ირვინ უელში
“პორნო”
Porno
By Irvine Welsh
Jonathan Cape, pp.320, August 2002

უკვე ათ წელზე მეტია, რაც მკითხველმა ცნობილი Trainspotting-ის გმირები გაიცნო. რა მოხდა შემდეგ? როგორ მოიქცა რენტონი? რომელიმე გმირმა მაინც თუ მოახერხა ნარკოტიკის გადაგდება? ამ და სხვა კითხვებზე პასუხს ირვინ უელშის “პორნო” გვაძლევს.
უელშის ახალი რომანი Trainspotting-ის ერთგვარ გაგრძელებას წარმოადგენს. რენტონს უკვე ამსტერდამში ვიხილავთ. მან ახალი ცხოვრება დაიწყო, ახალი “გელფრენდი” იპოვა და ვარჯიშიც კი დაიწყო. საიმონ უილიამსონი კვლავ ლონდონშია, ფრენკ ბეგბიმ მოიხადა სასჯელი, მკვლებისთვის რომ მიუსაჯეს და ახლა გარეთაა, თუმცა მკითხველი ხვდება, რომ ბეგბის სრული რეინტეგრაცია პოლიციურ საზოგადოებასთან მაინც ვერასოდეს მოხდება.
კითხულობ რომანს და ნელ-ნელა იკვეთება ირვინ უელშის რბილი, რიტმული ტონები… “პორნო” მწერლისთვის ფორმასთან დაბრუნებაა. ამ ნაწარმოებმა უელშის შემოქმედების წრე შეკრა ფორმისა და შინაარსის თვალსაზრისით. უელშის რომანი ძველ გარემოში დაბრუნებაა, სადაც გმირები თავის ჯოჯოხეთში იხარშებიან. ეს გარემო მკითხველისთვის უკვე კარგად ნაცნობი და ამიტომ ნაკლებად შემაშფოთებელია.
“პორნოს” შინაარსი მარტივია, უელშის ნაწარმოებები ხომ არასოდეს გამოირჩევა განსაკუთრებულად დახლართული ფაბულით. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ რომანში გარდატეხაა – ირვინ უელში ქალის ფსიქოლოგიის ექსპერტად გვევლინება და რაოდენ გასაკვირიც არ უნდა იყოს, პირველად წერს სიმპათიით ქალების შესახებ. ნიკი ფულერ-სმიტი რომანის ყველაზე საინტერესო პერსონაჟია, მისი პორტრეტი და ხასიათი ყველაზე კარგად არის დახატული.
ნიკი კინოსკოლის სტუდენტია, ის თვითონ ირჩენს თავს და მასაჟისტის მისაღებში მუშაობს. ნიკი ფიქრობს, რომ მისი მოწოდება პორნოგრაფიულ ფილმებში გადაღებაა. “ყველაზე საშინელება ისაა, როცა კაცი მოდის შენთან და გეუბნება, რომ ძალიან მაგარი ტანი გაქვს; სულაც არ მინდა კარგი, მშვენიერი, ლამაზი და მაგარი ტანი, ისეთიც მეყოფა, ჟურნალებში რომ ბეჭდავენ. ასეთი ტანი რომ მქონდეს, ჟურნალებში მეც ხომ დამბეჭდავდნენ. მაგრამ იქ ჩემი სურათები არ არის, არ მაქვს ასეთი ტანი და იმიტომ. თვალებიდან ცრემლები მომდის, სახე სულ ტუშით გამეთხუპნა. რატომ ვტირი? იმიტომ, რომ ვერსად მივდივარ. აი, რატომ” – ამბობს “პორნოს” პერსონაჟი.
ეს ეპიზოდი და სმიტის გაცამტვერებული ოცნებები “პორნოს” შემაჯამებელ მონაკვეთად უნდა ჩაითვალოს. რომანში ბევრი იმედგაცრუებაა, მაგრამ Trainspotting-ის მსგავსად, “პორნოც” ზეიმობს, რომ ახალგაზრდობას გაძლების, თვითგადარჩენის უნარი აღმოაჩნდა.

უილიამ ტრევორი
“ამბავი ლუსი გოლტისა”
The Story of Lucy Gault
By William Trevor
Viking Penguin, pp. 228, September 2002

უილიამ ტრევორი ჩვეულებას არ ღალატობს და მუდმივი ალტერნატივების ძიებაშია. ეს ისეთივე ბუნებრივია მისთვის, როგორც ის ჭეშმარიტება, რომ ადამიანი ორი ფეხით დადის. მერყეობა მცირე ჟანრის მოთხრობებსა და რომანს შორის, ირლანდიის ცხოვრებიდან ინგლისის ცხოვრებაზე გადასვლა, ეროვნული და პირადი პრობლემების სინთეზი – ეს ყველაფერი მწერლისათვის დამახასიათებელია. ტრევორის ბოლო ნაწარმოები “ამბავი ლუსი გოლტისა” ჭეშმარიტად ირლანდიური რომანია და ისევეა გაჯერებული ეროვნული და პირადი ტკივილით, როგორც მისი ადრეული “ბედის ნებიერები” (Fools of Fortune)
ნაწარმოებს ირლანდიის დამოუკიდებლობის ისტორია უდევს საფუძვლად. რომანი იწყება 1921 წლის მოვლენებით და იმ დროში მთავრდება, როცა ქალაქში, რომელსაც ავტორი ენისეალას უწოდებს, “ქუჩაში მოსიარულენი მობილურ ტელეფონზე საუბრობენ”.
სულ რაღაც 200 გვერდი 80 წლის ისტორიას იტევს, თუმცა ეს მკითხველს სრულებითაც არ აცვიფრებს, მაგრამ არ აცვიფრებს იმიტომ, რომ მწერლური სიურპრიზებით ტრევორს ის ბევრჯერ გაუკვირვებია.
ბედისწერას სასტიკ ტრაგედიამდე მივყავართ. კაცმა რომ თქვას, ის, რაც მოხდა, შეიძლებოდა არ მომხდარიყო; და ალბათ ყველაფერი რიგზე იქნებოდა, ვიღაცას რომ უკან მოეხედა, ვიღაცას ორი სიტყვა ეთქვა, ვიღაცას აეხსნა, ვიღაცა უფრო ადრე გამოჩენილიყო. ყველაფრის თავი და თავი ისაა, რომ ადამიანები ერთმანეთთან საუბარს გაურბიან, არ შეუძლიათ აღიარება და დუმილს ამჯობინებენ. მიზეზი შეიძლება იყოს რისხვა, სიამაყე, მწუხარება ან თავდაცვის ინსტინქტი… ტრაგედია კიდევ უფრო მძაფრდება, როცა მისი მიზეზია სტოიციზმი, გარეგნული თავდაჭერილობა, სიყვარულის მცდარი კონცეფიცა ან თუნდაც ნამდვილი სიყვარული. მკითხველმა ისიც კი შეიძლება გაიფიქროს, ამ წიგნის დაწერა მწერალს რაღაც არაამქვეყნიურმა ძალამ შთააგონაო. ტრევორი სიფრთხილით ეკიდება თითოეულ დეტალს. რეალობა ასეთი ულმობელი არ უნდა იყოს, ადამიანი უნდა გამოფხიზლდეს – ეს ქვეტექსტი ყველა ეპიზოდში იკითხება. რომანის დასასრული, სადაც მკითხველი 80 წლის მთავარ გმირს შეხვდება, თითქოს არ არის ტრაგიკული, თუმცა ადამიანის გულში ხომ არაფერი სრულდება.

ჯონ აპდაიკი
“ეძიე ჩემი სახე”
Seek My Face
By John Updike
276 pp. New York: Alfred A. Knopf, November 2002

აპდაიკის ახალი რომანი ხელოვნებათმცოდნეებსაც დააინტერესებს. აქ ავტორი შეეცადა ხელოვნების ისტორიისა და მხატვრული ლიტერატურის შერწყმას. შედეგი მართლაცდა უჩვეულო გამოდგა; თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ, როგორც კრიტიკოსები აღნიშნავენ, მწერალს დაავიწყდა ერთი ჭეშმარიტება, რომ ხელოვანის საქმე და მისი შინაგანი სამყარო მჭიდროდ არის ერთმანეთთან დაკავშირებული. კრიტიკოსებმა არც აპდაიკის მიერ დახატული პერსონაჟები მოიწონეს: პერსონაჟები სქემატურია, მათში ხასიათი არ არის დაჭერილი, მთავარი გმირი ჰოუპი თითქმის უსახურია, მეორე გმირი – ზეკი კი მწერალმა ლამის უცვლელად გადმოიღო პირველწყაროდან. აპდაიკისთვის უჩვეულო რომანში ისაა, რომ მას არასოდეს მიუქცევია ასეთი მცირე ყურადღება ნიუანსებისა და მუსიკალურობისათვის. ყველა გვერდზე შეხვდებით გაწყვეტილ წინადადებებს.
რა თქმა უნდა, ძალიან ძნელია ხელოვნების ერთ დარგზე საუბარი მეორე დარგის მეშვეობით. როგორც წესი, ასეთი მცდელობა იშვიათად თუ ყოფილა წარმატებული. ერთ-ერთი წარმატებული მაგალითი თომას მანის “დოქტორი ფაუსტუსია”.
ერთ-ერთ მინაწერში მკითხველისადმი აპდაიკი წერს, რომ მისი რომანი მხატვრული აზროვნების ნაყოფია და მასში არაფერია აბსოლუტურად სინამდვილიდან აღებული. თუმცა, იქვე იმასაც აღნიშნავს, რომ დეტალების დიდი ნაწილი აღებულია სტივენ ნაიფეს და გრეგორი უაიტ სმიტის 1989 წლის ბიოგრაფიული თხზულებიდან – “ჯეკსონ პოლოკი: ამერიკული საგა” და კლიფორდ როსის ანთოლოგიიდან – “აბსატრაქტული ექსპრესიონიზმი: შემოქმედები და კრიტიკოსები”.
“ეძიე ჩემი სახე” მოგვითხრობს ამერიკელი მხატვრების – ექსპრესიონისტების ცხოვრებასა და შემოქმედებაზე, როგორ ჩაუდგა მათ სათავეში ჯექსონ პოლოკი და როგორ მოახერხეს ამ ადამიანებმა ომის დამთავრების შემდეგ სულ რაღაც ათი წლის განმავლობაში ევროპელებისგან განცალკევება და იმ თვითმყოფადი კულტურის შექმნა, რამაც ნიუ-იორკი ხელოვნების სამყაროს დედაქალაქად აქცია.
მოქმედება ხდება ვერმონტის შტატში. აპრილის დასაწყისის ერთ ჩვეულებრივ დღეს, ჰოუპ ჩაპეტცის სახლში. ჰოუპ ჩაპეტცი მხატვარ ზაკ მაკოის (პოლოკის პროტოტიპი) მეუღლე და მხატვარ გაი ჰოლოუეის ქვრივია, ის თვითონაც ხელოვანია. ახალგაზრდა ჟურნალისტი კეტრინი ომის შემდგომი პერიოდის ამერიკული ხელოვნების ისტორიის შესწავლას გადაწყვეტს და ჰოუპს ეწვევა ინტერვიუს ჩასაწერად. მთელი დღე ილაპარაკებენ, საუბარი ძირითადად ჰოუპის – 78 წლის ქალის მოგონებებისგან შედგება, მკითხველის თვალწინ ხელოვანთა ცხოვრება და პორტრეტები წარმოჩნდება. თუმცა, კრიტიკოსებს თუ დავესესხებით, რომანი შეიძლება ვერც დაეხმაროს მკითხველს “იმ სახის ძიებაში”, რომლისკენაც ის მიილტვის, რადგან ხელოვანები მაინც მიუწვდომელნი არიან. ერთი რამ კი ცხადია: წიგნში მკითხველი ნამდვილად ბევრ საინტერესოს აღმოაჩენს, იმას, რაც დაფარულია და რასაც ყოველდღიურ ცხოვრებაში ვერც კი ვამჩნევთ.

ცვეტან ტოდოროვი
“უსასრულო ბაღი: ჰუმანიზმის მემკვიდრეობა”
The Imperfect Garden: The Legacy of Humanism
By Tzvetan Todorov
Translated by Carol Cosman
Princeton University Press, pp.264, March 2002

ერთი შეხედვით, 60-70-იანი წლების ფრანგი სტრუქტურალისტისა და ლიტერატურის კრიტიკოსის, ცვეტან ტოდოროვის რომანი “უსასრულო ბაღი” მავანსა და მავანს შეიძლება მწერლის შემოქმედების უკუსვლად მოეჩვენოს, მაგრამ სინამდვილეში ეს ასე არ არის. უბრალოდ, როგორც კრიტიკოსები ამბობენ, ეს წიგნი ფრანგული ლიტერატურის კლასიკაზეა ამოზრდილი და მთლიანად ფრანგ მკითხველზეა გათვლილი.
ტოდოროვი ჰუმანისტების ზნეობრივ ფილოსოფიას ასე ლაკონურად ახასიათებს: “მათი უნივერსალურობა, შენი სასრულობა და ჩემი ავტონომია”. ნებისმიერი ინდივიდი ავტონომიური სუბიექტია, ზნეობრივი არჩევანი მოყვასისთვის სიკეთის გაკეთებას, მოყვასის კეთილდღეობის საკუთარ კეთილდღეობაზე მაღლა დაყენებას ნიშნავს. მხოლოდ მაშინ დაერქმევა მთელ კაცობრიობას ჰუმანიზმის სახელი, – წერს ტოდოროვი.
ტოდოროვის ნაშრომი მულტიკულტურული აზროვნების შედეგია. ამასთან, აქ ბევრ ლიტერატურულ-ფილოსოფიურ სიახლესა და მიგნებას წააწყდებით.
“უსასრულო ბაღის” ავტორი ტოლერანტული, გამგებიანი და ბრძენია შეფასების დროს. ტოდოროვი თავის ნააზრევს სისტემურად გადმოგვცემს, სწორედ ისე, სტრუქტურალისტს რომ შეეფერება, და XVI და XIX საუკუნეების საფრანგეთის ჰუმანისტური აზრის შთამბეჭდავ სინთეზს გვთავაზობს. ნიშანდობლივია ის გარემოებაც, რომ ტოდოროვის შეხედულებები კაცობრიობაზე, საზოგადოების ცხოვრებაზე, პოლიტიკასა თუ ზნეობრიობაზე მკითხველისთვის იმედისმომცემია.

სალმან რუშდი
“გადააბიჯეთ ამ ზღვარს”
Step Across This Line
By salman Rushdie
New York: Random House, pp.402, September 2002

“გადააბიჯეთ ამ ზღვარს” – ასე ჰქვია სალმან რუშდის ახალ კრებულს, რომელსაც სახელი ამავე წიგნში შესული ლექციების ციკლის მიხედვით დაერქვა. ლექციათა დიდი ნაწილი 11 სექტემბრის მოვლენებს ეხმიანება. მწერალი ყველა ხელოვანს მოუწოდებს, გაილაშქრონ ძალადობის წინააღმდეგ, იბრძოლონ, რათა ხალხი გამოფხიზლდეს და ბოლოსდაბოლოს, ჩვენი მსოფლხედვა შეიცვალოს. მთავარი საკითხი, რაც დღესდღეობით ყველაზე მწვავედ დგას, არის ღირებულების საკითხი, – ამბობს რუშდი და ეს ღირებულება ხელოვანის სამშობლოა.
აიათოლა ხომეინისა და ბრიტანელი პოლიტიკოსების ღალატის შემდეგ სალმან რუშდი კვლავ კალმით დაწერილი სიტყვის ერთგული რჩება. კრებულში შესული ესეები ძირითადად ლიტერატურას ეძღვნება. იგი მოიცავს ე.წ. “ჟამიანობის წლების” რჩეულ ესეებს (ამ სახელით მოიხსენიებდა რუშდი იმ პერიოდს, როდესაც მას სიკვდილით ემუქრებოდნენ, ხოლო ის მხარდაჭერა, რომელსაც მავანნი იჩენდნენ მის მიმართ ლიტერატურულ თუ პოლიტიკურ წრეებში, მხოლოდ მოჩვენებითი იყო).
კრებულის ყველაზე სუსტ სექციად კრიტიკოსები ჟურნალისტურ ნაშრომების სექციას ასახელებენ. აქ ბოლო ორი წლის განმავლობაში გამოქვეყნებული საგაზეთო სვეტებია წარმოდგენილი. ეს სტატიები რამდენიმე წლის წინ საკმაოდ დროული ჩანდა, ახლა კი პრინციპში ტრივიალურია. თუმცა გაზეთის სპეციფიკიდან გამომდინარე, უჩვეულო აქ არაფერია: 2000 წელს გამოქვეყნებულ ერთ-ერთ საგაზეთო წერილი მთლიანად ამერიკის შეერთებული შტატების პოლიტიკის პაროდიას წარმოადგენს – აშშ მოხერხებულად იყენებს უსამა ბენ ლადენის ფიგურას, როგორც ბოროტ ძალას, ჩვენ, ბავშვები რომ დაგვაშინოს. ამავე წლის ბოლოს დაწერილ პუბლიკაციაში მწერალი ვარაუდობს, რომ ბუში და გორი ძალაუფლებას გაინაწილებენ და ა.შ.
თუ ეს კრებული მკითხველს დაამახსოვრდება, ისევ ზემოხსენებული ლექციებისა და მათი თანმდევი ესეების წყალობით. აქ რუშდი თავის ჩვეულ ამპლუაშია, გვიამბობს ადამიანურ ფასეულობებზე. ხაზები, რომლებიც გადაიკვეთება, ორგვარია. არსებობს საზღვრები და არსებობს მსაჯულთა – ხელისუფლებისა და ხელისუფალთა ზღვარი.
ამ თემაზე საუბრის დროს მწერალი აკრიტიკებს “პატივისცემის” იდეას, როგორც დიალოგის წინააღმდეგ მიმართულ იარაღს. “ჩვენგან მოითხოვენ, დავუპირისპირდეთ ამ რწმენას (რელიგიური ექსტრემიზმის იდეებს) და ის დანაშაულად, მოძველებულად, მცდარად აღვიქვათ. არადა, ასეთი განდგომა “პატივისცემის” კონცეფციასთან შეუთავსებელია.
საინტერესოა რუშდის რემინისცენციები “ჰიბრისის” თემაზე: “ღმერთები გვეუბნებიან, იყავი ის, რაც ხარ და იცოდე შენი ადგილი – ასეა მიღებული, თორემ სინამდვილეში მითები საპირისპირო ინფორმაციას შეიცავს – არ დახარო თავი, არ უნდა იცოდე, სად არის შენი ადგილი, გამოიწვიე ღმერთები და გაოცდები, იმდენ ღმერთს აღმოაჩნდება თიხის ფეხები.”
“რა არის ის საკითხები, რაზეც ჩვენ უნდა შევთანხმდეთ, – კითხვას სვამს რუშდი, – კოცნა საჯარო ადგილას, ბეკონის სენდვიჩი, უთანხმოება, გაშიშვლებული მოდა, ლიტერატურა, დიდსულოვნება, წყალი, მსოფლიო რესურსების თანაბარი და სამართლიანი განაწილება, ფილმები, მუსიკა, აზროვნების თავისუფლება, სილამაზე, სიყვარული… ჩვენ უნდა ავირჩიოთ ცხოვრების სწორი – უშიშარი გზა და ჩვენ გავიმარჯვებთ.”
“გადააბიჯეთ ამ ხაზს, – ამბობს რუშდი, – მაგრამ უკან აღარ დაბრუნდეთ, თქვენ ვეღარასოდეს შეძლებთ შინ დაბრუნებას…”

ჰამფრი კარპენტერი
განრისხებული ახალგაზრდები: 50-იანელთა ლიტერატურული კომედია
The Angry Young Men: A Literary Comedy of the 1950s
By Humprey Carpenter
Allen Line, pp.244, March 2002

მწერლებს და, საერთოდ, ხელოვანებს უყვართ, როცა მათ ბიოგრაფიებსა და შემოქმედებას კრიტიკოსები ინდივიდუალურ ჭრილში განიხილავენ, კრიტიკოსები კი ხელოვანთა ერთი რომელიმე ჯგუფის შემოქმედებითი თავისებურებების აღწერას ამჯობინებენ. კარპენტერს ორივე სფეროში გარკვეული გამოცდილება აქვს – მას ცალკეულ ცნობილ ადამიანთა ადამიანთა ბიოგრაფიებიც შეუქმნია და ჯგუფური პორტრეტებიც. კარპენტერის ნაწარმოებები სასიამოვნოდ იკითხება, მიუხედავად იმისა, რომ, როგორც წესი, ამ ჟანრის ლიტერატურაში ბევრი უზუსტობა იპარება ხოლმე, რადგან მწერალს ცალკეულ პიროვნებათა ფსიქოლოგიურ სიღრმეებზე მეტად ამბის თხრობა უფრო აინტერესებს. მაგრამ ისიც უნდა ითქვას, რომ კარპენტერის რომანში უზარმაზარი ინფორმაცია და დიდი შრომაა ჩადებული.
ახალი წიგნი მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი პერიოდის რუკაა, ოღონდ ბიოგრაფიული რუკა, სადაც მთელი თაობის ცხოვრებაა აღწერილი: ფილიპ ლარკინი, კინგსლი ემისი, ჯონ ოსბორნი, ჯონ უეინი, ჯონ ბრეინი და კოლინ უილსონი. ეს ადამიანები ძალიან განსხვავდებოდნენ ერთმანეთისგან, მაგრამ, ამავე დროს, ერთ თაობას – 50-იანელებს ეკუთვნოდნენ და ბევრი საერთო პრობლემა აღელვებდათ.
მარტო ზემოთ ჩამოთვლილი ადამიანების სახელების ხსენებაც კი საკმარისია იმისათვის, რომ ახალმა წიგნმა მკითხველი ჩაითრიოს. ისინი განრისხებული თაობის წარმომადგენლები იყვნენ, თაობისა, რომელსაც ყელში ამოუვიდა მეკავშირეთა გამარჯვების სიხარული, მშობლების გაუთავებელი ჩიჩინი, ხელისუფალთა დირექტივები და სტატუს კვო. და ისინი ეძიებდნენ გამოსავალს ცხოვრების გადახალისებისათვის.
კარპენტერის წიგნში მკითხველის თვალწინ გადაიშლება 50-იანელთა მშფოთვარე ცხოვრება, რომელიც მისთვის ყოველთვის დიდი ინტერესის საგანს წარმოადგენდა.

მოამზადა თამარ სუხიშვილმა

© “წიგნები – 24 საათი”

“Ritournelle de la faim”
Jean-Marie-Gustave Le Clézio
“ქალთა სიმღერა”
ჟან-მარი გუსტავ ლე კლეზიო
206გვ, Editions Gallimard

შეიძლება თუ არა, რომ მუსიკამ ადამიანის ცხოვრება შეცვალოს, გააჩნია თუ არა ბგერების ჰარმონიულ წყობას ამის ძალა, თუ, უბრალოდ, ეს სხვადასხვა მოვლენათა თანხვედრის გამო შექმნილი ილუზიაა და ცვლილებების მუსიკაზე გადაბრალებაც ინფანტილიზმის ერთ-ერთი გამოხატულებაა… ლე კლეზიო ახალ რომანში გვიამბობს, როგორი გავლენა იქონია ”ბოლერომ” დედაზე, როდესაც მან იგი პირველად მოისმინა – მუსიკა, რომელიც თან ატარებს შურის, ბოროტების, ღვარძლისა და შიმშილის ისტორიას. მისი დასასრული კი ძალადობისა და სისასტიკის მინელების შემდგომ სიჩუმეს ჰგავს, შემზარავ, სამარისებულ სიჩუმეს. ფრანგი მწერალი ჟან-მარი გუსტავ ლე კლეზიო ნობელის პრემიის წლევანდელი ლაურეატია.

“The Widows of Eastwick “
John Updike
“ისტვიკელი ქვრივები”
ჯონ აპდაიკი
320 გვ, Knopf

ოცდაათი წელი გავიდა მას შემდეგ, რაც ქმრებისგან მიტოვებულმა ალქაჯებმა ისტვიკში დაიდეს ბინა და თავიანთ მაგიურ შესაძლებლობებს ბოლომდე მისცეს გასაქანი. რაღა არ მოიმოქმედეს, რაში აღარ გამოავლინეს ჯადოქრობის ძალაუფლება, და ახლა კი, როცა აღარც ასაკი, აღარც გარეგნული მომხიბვლელობა და მიმზიდველობა აღარ უწყობთ ხელს, მონადირებულ ქალაქში დარჩენის არანაირი ხალისი აღარ აქვთ. სამი ალქაჯი მოგზაურობას იწყებს მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში. ამერიკელი მწერლის, ჯონ აპდაიკის ცნობილი რომანის, ”ისტვიკელი ალქაჯების” მეორე სერია მკითხველს კიდევ ერთ შესანიშნავ ისტორიას უამბობს უკვე კარგად ცნობილი პერსონაჟების შესახებ.

”Gabriel Garcia Marquez. A Life ”
Gerald Martin
”გაბრიელ გარსია მარკესი. ცხოვრების გზა.”
ჯერალდ მარტინი
688გვ, Bloomsbury

ცხოვრება უსაზღვო პოპულარობისა და ლიტერატურული ღირებულებების შენარჩუნების ზღვარზე, პოლიტიკასა და შემოქმედებას შორის, მარტოობასა და სიყვარულთან ერთად, უცნაური კონტრასტები და მაგიური რეალიზმი – ყველაფერ ამისთვის თავის მოყრა და აქედან თანმიმდევრული ბიოგრაფიის გამოდნობა გაბრიელ გარსია მარკესმა ჯერალდ მარტინს მიანდო. ნობელიანტი მწერლის ცხოვრებას მისი ბიოგრაფი 15 წელი იკვლევდა, ამ პერიოდის მანძილზე თავად მარკესის გარდა 300-მდე ადამიანისგან აიღო ინტერვიუ, რომელთა შორის იყვნენ ფიდელ კასტრო, ფილიპ გონსალესი, კარლოს ფუენტესი, მარიო ვარგას ლიოსა, მარკესის და-ძმები, მისი ლიტერატურული აგენტები, მთარგმნელები და საუკეთესო მეგობრები. ასე რომ, წიგნი საკმაოდ საინტერესო მოულოდნელობებს ჰპირდება მკითხველს და საყვარელი მწერლის კიდევ უფრო ახლოს გაცნობის საშუალებას აძლევს.

”John Milton: Life, Work, and Thought ”
Gordon Campbell, Thomas N. Corns
”ჯონ მილტონი: ცხოვრება, მოღვაწეობა და აზრები”
გორდონ ქემპბელი, თომას ნ. კორნსი
476 გვ, OUP Oxford

ბრიტანელი პოეტის, ჯონ მილტონის ბიოგრაფია მისი 400 წლის იუბილეს ეძღვნება. ავტორები, გორდონ ქემპბელი და თომას ნ. კორნსი პოეტის შემოქმედებისა თუ ცხოვრების ძირითად და მნიშვნელოვან ნაწილს თომას ელვუდთან მის მეგობრობას უკავშირებენ, რომელსაც ასევე დიდი ადგილი აქვს დათმობილი წიგნში. მილტონი თავის ხელნაწერებს მეგობარს აკითხებდა, და ”დაკარგული სამოთხის” შესახებ ელვუდის კომენტარმა -”იქნებ სამოთხის აღმოჩენაზეც დაგეწერა რამე?” – შთააგონა მილტონი თავისი მომდევნო პოეტური ნაწარმოები შეექმნა. წიგნი არაერთ ასეთ დეტალს შეიცავს და საინტერესო ამბებითა და ფაქტებითაა დამუხტული.

“Poe: A Life Cut Short “
Peter Ackroyd
“პო: შემოკლებული ცხოვრება”
პიტერ ეკროიდი
288გვ, Chatto & Windus

პიტერ ეკროიდი თავის ახალი ბიოგრაფიულ ნაშრომს ამჯერად ედგარ ალან პოს უძღვნის. თუმცა, მწერლის ეკროიდისეული პორტრეტი მისი ტრაგიკული ცხოვრების შესახებ ახალს თითქმის არაფერს გვეუბნება – წიგნი ბალტიმორის ქუჩებში მომაკვდავი პოს გამოჩენით იწყება, მაგრამ ავტორი თავს არიდებს სენტიმენტებს და უბრალოდ აღნიშნავს, რომ დიდ დანაკარგთან გვაქვს საქმე. ეკროიდის მიზანი ამჯერად ედგარ პოს ბიოგრაფიის რამდენმე დეტალზე ყურადღების გამახვილებაა, მის რასისტულ ოჯახზე, სასმელის მიმართ არათუ მიდრეკილებაზე, არამედ დამოკიდებულებაზე, ახალგაზრდა ბიძაშვილთან ქორწინებაზე. სწორედ ეს დეტალები კიდევ უფრო საინტერესო შტრიხებს სძენს ამერიკელი მწერლის ცხოვრებასა და შემოქმედებას.

“Syngué Sabour: La pierre de patience”
Atiq Rahimi
“Syngué Sabour: მოთმნების ქვა”
ათიქ რაჰიმი
154 გვ, POL

არსებობს მაგიური ქვა, რომელსაც ყველანაირი საიდუმლოს მოსმენა და შენახვა შეუძლია, რომელიც ყველანაირ უბედურებას, მწუხარებას, ტკივილსა და ავადმყოფობას იტევს, უძლებს და ითმენს… თუმცა, ითმენს მანამ, სანამ არ დაგდება დღე, როდესაც იგი გასკდება, ნაწილებად დაიშლება და ირგვლივ გაიფანტება ყველა ის ტკივილი და საიდუმლო, რომელსაც აქამდე ქვა ინახავდა. ყველაფერს ითმენს ავღანელი ქალიც, რომელიც თავის პარალიზებულ ქმარს უვლის, უძლებს ბოლომდე და დიდხანს – სანამ რომანის ავტორი არ გადაწყვეტს, რომ ქვა უნდა გასკდეს. ფრანგულენოვანი ავღანელი მწერლის, ათიქ აჰიმის ”მოთმინების ქვა” გონკურის პრემიის წლევანდელი ლაურეატია.

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

მილან კუნდერა, “უმეცრება”
Ignorance
By Milan Kundera
Translated from the French by Linda Asher
HarperCollins, pp.195, October 2002.

“უმეცრება” – გაფრთხილებასავით გაიჟღერა მილან კუნდერას ახალი რომანის სახელწოდებამ. რომანი ორი ჩეხი ემიგრანტის ცხოვრებაზე მოგვითხრობს: ირენა პარიზში ცხოვრობს, ის თავისი მეგობრის – გუსტავის შესახვედრად მიდის; აეროპორტში თავის ძველ სიყვარულს, ჟოზეფს შეხვდება, რომელიც ვეტერინარად მუშაობს დანიაში და პრაღაში მხოლოდ პოსტსაბჭოური სამშობლოს სანახავად ჩამოდის. ეროსის ძალა კიდევ უფრო ამსხვრევს ისედაც მყიფე ადამიანურ ურთიერთობებს. ირენა გუსტავს მიატოვებს. ის კაფეში ზის და თავის თავგადასავალს იხსენებს. ამასობაში ჟოზეფი ძმასთანაა სტუმრად და თავის სიყვარულზე უამბობს. კუნდერას გმირებს თავგზას უბნევს ბრძოლა მახსოვრობისა და დავიწყებას შორის, აუსრულებელი სურვილები, დაკარგული წარსული და ნოსტალგია – შინ დაბრუნების ტკივილი.
არ არის აუცილებელი, იყო ჩეხი ემიგრანტი, რომ გაიგო კუნდერას პერსონაჟების ტანჯვა – წარსულისა და აწმყოს გაუცხოება, დაუსრულებელი წინააღმდეგობა მყუდრო ცხოვრებასა და ამურის მღელვარებას შორის. არის რაღაცეები, რაც არავითარ შემთხვევაში არ უნდა დავივიწყოთ და არის რაღაცეები, რისი დავიწყებაც აუცილებელია.
ისევე როგორც ადრეულ რომანებში (“სიცილისა და და დავიწყების წიგნი” და “ყოფიერების აუტანელი სიმსუბუქე”), კუნდერას აქაც შემოაქვს მაცდური და, ამავე დროს, გონივრული თავშესაქცევი ელემენტები. “უმეცრებაში” კუნდერა კიდევ ერთხელ ამუშავებს არაერთხელ დამუშავებულ თემას. საკუთარი თავის გამეორება მწერლისთვის მკითხველთან თამაშის ერთგვარი ხერხია.
მილან კუნდერას რომანი მისი ერთი წინადადების კომენტარად შეიძლება მოვიაზროთ: “შენ ძალიან შორს ხარ და მე არ ვიცი, რა გჭირს.” ეს “შენ” შეიძლება იყოს ოჯახი ან სადღაც დარჩენილი მეგობრები, ან თავად ემიგრანტი, ყველასაგან დავიწყებული, შეიძლება ის ახალგაზრდა კაცი, ირენამ დიდი ხნის წინ რომ მიატოვა, გაფრენილი სიყვარული ან დაკარგული გზა, ან ის გარდაცვლილი ადამიანები, რომელთა ამქვეყნიდან წასვლას ვერასოდეს შევეგუებით, ანდა სულაც გაუცხოება, ის უცნაურობა, რაც სუფევს ამ სამყაროში.
მილან კუნდერას რომანი მკითხველს უტოვებს შეკითხვას, და საფიქრალსაც – სად უნდა ვეძებოთ “უმეცრების” სათავე?

უმბერტო ეკო, “ბაუდოლინო”
Baudolino
By Umberto Eco
Translated by William Weaver
Secker and Warburg, pp. 522, October 2002

უმბერტო ეკოს სახელს მკითხველის წინაშე წარდგენა არ სჭირდება. მწერლის ახალი რომანი “ბაუდოლინო” პირველივე სტრიქონიდან აღძრავს “ვარდის სახელის” ასოციაციებს, რომანისა, სადაც ერთმანეთში იყო შერწყმული შუა საუკუნეების ხიბლი და მკვლელობის იდუმალება და რომელსაც თავის დროზე უჩვეულო წარმატება ხვდა წილად.
“ბაუდოლინო” (სხვათა შორის, ეკოს ბოლო რომანის ერთი თავი, ” ბაუდოლინო აფხაზეთის ბნელეთში”, წელს კრებულ “ქართულად ნათარგმანებში” დაიბეჭდა), ერთის მხრივ, ტრადიციული რომანია, მეორეს მხრივ, კი – პოსტმოდერნისტული. მისი ჟანრის განსაზღვრა ფაქტობრივად შეუძლებელია. რომანი შუალედური საფეხურია მსუბუქ ავანტურისტულ კომედიასა და მძაფრსიუჟეტიან ნაწარმოებს შორის. მთავარი გმირი, სახელად ბაუდოლინო ოდისევსის შთამომავალ გმირთა პლეადის წევრად აღიქმება. რომანის სქემა თანხვდება ბოკაჩოს “დეკამერონის” სქემას – გამოუვალ მდგომარეობაში ჩავარდნილი გმირები თავიანთ თავგადასავალს უამბობენ ერთმანეთს. “ბაუდოლინოს” საფუძვლად უდევს 1204 წელს კონსტანტინოპოლის დანგრევის ფაქტი.
ბაუდოლინოს ამბავი დიალოგის ფორმით არის ნაამბობი. გმირი ესაუბრება ბიზანტიელ ჟამთააღმწერელს – ნიკეტასს, რომელიც ბაუდოლინომ დაიხსნა. რომანში უამრავი პერსონაჟია, ისტორიული პირი თუ მითოლოგიური სატირები, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, წმინდა ლიტერატურული თვალსაზრისით, ნაწარმოებს ერთი გმირი ჰყავს – ეს არის ბაუდოლინო. დანარჩენი პერსონაჟები სქემატური ფიგურებია და მხოლოდ მიმართების ობიექტებად ან კონკრეტული იდეის მატარებლად მოიაზრებიან, უბრალოდ ეხმარებიან ერთადერთ მთავარ გმირს სათქმელის გამოხატვაში. ამ სქემატურ ფიგურებთან ურთიერთობის პროცესში ქმნის ბაუდოლინო – ადამიანური გონი თავის სამყაროს.
ეკოს ტექსტი სავსეა ლათინური და, საერთოდ, უცხოენოვანი ფრაზებით, რაც ხშირად ნაწარმოებში უთარგმნელი რჩება. რომანს, რომელშიც ჭარბადაა თეოლოგიური გადახვევები, რეალური შინაარსი თითქოს დაკარგული აქვს. კრიტიკოსები “ბაუდოლინოში” კალვინოს ეპიზოდების ინტერპრეტაციას, კაფკას ეგზოტიკურ ვარიაციებსა და ბორხესის ილუზიურ რეალობას ხედავენ. მათი თქმით, განსხვავება ისაა, რომ აქ ჩამოთვლილი მწერლები მეტი ლიტერატურული გემოვნებით გამოირჩევიან და საკუთარი სათქმელის ლაკონურად გამოხატვისა თუ შენიღბვის უნარი შესწევთ.
წიგნის პირველი ნაწილის ფორმულა ასეთი სახისაა: ისტორია + მხატვრული გამონაგონი; მეორე ნაწილი კი ძალიან ემსგავსება ჯ.ქ. როულინგის “ჰარი პოტერის” სერიებს, – ამბობენ ლიტერატორები და იქვე დასძენენ, შესაძლოა რომანი შუა საუკუნეებისა თუ რენესანსის ეპოქის მოგზაურობების პაროდიას წარმოადგენდეს, მაგრამ ეკოს რომანი ცოტა არ იყოს, მომქანცველია და უფრო მეტად მოსაწყენი ჩანს, ვიდრე თავშესაქცევი. ასეთია კრიტიკოსების აზრი, რომლებიც თითქმის ერთხმად აღნიშნავენ, რომ ახალი რომანი “ვარდის სახელს” ვერ გაუტოლდება.
მიუხედავად ამისა, “ბაუდოლინოში” არის რაღაც, რაც მკითხველს ამ ნაწარმოებზე მიაჯაჭვავს – ეს არის მისტერია, რომელიც კეთილად იწყება და კეთილად ბოლოვდება.

სემ შეპარდი, “დიდი ზეციური ოცნება”
Great Dream of Heaven
By Sam Shepard, Knopf Alfred A, October 2002.

ნიუ-იორკში ჩასული სემ შეპარდი ქალაქში მოხვედრილ კოვბოის ჰგავდა, კოვბოის, რომელსაც ალბათ მინესოტაში, თავის ფერმაში ყოფნა ყველაფერს ერჩივნა. თუმცა ის ჩვეულებისამებრ აღარ შფოთავდა, რადგან ამჯერად განსხვავებულ ამპლუაში მოევლინა საზოგადოებას, არა როგორც სცენარისტი ან მსახიობი, არამედ როგორც მწერალი, – წერდა ამერიკული პრესა შეპარდის შესახებ.
“დიდი ზეციური ოცნება” (Great Dream of Heaven) ასე ჰქვია ცნობილი დრამატურგის, სცენარისტისა და მსახიობის, სემ შეპარდის ახალ წიგნს, მცირე ზომის მოთხრობათა კრებულს. ეს მოთხრობები მის სცენარებს წააგავს, ლიტერატურული გმირებიც – არამზადები, მოღალატეები, სხვადასხვა ჯურის ადამიანები, კინოგმირებს ჰგვანან.
ავიღოთ თუნდაც შეპარდის ორი გმირი – ქვრივები, რომლებიც სამხრეთ დაკოტაში ერთ ბუნგალოში ცხოვრობენ. ორივეს ერთი და იგივე ოფიციანტი მოსწონს. ერთს გაუმართლებს, მეორეს – არა; და ეს მეორე გულგატეხილია, მეგობარს მოღალატედ მიიჩნევს. როგორც შეპარდი ამბობს, ის ამ გმირებზე დიდხანს ფიქრობდა, მაგრამ წერა 1996 წლამდე არ დაუწყია, სანამ ლონდონში არ ჩავიდა ჯესიკა ლანჟთან ერთად, რომელსაც იღებდნენ ფილმში A Streetcar Named Desire. “იყო უჟმური, წვიმიანი ლონდონური ამინდი, – წერდა შეპარდი, – ლონდონი შესანიშნავი ადგილია ლიტერატურის შესაქმნელად.” შეპარდი ჩანაწერებს აკეთებს, როცა გადაღებებს შორის თავისუფალი დრო აქვს, მერე კი თავის ფერმაში განმარტოვდება და სერიოზულ მუშაობას იწყებს. ასე დაიწერა “დიდი ზეციური ოცნება”.
სემ შეპარდი ერთ თვეში 59 წლის ხდება.
“როცა ის 40 წლის იყო, ამბობდა, ეს ასაკი გამძლეობააო, ახლახანს კი ერთ-ერთ ინტერვიუში განაცხადა: წლები ისე მოულოდნელად წამოგეწევიან კაცს, ვერც კი ხვდები. ძალიან უცნაურია, რა ემართება სხეულს, იცით, ცხენზე ჯდომა უკვე ისეთი ადვილი აღარაა.” თუმცა, შეპარდი, ასაკის მიუხედავად, ყოველდღე დააჭენებს ცხენს, თუ, რა თქმა უნდა, ნიუ-იორკში არ არის.
“წლები გადის და ხვდები, რომ არის რაღაც ღირებულებები, რასაც პატივი უნდა სცე, ისევე როგორც ცხენზე ჯდომისას, ცხენს ხომ პირდაპირ ვერ მოახტები,” – ამბობს შეპარდი. მისი მოთხრობები ამ ცხოვრებისეული გამოცდილების შედეგია.

პიტერ აკროიდი, “ალბიონი”: ინგლისური წარმოსახვის წარმოშობა
Albion: The Origin of the English Imagination
By Peter Ackroyd
Chatto and Windus, pp.527, October 2002.

რა არის ინგლისი? ინგლისი კონტრასტების ქვეყანაა, სადაც ერთადაა თავმოყრილი სიმდიდრე და სიღარიბე, დანაშაული და უმანკოება, – წერდა დიკენსი. ასეთია აკროიდის ლონდონიც – ცინიკური, აგრესიული, ჭორიკანა, მოდას აყოლილი, სენსაციური, სასაცილო, მაგრამ, ამავე დროს, ის მილტონის, ბლეიკის, ტერნერის სამშობლოცაა.
რატომ აირჩია მწერალმა ეს თემატიკა? – ალბათ დასვამს ამ შეკითხვას მკითხველი, პიტერ აკროიდის რომანს “ალბიონს” რომ გაეცნობა. როგორც ამბობენ, ცნობილი ბრიტანელი ლიტერატორისთვის პატრიოტიზმი უკანასკნელი თავშესაფარია.
ეს წიგნი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი შენაძენია იმ ადამიანებისათვის, ვისაც აინტერესებს ბრიტანული ლიტერატურა, ტრადიციები და, საერთოდ, ბრიტანული ფენომენი.
პიტერ აკროიდი დიდ ადგილს უთმობს ინგლისელი ხალხის სპირიტუალისტური ფენომენის განხილვას, მოგვითხრობს ძველ მითებზე, ლეგენდებზე, მოჩვენებებზე, როგორც ეროვნული ენერგიის გამოვლენის საშუალებაზე: “მიუხედავად ჩვენი პრაქტიკულობისა, ინგლისელები მეოცნებეები ვართ (ინგლისური ხედვის, ჭვრეტის ენაა), გვაქვს წინასწარმეტყველების ტრადიცია, გვყავს ფერიები და ჯუჯები, შესაძლოა ეს კელტების გავლენაა, ან ნისლიანი კლიმატის, ან ადგილმდებარეობის, როგორც მე-12 საუკუნეში ერთი ფრანგი მღვდელი წერდა, ინგლისი წყლითაა გარშემორტყმული და ეს მათ გონებაში ფანტაზიის უშრეტ წყაროს წარმოქმნისო,” – წერს აკროიდი.
საინტერესოა აკროიდის მოსაზრებები ინგლისურ ენაზე. რაც შეეხება ხელოვნებასა და ლიტერატურაზე მსჯელობას, აკროიდი იმოწმებს კრისტოფერ ვრენის ციტატას: “ჩვენი – ინგლისელი ხელოვანები მრავალფეროვნებით არ გამოვირჩევით, მაგრამ როდესაც უცხოური ნიმუში არსებობს, მიბაძვის საოცარი ნიჭი გვაქვს, ჩვენი ქმნილება ბევრად სჯობს ორიგინალსო”. სწორედ აქედან გამომდინარეობს ინგლისური ფენომენის აკროიდისეული შეფასებაც: ინგლისური ფენომენის საფუძველი იმიგრაციაა. ადამიანების, იდეების, სტილების იმიგრაცია, ეს ფენომენი სწორედ ამით ცოცხლობს.” როგორც კრიტიკოსები აღნიშნავენ, პიტერ აკროიდი აპოლიტიკური პიროვნებაა, მაგრამ მარტო ამ მოსაზრების გამო “ალბიონი” პოლიტიკურ წიგნთა რიცხვს მიეკუთვნება.

ჰაროლდ ბლუმი, “გენიოსი”: ასი სამაგალითო შემოქმედი გონის მოზაიკა
Genius
A Mosaic of One Hundred Exemplary Creative Minds
By Harold Bloom
814 pp., New York, October 2002

ცნობილ ამერიკელ ლიტერატურათმცოდნეს, იელის სკოლის ერთ-ერთი დამფუძნებელს, ჰაროლდ ბლუმს რომ ეს თემატიკა კომერციული მიზნით არ აურჩევია, ამაში წიგნის წაკითხვისთანავე დარწმუნდებით. გენიოსის ბლუმისეური თეორიის არსი არის ის წინააღმდეგობა, რომელიც გამუდმებით არსებობს ძველ, ძლიერ პოეტებსა და დამწყებ ხელოვანებს შორის, ნაწარმოებში ასახულია, თუ როგორ მუშაობს თავდაცვის ინსტინქტი, როგორ ტკივილს განიცდის გენიოსი და როგორ ებრძვის ერთმანეთს ძალა და ნიჭი. ბლუმი ლიტერატურას გნოსტიკური ტერმინოლოგიაზე დაყრდნობით განიხილავს, მსჯელობს პრომეთეს “ცოდვაზე” და იმ რწმენაზე, რომლის საფუძველზეც ქმნის მწერალი თავის გმირებს. მას ხელოვანის პიროვნებაზე მეტად სწორედ მისი ფანტაზიის ნაყოფი – მისი პერსონაჟები აინტერესებს, ის ისეთი დამაჯერებლობით მოგვითხრობს დონ კიხოტზე, ფალსტაფსა თუ ჰამლეტზე, თითქოს ეს გმირები ოდესღაც მართლაც დააბიჯებდნენ დედამიწაზე: იაგო ნიჰილიზმის მამაა, დონ კიხოტი – ზნეობრივი და წარმოსახვითი გამბედაობის პროტოტიპი, ღმერთიც გმირია, ის რომ არ არსებულიყო, მას ადამიანები გამოიგონებდნენ…
ამერიკაში ყველაზე ცნობილი ლიტერატურის კრიტიკოსისა და თეორეტიკოსის, 71 წლის ჰაროლდ ბლუმის ახალი სქელტანიანი ნაშრომი ენციკლოპედიური და კრიტიკული ლიტერატურის მნიშვნელოვანი შენაძენია.

მარტინ ემისი, “კობა სასტიკი”
KOBA THE DREAD Laughter and the Twenty Million By Martin AmisTalk Miramax. 306 pp., July 2002

თანამედროვე ბრიტანული პროზის ერთ-ერთი ყველაზე სახელოვანი წარმომადგენლის, მარტინ ემისის “კობა სასტიკი” ლამის ყველაზე უცნაური და გახმაურებული წიგნია, რაც კი ოდესმე სტალინზე დაწერილა. რომანის დაწერამდე ავტორი დიდძალ ლიტერატურას გაეცნო, წაიკითხა უამრავი წიგნი საბჭოური ექსპერიმენტის შესახებ: სოლჟენიცინი, გროსმანი, ვოლკოგონოვი… ამის შემდეგ დაიწყო ხანგრძლივი გააზრების პროცესი… რომანში ყველაფერია: საბჭოური რეპრესიები, სოციალისტური სიცრუე, ციხის სისტემა, სასამართლოები და სხვა და სხვა. “გერმანიის საკონცენტრაციო ბანაკების შესახებ ყველას სმენია, მაგრამ ცოტამ თუ იცის ვორკუტა და სოლოვეცკი,” – წერს მწერალი.
მწერალი სტალინს კნინობოთი სახელით – კობათი მოიხსენიებს. ეპითეტი “სასტიკი” ავტორის გამოგონილია, ივანე მრისხანესა და მისთანების ანალოგიით.
ამ რომანში მარტინ ემისი კომუნიზმის დაუძინებელ მტრად გვევლინება. თუ მწერლის ბიოგრაფიას გადავხედავთ, მისი მოსაზრებები განსაკუთრებით საყურადღებოდ მოგვეჩვენება. ემისი ხომ კომუნისტურ ოჯახში გაიზარდა. მისი მამა კინგსლი 1942 წლიდან 1956 წლამდე ინგლისის კომუნისტური პარტიის ერთგული წევრი იყო. მარტინ ემისმა სტუდენტობის წლებიც კომუნისტურ გარემოცვაში გაატარა… ასე რომ, რომანი რუსეთის ისტორიული მოვლენებისა და ოჯახური ისტორიების ნაზავს წარმოადგენს.
რომანში პაროდირებულია კომუნისტური ტეტრალოგია: შიმშილი, ტერორი, მონობა და კრახი. “პროლეტარიატის დიქტატურა ტყუილი იყო, საბჭოთა კავშირი – სიცრუე, ყველაფერი საბჭოური ყალბ ფასეულობას წარმოადგენდა, ყალბი იყო ცნებები: სოციალიზმი, რესპუბლიკა, ამხანაგი, რევოლუცია,” – ვკითხულობთ რომანში.
აი, ემისის ერთი საინტერესო დაკვირვება საბჭოთა კავშირის შესახებ (ისე კი, ეს დაკვირვება ახალი არ უნდა იყოს) – საბჭოთა კავშირზე ხუმრობა ყოველთვის შესაძლებელი იყო, ფაშისტური გერმანიისაგან განსხვავებით. თუმცა აქ მკითხველი აუცილებლად დაეჭვდება: განა არ დასცინოდა ხალხი ჩარლი ჩაპლინის “დიქტატორს”?
იუმორს მწერალი გარდუვალ ზნეობრივ დილემამდე მიჰყავს, რაც რომანის ქვესათაურშიც არის გამოხატული: “სიცილი და ოცი მილიონი” – სტალინის, “უაღრესად პოპულარული ლიდერის” (ასე მოიხსენიებს სტალინს მწერალი) გენიას ოცი მილიონი ადამიანი შეეწირა, ეს კი მსოფლიო ტრაგედიაა.

მოამზადა თამარ სუხიშვილმა

© “წიგნები – 24 საათი”

აღმოსავლური პოეზია ქალაქური ფოლკლორით

იოსებ გრიშაშვილის “100 ლექსის” შესახებ

თამარ კიკნაველიძე

გამომცემლობა “ინტელექტის” სერიას, სახელწოდებით “100 ლექსი”, კიდევ ერთი პოეტის – იოსებ გრიშაშვილის ლექსების კრებული შეემატა. ახალი წიგნის პრეზენტაცია გაიმართა ავტორის სახელობის ბიბლიოთეკა მუზეუმში, რომელიც, სტუმრებთან ერთად, ისტორიულმა არღანმა და კინტოებმაც გამოაცოცხლეს.როგორია წიგნი, რომელიც კახმეგ კუდავას საგამომცემლო პროექტის ფარგლებში დაიბეჭდა? მასში თავმოყრილი ლექსების უმრავლესობა იოსებ გრიშაშვილის შემოქმედების თაყვანისმცემლებისთვის ცნობილია. კრებული შეადგინა ნოდარ გრიგორაშვილმა, რომელიც პოეტის შთამომავალი და მისი სახელობის ბიბლიოთეკა-მუზეუმის ხელმძღვანელია.”იოსებ გრიშაშვილმა უნიკალური გამოცემების შეგროვება 4 წლიდან დაიწყო და 1963 წლამდე არ შეუწყვეტია. აქ დაცულია მრავალმხრივ საინტერესო ლიტერატურა, მათ შორის, მხატვრული, ისტორიული და ეთნოგრაფიული. ასევე, გამოცემები, რომლებიც საქართველოსა და კავკასიაზეა, XVIII-XIX საუკუნეების წიგნები, რომლებიც ავტორთა (ალექსანდრე პუშკინის, გავრილ დერჟავინის, ივანე ტურგენევის, ილია ჭავჭავაძის, ივანე მაჩაბლის და ა.შ.) სიცოცხლეშივე დაიბეჭდა. მათ ავტოგრაფებიც ახლავს. აქ ინახება 1910-იანი წლების უიშვიათესი პრესა, ძირითადად სატირულ-იუმორისტული, რომელთა უმრავლესობაც ჩვენი საზოგადოებისთვის უცნობია. ჩვენთან არის ის, რაც ცენზურამ გაანადგურა, ან აკრძალა, მაგალითად: 1907-08 წლებში გამოცემული ალმანახი “ნიანგი”, 1913 წლის აკაკი წერეთლის “ჩემი ნაწერები”, რომლის პირველ გამოცემაშიც ერთი თაბახი დაეთმო პოემას, სახელწოდებით “ვირონცოვი”, რომელიც ამოიღეს და ხელმეორედ გამოსცეს. ბიბლიოთეკაში სამასამდე წიგნია ისეთი, რომლებიც ბიბლიოგრაფიაში არ არის შეტანილი. ისინი 1629-1920 წლებშია დაბეჭდილი”, – გვითხრა ნოდარ გრიგორაშვილმა (იოსებ გრიშაშვილის დის შვილიშვილი), რომელმაც ბიბლიოთეკა-მუზეუმში მუშაობა სკოლის დამთავრებისთანავე დაიწყო. ეს კულტურული კერა ოფიციალურად 1969 წელს, ნიკო მუსხელიშვილმა გახსნა. ახლანდელი ექსპოზიციის ავტორია ავთანდილ ვარაზი. იქ დაცული მასალებით, ქართველების გარდა, სარგებლობდნენ და სარგებლობენ მკვლევარები გერმანიიდან, ჩეხოსლოვაკიიდან, საფრანგეთიდან, იტალიიდან, კანადიდან და ა.შ.
– რას გვეტყვით კრებულზე, რომელიც თავად შეადგინეთ?
ნოდარ გრიგორაშვილი: – ბიბლიოთეკა-მუზეუმში ცალკე ინახებოდა იოსებ გრიშაშვილის დაუბეჭდავი ლექსები, რომლებიც წლების განმავლობაში არავის უნახავს და წაუკითხვას. მათ შორის 50 ლექსი პირველად 1992 წელს დაიბეჭდა. ამ ორმოცდაათიდან დაახლოებით 40 შესულია კრებულში “100 ლექსი”, რომელშიც ლირიკულის გარდა, მაშინდელი ხელისუფლების საწინააღმდეგოდ შექმნილ ლექსებსაც აღმოაჩენთ. ამ ყოველივეს კი სათანადო მოვლა-პატრონობა სჭირდება. მე რაც შემეძლო ყოველთვის ვაკეთებდი, მაგრამ ბევრი რამ ჩემს ძალებს აღემატება, მაგალითად ის, რომ შენობაში ჩამოდის წყალი, არ მუშაობს სიგნალიზაცია, დაზიანებულია ფასადი…
– ვის დაქვემდებარებაშია მუზეუმი?
– ერთ დროს მეცნიერებათა აკადემიას ეკუთვნოდა, მაგრამ აკადემია გაუქმდა და ახლა განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროსთან არსებულ ეროვნულ სამეცნიერო ბიბლიოთეკას ექვემდებარება. ეს უკანასკნელი ბიბლიოთეკა-მუზეუმს ვერც უვლის და ვერც ეხმარება, ამიტომაც გვინდა მისი დაქვემდებარებისგან გავთავისუფლდეთ. ამ საქმეში გვერდით გვიდგას მერია, სხვებიც, რომლებსაც სურთ გადავარჩინოთ ის, რაც მართლაც უნიკალურია. უიშვიათესი გამოცემების გარდა, ჩვენთან დაცულია XIX საუკუნის ძველი თბილისის ფოტოები, აფიშები, პროგრამები, ნოტები, გრამფირფიტები, მუსიკალური საკრავების კოლექცია, მემორიალური ნივთები, ხელნაწერი წიგნები და ა.შ.
ასეთ მდგომარეობაშია საქართველოს სახლ-მუზეუმების უმრავლესობა. თუმცა, იოსებ გრიშაშვილის ბიბლიოთეკა-მუზეუმში დაცულ მასალას, რომ განსაკუთრებული დაცვა და გარფთხილება სჭირდება, ფაქტია. ვიმედოვნებთ, რომ თბილისის მერია მის გადარჩენაზე სათანადოდ იზრუნებს.
ცალკე განხილვის თემაა პაატა ნაცვლიშვილის მიერ დაწერილი წინასიტყვაობა, რომელიც იოსებ გრიშაშვილის ლექსებს ერთვის. ეს წერილი ვრცელია და საინტერესოდ წარმოაჩენს ამ პოეტის შემოქმედებასა და დამსახურებას.
რატომ იყო იოსებ გრიშაშვილი განსაკუთრებული მოვლენა ქართულ პოეზიაში? ამ კითხვას დასვამს ყველა, ვისაც არ წაუკითხვას მისი “მაჯამა”, “რა კარგი ხარ, რა კარგი!”, “ყურთბალიში”, “ტრიოლეტი შეითანბაზარში”, “ქორწილი ჩემს უბანში”, “წერილები ბოთლში”, “გამოთხოვება ძველ თბილისთან”, “გაბზარული გული”, “გენიოსსების ბედი თბილისის ბაზარზე”, “უცხოეთისკენ”, “მაგიდა”, “ჟამი განხდა”, “”ნარინჯიანო , “ჩემი აღმართი”, “ეპიტაფია”, “თბილისი იყო ჩემი ლექსის მასწავლებელი”და ა.შ. მის პოეზიაც ისეთივე გზასაყარია აღმოსავლეთისა და დასავლეთის, როგორც ჩვენი სამშობლო – საქართველო. ამასთან დაკავშირებით პაატა ნაცვლიშვილი აღნიშნავს: “გრიშაშვილის პოეზია სავსეა აღმოსავლური სახეებით, აღმოსავლური სიმბოლოებით, მეტაფორებითა და შედარებებით – ვარდებითა და ნარგიზებით, სუმბულებითა და ზამბახებით, მიხაკებითა და სოსნებით, მთვარითა და ვარსკვლავებით, ზურნითა და ქამანჩით, ხავერდითა და აბრეშუმით, გვირისტითა და ბადახშეულით, ბულბულებითა და იადონებით, პეპლებითა და ფარვანებით, მარჯნებითა და სპილოებით, ხოხბებითა და ფარშევანგებით, ლეილებით, გულნარებით, ზეინაბებითა და ხათუნებით… აი, აღმოსავლური გავლენის ერთი მკაფიო ნიმუში გრიშაშვილის პოეზიიდან:

რა კარგი ხარ, რა კარგი! კოხტა,
ზღვისფერთვალება,
თმებზე ღამე გიცინის, პირზე –
დღის ბრწყინვალება.
რა კარგი ხარ, რა კარგი! შუშპარა
და მჩქეფარე!
როცა მოვკვდე, გენაცვა, ძეგლად
გადამეფარე.
სიომ ძლივს ინახულა, სადაც
გძინავს, ის ბინა
და შენს ტუჩზე გულნარას ვარდი
ააბიბინა;
სპილომ ძვლები დაიფშხვნა
რამდენიმე წვრილ კბილად
და მარჯნებში ჩაგიბა მარმარილოს
ბორკილად…”

აღმოსავლეთის პარალელურად, პოეტს, როგორც ჩანს, დასავლეთიც იზიდავდა და “ევროპაში გაჭრას” ცდილობდა. ამის სამაგალითოა ბარათი, რომელიც იოსებ გრიშაშვილს 1923 წლის 24 მაისს დაუწერია. ეს წერილი ერთ დროს ინახებოდა თამარ და აკაკი პაპავების არქივში, რომელიც 1997 წელს პაატა ნაცვლიშვილმა არგენტინიდან ჩამოიტანა და დღეს ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრშია დაცული. აი, რას წერს იოსებ გრიშაშვილი: ,
,ძვირფასო აკაკი!
როგორა ხარ? მე კი ძაან ქესატად ვარ ორივმხრივ. მოკლედ: მინდა გერმანეთში მოვიდე – თვალს გავაღებ და ამასთანავე ჩემს პოეზიას უფრო მეტი კიდეგანობა ექმნება.
აქ ვერც ერთ გაზეთში ლექსი ვერ მივიტანე. ხომ იცი, ჩემი ლექსი უფრო ქალებს დასტრიალებს, ზექვეყნიურია და შეკვეთით ვერ დავწერე ვერაფერი: “ლომოსი” აღარ გამოდის…
მომწერე საჩქაროდ:
1. შეიძლება თუ არა ჩამოვიდე შენთან? (ბინას დავიდებ სამსონთან ან ჭიაურელთან).
2. საგზაო ფულს თან წამოვიღებ.
3. ხოლო ერთ ლუკმა პურს ნუ დამაყვედრებ და დროებით დამაოკე.
4. ვიზა, არ ვიცი, საიდან სჯობია…
აქ ძალიან ძნელია ვიზის მიღება – ისევ მანდედან მომიხერხე – რომ როგორც სტუდენტი, ენები მინდა ვისწავლო სრ. საქ. მწერალთა კავშირის დადგენილებით.
5. თამარი ისე წავიდა, ისე ქაფურივით გაჰქრა მისი ბრგემოსილობა, რომ ვერაფერი ვერ გამოვატანე: ახალი წიგნები კი (მაგ.აბაშელისა, სანდრო ეულისა და სხვ.) ბევრი გამოვიდა.
6. აკაკი!.. იცოდე ჩემი მომავალი შენზეა დამოკიდებული: მართალია, ბევრს გაწუხებ მაგრამ მე უფრო მინდა განვითარება: მწყურია ჰორიზონტი. თუ უარს მეტყვი, მერე ინანებთ, მაგრამ გვიან იქნება.
ველი წერილს, მარშრუტის ავანჩავანს (დარიგებას) და ვიზას უსათუოდ. მოელაპარაკე სხვებსაც. შენი სოსო”.
იოსებ გრიშაშვილი ევროპაში ვერ წავიდა, მაგრამ პოპულარული გახდა სამშობლოში. “სხვათა შორის, ეს ლექსი (“რომანსი” – თ.კ.) აკაკი წერეთელს საკუთარი ხელით გადაუწერია და იოსებ გრიშაშვილის საღამოზე წაკითხულ თავის მოხსენებაში ჩაურთავს 1914 წლის 23 აპრილს. თავისთავად მრავალმნიშვნელოვანი ჟესტია პოპულარობის ზენიტში მყოფი მხცოვანი პოეტისაგან 25 წლის ყმაწვილის საიუბილეო (!) საღამოზე მოხსენებით გამოსვლა, ხოლო თუ იმასაც გავითვალისწინებთ, რომ აკაკის ამის შემდეგ ერთი წელიც აღარ უცოცხლია, შეიძლება ვთქვათ, რომ მან ერთგვარად ესტაფეტა გადასცა გრიშაშვილს, პოპულარობის ესტაფეტა, თუმცა გრიშაშვილი აკაკის სიცოცხლეშიც საკმაოდ პოპულარული იყო. რად ღირს თუნდაც ის ფაქტი, რომ 1910 წელს ქუთაისში გამართულ ილიას ხსოვნის საღამოზე თბილისიდან მხოლოდ ვაჟა-ფშაველა და 21 წლის გრიშაშვილი მიუწვევიათ; აკაკის სიკვდილის შემდეგ კი არცერთ პოეტს არ ღირსებია საქართველოში ისეთი პოპულარობა, როგორიც იოსებ გრიშაშვილმა მოიხვეჭა. იყო პერიოდი, როცა მას კვირაში ორ-სამ საღამოს უმართავდნენ, რომელთაც უამრავი ხალხი ესწრებოდა”, – წერს პაატა ნაცვლიშვილი, რომელიც საუბრობს მის წარმომავლობაზე, აღმოსავლურ პოეზიასა და ქალაქურ ფოლკლორზე ამოზრდილ პოეტზე, კრიტიკოსებზე, რომლებმაც მისი შემოქმედება განიხილეს და კიდევ იმაზე, რაც, თითქოსდა, დავიწყებას მიეცა. “… ბევრმა როდი იცის, რომ ძველი თბილისის ფენომენი და თავად ეს სიტყვაშეთანხმება “ძველი თბილისი” სწორედ იოსებ გრიშაშვილმა შემოიტანა და დაამკვიდრა ქართულ აზროვნებაში. შემთხვევითი არ არის, რომ მისი გაუხუნარი წიგნი “ძველი ტფილისის ლიტერატურული ბოჰემა” ბოლო სამი წლის განმავლობაში სამჯერ გამოიცა – ქართულად თბილისში და ერთხელ – გერმანულად ბერლინში. ბევრმა არ იცის, რომ გრიშაშვილმა შეადგინა “ქალაქური ლექსიკონი”, რომელშიც მრავალი ისეთი სიტყვაა, თითქმის ყოველდღე რომ ვხმარობთ და სხვა არც ერთ ლექსიკონში არ არის. ბევრმა უკვე არ იცის, რომ გრიშაშვილის ლექსიდანაა დღეს ასე ხშირად ციტირებული ფრაზა: საქართველო ბეჭედია ბაჯაღლო / და თბილისი – შიგ ჩასმული ბადახში. …დღევანდელმა თაობამ ისიც ნაკლებად იცის, რომ იოსებ გრიშაშვილმა საქართველოს თავისი მრავალმხრივი და მდიდარი შემოქმედების გარდა დიდი მატერიალური განძიც დაუტოვა – ეს გახლავთ მისი უნიკალური ბიბლიოთეკა, რომლის მრავალტომიანი კატალოგი მოცულობით უფრო მეტია, ვიდრე გრიშაშვილის დღემდე გამოცემული ორივე ხუთტომეული ერთად აღებული და რომელიც იოსებ გრიშაშვილის სხვა კოლექციებთან ერთად მისი სახელობის ბიბლიოთეკა-მუზეუმშია დაცული ძველ თბილისში, პოეტის მშობლიურ უბანში -ხარფუხში”, – წერს იოსებ გრიშაშვილის “100 ლექსის” წინასიტყვაობის ავტორი და მოგვიწოდებს ამ წიგნით ძველი პოეტი თავიდან აღმოაჩინოთ!