საუბრები – ხანდახან ქაღალდსაც რომ აწითლებს და, საერთოდ, ყველაფერი ის, რასაც ერთი დიდი არსებობა და ადამიანური ყოფა ჰქვია. და ეს კარგია თუნდაც იმისათვის, რომ მითოლოგიური სიუჟეტებით დამტვერილი მხრები ჯერ აიჩეჩო კაცმა და მერე ჩამოიბერტყო. ვინ დაამტკიცა, რომ ცხოვრების არატრადიციულად აგებული ლიტერატურული რეპრეზენტაცია რაიმეთი ნაკლებია იმ საგანგებოდ ნაშენებ, რაღაც ზეამოცანის ეგიდითა და კონტექსტის გათვალისწინებით შექმნილ სიუჟეტზე? ამ მიმართულებით ძალისხმევაც კი, მეტი რომ არა ვთქვათ, წამგებიანია.
მიუხედავად ზემოთქმულისა, ეს არ არის წიგნი რაღაცის წინააღმდეგ. რა თქმა უნდა, პაროდირებულია ბევრი რამ და ბევრი ვინმე. ოთხმოცდაათიანელთათვის დამახასიათებელ გმობასაც არ აკლებს ავტორი მამათა თაობას, რომლებიც “ერს, როგორც მტერს, ისე ექცევიან”, მაგრამ ეს ყველაფერი გამოფხიზლებასა და თვალის ახელას უფრო ისახავს მიზნად, ვიდრე სიძულვილის თესვას. ან კი როგორ შეიძლება კალამთან მყოფმა კაცმა ეს აკეთოს.
საგანგებოდ აღნიშვნის ღირსია ის რეფლექსიები, როდესაც ზაზა ცდილობს წერისა და, საერთოდ, მწერლობის სიძნელეზე აუხილოს თვალი საკუთარ თავს. აქ თამაშდება ყველაფრის მიტოვებისა და ხელის ჩაქნევის იმიტაცია: “… მკიდია, ყველაფერს თავს ვანებებ, მორჩა და გათავდა! პირველი ის, რომ მარტივ ჭეშმარიტებას მივხვდი, მე წერა არ ვიცი, მეორეც ის, რომ უნიჭო ვარ, მესამე და მთავარი კიდევ ის, რომ სათქმელიც არაფერი მაქვს. სადაური მწერალია ის, ვისაც სათქმელი არა აქვს?” ამ თითქოსდა რიტორიკული საკითხავითაც ჩვენს გუშინდელობაშია კენჭი ნასროლი.
როგორ გაძლოს ღვთის მოსავი კაცის გულმა ირონიის გარეშე? “მადლობა ღმერთს, შენ ჩემი არც ერთი შედევრი არ წაგიკითხავს, დე. არც არასოდეს წაიკითხო. იმიტომ, რომ ჩემ პროზაში პირქუში / სკრუპულოზურობით / ასახული / ყველაფერ / ზეაღმაფრენის / დამმიწებელი / ნატურალიზმი / შეგძრავს, დე. ამდენ ბნელმეტყველებაში გზის გაკვალვა, შენ კი არა, ეშმაკსაც ცხვირს წაატეხინებს”. მაგრამ მიუხედავად ამ “ბნელმეტყველებისა”, მწერალი, რომელსაც მელნისმფრქვეველობისათვის ხარკის მოხდა ბედმაც დააკისრა, სიცოცხლესთან დაკავშირებულ ამ ხელობაზე ვერასდროს იტყვის უარს: “იძულებული ვარ სიტყვა გავტეხო. ყლეზე მკიდია, რაც უნდა ვთქვა, მე წერის გარეშე არ შემიძლია. რომ არ დავწერო, მოვკვდები, ვიღაცისათვის ჰამბურგერი, პირადად ჩემთვის კალმისტარია სიცოცხლესთან დამაკავშირებელი ძაფი. ჩემთვის წერის აკრძალვა იგივეა, რაც… ხელოვნურ სუნთქვაზე გადაყვანილი ავადმყოფისთვის აპარატის გამორთვა. ზუსტად! კალმისტარია ჩემი სასუნთქი მილი.
თან, რაც მთავარია, მარტო ჩემზე არაა დამოკიდებული, რას დავწერ, და საერთოდ, დავწერ თუ არა. ღმერთია მოწამე! რა ჩემი ბრალია, უნებურად ნიჭიერი რომ ვარ? რას დაგიდევს ნიჭი ორთოგრაფიას. სწორედ ნიჭია ის, რაც არ მასვენებს. ასე რომ, მინდა არ მინდა, მე მწერალი ვარ. მავნე თუ მარგებელი, პირადად ჩემთვის, სულერთია. მთავარია, მწერალი ვარ. ამიტომ სრული პასუხისმგებლობით ვაცხადებ: მე დავწერ რასაც მინდა, როცა მინდა და როგორც მინდა!”
და ეს ბოლო ფრაზა ერთგვარ შეპასუხებად ჟღერს ე.წ. ეროვნულობის მანტიაში გამოწყობილ მოკოხტაპრუწე ადამიანებთან, რომელთაც საკუთარი გუშინდელობა ჯერ კიდევ ვერ გამოუტირებიათ.

მიქელ ირემაძე

“ვის გინდათ ქალი ეთერი?..”

ზურაბ კიკნაძე. ქართული ხალხური ეპოსი. თბილისი. “ლოგოს პრესი”, 2001.

ზურაბ კიკნაძის მდგომარეობა ერთი ფრაზით ასე შეიძლება დახასიათდეს: ჭვრეტა მეცნიერებისა და ხელოვნების საზღვრიდან. აკადემიური მეცნიერება (რომლის მონაცემებსა და მეთოდებს ავტორი სრულყოფილად ფლობს) მის შრომებში უცნაურად იცვლის სახეს, რადგან აქ ესთეტიკური მოთხოვნები და ინტუიცია სამეცნიერო კვლევის ელემენტად არის ქცეული, ხოლო აკადემიური მეთოდების “ობიექტურობა” (სინამდვილეში მხოლოდ მეტ-ნაკლებად დამაჯერებელი ილუზია ობიექტურობისა) შეუნიღბავი სუბიექტურობით აღბეჭდილი თვალთახედვის ერთ-ერთ შემადგენელ ნაწილამდეა “ჩამოქვეითებული”. “იქნებ მეცნიერულობა მხოლოდ პესიმიზმით გამოწვეული შიში და ფანდია – დახვეწილი თავდაცვა ჭეშმარიტებისგან?” – სწორედ ობიექტურობის პრეტენზიას ესხმოდა თავს ნიცშე.
არსებითად, “ქართული ხალხური ეპოსი” – ეს არის ესეები სამი უმნიშვნელოვანესი ფოლკლორული ქმნილების – “ამირანიანის”, “ეთერიანისა” და “არსენას ლექსის” – შესახებ. “კოორდინატთა სისტემას” (ან, თუ გნებავთ, ერთგვარ “ანატომიურ მაგიდას”), რომელზეც ნაწარმოებთა განხილვა, მათი სტრუქტურის, “ხერხემლის” “ახლოით განჩხრეკა” ხდება, ქმნის თანამედროვე ფილოსოფიური პრობლემატიკა. ესეც უჩვეულო მოვლენაა ფოლკლორისტიკისთვის, რომელიც, ძირითადად, ზეპირსიტყვიერებაში “უძველესი” რწმენა-წარმოდგენების აღმოჩენით, ან, უკეთეს შემთხვევაში, ხალხური შემოქმედების ტიპიური ნიშნების გამოყოფით არის დაკავებული.
ზ. კიკნაძის კვლევის საგანი კი ერთდროულად “ფილოსოფიურიც” არის – როგორ წარმოგვიდგება ყოფიერების საზრისი ხალხურ მსოფლხედვაში – და “მეცნიერულიც” – რა სტრუქტურულ სქემას, რა აუცილებელ შინაარსობლივ “ბუდეებსა” თუ “ტეხილებს” ქმნის იგი (ხალხურ ცნობიერებაში არეკლილი სიცოცხლის საზრისი) ეპიკურ ნაწარმოებში.
ამ კვლევამ ავტორი მიიყვანა დასკვნამდე, რომ ხალხური მსოფლმხედველობა – ჩვენს შემთხვევაში, ეპიკური აზროვნების ხალხური წესი – აყალიბებს საკმაოდ მკაფიო და მყარ სიუჟეტურ სტრუქტურას; ეს სტრუქტურა შედგება აუცილებელი საყრდენი ეპიზოდებისგან – “ზღურბლებისგან”, რომლებიც ეპოსის გმირმა უნდა გადალახოს.
საჭირო იყო მკვლევრის უმახვილესი მზერა, რათა ერთი მხრივ მითოლოგიური (“ამირანიანი”) და მეორე მხრივ ისტორიული (“არსენას ლექსი”) ცნობიერების წიაღში შობილ ნაწარმოებთა ცა და მიწასავით განსხვავებული ხორციელი სამოსის (თხრობის ხასიათისა და ხერხების, მხატვრული სახეების) წიაღ დაენახა მოულოდნელად მსგავსი “ჩონჩხი” – ანალოგიური ფუნქციის მქონე ეპიზოდთა თანმიმდევრობა და, თუნდაც, გველეშაპის სტომაქიდან ამირანის თავდახსნისა და აბანოდან არსენას გამოპარვის შესატყვისობა დაედგინა.
ამ მზერამ რენტგენის სხივების უტყუარობით იმუშავა და სავსებით უეჭველი გახადა შესავალში გამოთქმული არცთუ ადვილად მისაგნებ-დასასაბუთებელი თვალსაზრისი: “ამირანი მითოლოგიურ სამყაროში მოქმედი პერსონაჟია, რომლის ასპარეზი საკაცობრიოა. არსენა კი რეალური პიროვნებაა, მასზე შეთხზული “შაირსიტყვების” თანამედროვე, მაგრამ რაც უნდა სხვაობდეს მათი “სკნელები”, მათ შორის არსებითი მსგავსებაა… ასეც შეგვეძლო გვეთქვა: “ამირანიანი” და “არსენას ლექსი” ერთ ეპიკურ, მაგრამ სხვადასხვა სიღრმის დინებას ეკუთვნიან; “მას ჟამს”, მაგრამ არ ვიცით, როდის გაჭრილ კალაპოტში მიედინებიან. მსგავსება სიღრმისეულია, განსხვავება – ეპოქალური” (ე.ი. ჟამისმიერი – ზ.კვ.).
აქვე უნდა ითქვას: არა მხოლოდ ხალხური ეპოსის, ქართული კულტურის ფუნდამენტურ პრობლემათა გააზრებისთვის ძალზე მნიშვნელოვანია აგრეთვე დასკვნა, რომ XIX საუკუნის 60-იანი წლებიდან სამოქალაქო-პატრიოტულ პოეზიაში დამორჩილებული საქართველოს სიმბოლოდ დამკვიდრებული მიჯაჭვული ამირანი მთლიანად არის მოწყვეტილი თავის წყაროს – ხალხური ეპოსის დევების წინააღმდეგ მებრძოლ გმირს, რომელიც გაამპარტავნებამ თვითონ აქცია ისეთ ავსულად, რომლის ერთადერთი სამართლიანი ხვედრი მიჯაჭვაა. და რომ ხალხური ცნობიერებისთვის ღვთის წინააღმდეგ გალაშქრება ერთნიშნა ბოროტებაა, იმ ამბოხების მსგავსი, რომელმაც რჩეული ანგელოზი სატანად აქცია. არადა ჩვენს ჰუმანიტარულ მეცნიერებაში (ცხადია, ფოლკლორისტიკაშიც) კვლევის საგნად იქცა სწორედ პატრიოტული ლირიკის “ოპტიკიდან დანახული” ამირანი, რამაც უამრავი შეუსაბამობა დაბადა – უწინარეს ყოვლისა კი ამირანის ზომაგადასული დაახლოება და ლამის გაიგივება პრომეთესთან, გაუმართლებელი მცდელობა მისი გადაქცევისა, კაცობრიობის პროგრესისთვის მებრძოლ პერსონაჟამდე ისე, რომ საზოგადოდ ეპოსის გმირებისთვის ტიპური მოტივი საცოლის მოტაცებისა, ადამიანთა საკეთილდღეოდ ცეცხლის მოტაცებად იქნა გაგებული. შეიძლება ითქვას, რომ “ქართული ხალხური ეპოსი” ერთ-ერთი პირველი გამოკვლევაა, რომელიც ამირანის ნამდვილ, და არა მეცნიერთა მიერ გამოგონილ, სახეს იკვლევს.

* * *
ამავე სტრუქტურულმა ხედვამ აშკარა გახადა მკვლევრისთვის “ეთერიანის” არახალხური წარმომავლობა – ამ ეპიკურ დრამას აქვს რამდენიმე ნიშანი, რომლებიც მის ელიტარულ პირველწყაროს ააშკარავებს: მრავალპერსონაჟიანობა (ფოლკლორში ყოველთვის მხოლოდ ერთი მთავარი გმირია, ყველა სხვას დამხმარე ფუნქცია აკისრია); ამ პერსონაჟების მკაფიო ინდივიდუალობა, არატიპიურობა; ხალხური ეპოსისთვის სრულიად უცხო უმძაფრესი ემოციური ფონი – თვითუარყოფამდე მისული სიყვარული და ა.შ.
ასე რომ, დამაჯერებლად გამოიყურება ვარაუდი – “ეთერიანი” თავდაპირველად ლიტერატურული ნაწარმოები უნდა ყოფილიყო (ალბათ, თამარის ეპოქაში შექმნილი), რომელმაც ჩვენამდე მხოლოდ გახალხურებული ფორმით მოაღწიაო. ხალხური თხრობის სტიქიამ მას ძირეულად უცვალა სახე: მთელი პირველი ნაწილი გარდაქმნა რამდენიმე განსხვავებულსიუჟეტიან ვარიანტად ჩამოყალიბებულ ზღაპრად და უკლებლივ ყველა ვარიანტი მიიყვანა აბესალომისა და ეთერის ქორწილამდე – ზღაპრების ყველაზე ბუნებრივ დასასრულამდე, რის შემდეგაც საყოველთაო ბედნიერებისა და მარადიული სიხარულის ჟამი უნდა დამდგარიყო. მაგრამ სწორედ ამ დროს შემოიჭრა ლიტერატურული თავწყაროდან თხრობაში მურმანი – ერთ-ერთი ყველაზე აუხსნელი პერსონაჟი, არა მხოლოდ ქართული, შეიძლება ითქვას, მსოფლიო სიტყვიერებისა და ზღაპარი ობოლი გოგოსა და უფლისწულის ქორწინებისა, ან თუ გნებავთ, პოემა ბედისწერის რჩეული ქალ-ვაჟის სიყვარულისა (ერთ ვარიანტში ხომ მათ თვით ქრისტე ღმერთი დაადგამს თავზე გვირგვინებს!) გადააქცია გაუგებარი, აბსურდული, შეიძლება ითქვას, სამყაროული ჰარმონიის დამანგრეველი ღალატისა და ბოროტის ძლევამოსილების ტრაგედიად.
თუ “ეთერიანი” ნამდვილად გახალხურებული ლიტერატურული ნაწარმოებია (ხოლო ამ დაშვების გარეშე ამგვარი თხრობითი სტრუქტურის წარმოქმნა ძნელი წარმოსადგენია), ერთგვარ ნუგეშად და “სამართლიანობის აღდგენად” შეიძლება ჩავთვალოთ, რომ ზაქარია ფალიაშვილის მეშვეობით იგი “ელიტარულ წიაღს” დაუბრუნდა – ოპერად გარდაიქმნა.
თუმცაღა, ჟანრიდან ჟანრში მოგზაურობამ უცნაური დაღით აღბეჭდა ნაწარმოები. დანამდვილებით შეიძლება ითქვას, რომ ლიტერატურულ პირველწყაროში აბესალომის საქციელი, ფსიქოლოგიურად თუ არა (ეს კლასიკურ ხანაში არ არის მოსალოდნელი), მსოფლმხედველობრივად მაინც იქნებოდა განმარტებული. ხალხურ წიაღში გადასვლამ, ბუნებრივია, უწინარეს ყოვლისა, სწორედ ეს მსოფლმხედველობრივი საფუძველი გაანადგურა, მაგრამ მას ვერც საკუთარი, ხალხური სოფლხედვა ჩაუნაცვლა ორგანულად და დარჩა უცნაური, არამოტივირებული, მიუტევებელი უსუსურობა მთავარი გმირისა, ქმრის მიერ ქორწილის დღეს გასასხვისებლად გამოყვანილი უსაყვარლესი ცოლი, რომელთან განშორების დარდმაც მას სულ მალე მოუსწრაფა სიცოცხლე. და ერთ-ერთი ყველაზე ტრაგიკული საოპერო ფრაზა – აბესალომის სასოწარკვეთილი ქვითინი: “ვის გინდათ ქალი ეთერი, თავს ოქროგვირგვინოსანი?..”

* * *
განსაზღვრება “კლასიკური”, ნაწარმოების დიდი აზრობრივი თუ ესთეტიკური ღირსებების აღიარებასთან ერთად, უძრაობის გარკვეული ნიუანსის შემცველიც არის და გულისხმობს რაღაც ისეთს, რის მიმართ მყარად ჩამოყალიბდა მოწიწებული დამოკიდებულება, რაც ნაკლებად აღძრავს დიალოგის გამართვის, ზოგან ავტორის თანამებრძოლად გახდომის, ხოლო სხვაგან მძაფრი პოლემიკის დაწყების სურვილს. მოკლედ, კლასიკური არის ის, რამაც განვითარება დაასრულა, რამაც აღფრთოვანებული დამოკიდებულებისა და ძალმოსილების უძრაობაში იწყო გახევება.
ამ აზრით ზურაბ კიკნაძის მჩქეფარე სიცოცხლით სავსე შრომა კიდევ ძალიან დიდხანს არ გახდება კლასიკური. ვფიქრობ, იგი ავტორთა სულ ახალ-ახალ თაობებს უბიძგებს, არა მხოლოდ ქართულ ხალხურ ეპოსში, ცნობიერების ყველა სფეროში ცოცხალი აზრის ძიებისაკენ.

© “წიგნები – 24 საათი”