Continue reading ჯონ მაქსველ კუტზეე – თანამედროვე კლასიკოსი, ანტონიო დი ბენედეტოს “სამა”
Category: რეცენზია (თარგმანი)
მაიკლ ჰოფმანი – უნდა გაუმკლავდე უსუსურ არსებებს (უოლეს სტივენსი)
მარგარეტ ეტვუდი – მონა გათავისუფლების შესახებ
ჰარუკი მურაკამის Dance, Dance, Dance
ლედი ჩატერლის საყვარელი – უხამსი თუ ზნეობრივი
გამომშვიდობება ყველაფერთან?
ჯონ ფაულზის "ფრანგი ლეიტენანტის ხასა"
კრისტოფერ ლემან-ჰაუპტი
ჯონ ფაულზის “ფრანგი ლეიტენანტის ხასა” სამგზის წაკითხვას საჭიროებს
ჯონ ფაულზის “ფრანგი ლეიტენანტის ხასა” სამგზის წაკითხვას საჭიროებს
გაფრთხილებთ: სანამ ჯონ ფაულზის ახალი რომანის კითხვას დაიწყებდეთ, დარწმუნდით, რომ ბუხარში დანთებულ ცეცხლს შეშის მხოლოდ ერთი ნაფოტი აქვს შეკეთებული. თუ, საუბედუროდ, არა გაქვთ ბუხარი, რომელსაც უნდა მიუჯდეთ ამ წიგნის კითხვისას, გამოიყენეთ მაღვიძარა – მისი წკრიალი გამოგაფხიზლებთ ხოლმე. რომანი შეიცავს 467 გვერდს, და რაც არ უნდა სწრაფად კითხულობდეთ, სისხლის ცირკულაციისთვის მავნეა ერთ მდგომარეობაში ხანგრძლივად ყოფნა. აიძულეთ თავი, დროდადრო ადგეთ და იმოძრაოთ. ეს წიგნი გვთავაზობს იდუმალებით აღსავსე ამბებს, რომლებიც დაუოკებელ ცნობისმოყვარეობას აღგვიძრავს და გვაიძულებს, ხარბად, სულმოუთქმელად დავეწაფოთ მას. ასე გრძელდება ნაწარმოების ბოლო გვერდამდე (და შემდეგაც). როდესაც “ფრანგი ლეიტენანტის ხასას” პირველად გავეცანი, ვეღარ მოვითმინე და წიგნი ხელმეორედ გადავიკითხე. მისი თითოეული ეპიზოდის აღქმისას ვითვალისწინებდი რომანის დასასრულს. დრო რომ მქონოდა, წიგნს კიდევ ერთხელ გადავიკითხავდი. ამასთან, ნაწარმოების ენა ძალზე დახვეწილი და სადაა, მაგრამ ტექსტის არსის წვდომა საკმაოდ ძნელი საქმეა.
ჯონ ფაულზის ნაწარმოები იმდენად “რომანულია”, რომ ავტორმა ის სწორედ ამ მიზეზით შენიღბა ვიქტორიანული რომანტიკითო, იფიქრებს ზოგიერთი მკითხველი. მოქმედება ვითარდება 1867 წელს. რომანის მთავარი გმირი, ჩარლზ სმითსონი მალე უნდა დაქორწინდეს მდიდარი კომერსანტის მშვენიერ ასულზე, ერნესტინა ფრიმენზე. ჩარლზი შუახნის (32 წლის) ძალ-ღონით აღსავსე მამაკაცია. ის წარჩინებული ოჯახიდანაა (იმედოვნებს, რომ მემკვიდრეობით მიიღებს ბარონეტის ტიტულს) და, როგორც მრავალმხრივ განათლებული და პროგრესული მეცნიერი, დარვინის თეორიის მიმდევარია.
საბედისწერო შეხვედრა
ერთ დღეს ჩარლზმა, რომელიც საცოლესთან ერთად ზღვის ნაპირზე სეირნობდა, დაინახა განმარტოებით მდგარი უცნაური ქალი. ამ უკანასკნელმა “დაჟინებული მზერა ისარივით სტყორცნა შორეულ ჰორიზონტს”. ერნესტინა დაინტერესდა უცნობის ვინაობით, და ჩარლზმა შეიტყო, რომ ეს იყო სარა ვუდრაფი, ფრანგი საზღვაო ოფიცრის ყოფილი სატრფო.
სარა არ გამოირჩეოდა უზადო სილამაზით, მაგრამ მისი მზერა და ქცევა მეტყველებდა განსაკუთრებული, იდუმალი თავისებურებების შესახებ, ერნესტინა კი მეტად პროზაული არსება გახლდათ. რომანის პირველივე გვერდი გვაგრძნობინებს, რომ სარას და ჩარლზის ცხოვრებისეული გზები უნდა გადაიკვეთოს, მაგრამ ფაულზი ოსტატურად ახერხებს ამ შეხვედრის გადავადებას გაურკვეველი დროით. აქედან გამომდინარე, გმირების შეხვედრა მარტოოდენ ჯადოსნური ეროტიკული ურთიერთობების მომასწავებელ შესაძლებლობად წარმოგვიდგება. და, საბოლოო ანგარიშში, რა არის უფრო მაცდუნებელი, ვიდრე შესაძლებლობა? (შევნიშნავთ, რომ თუმცა ფაულზის პროზა მორალისტის აღშფოთებას ნამდვილად არ გამოიწვევს, მაგრამ მწერალი კარგად იცნობს პორნოგრაფიულ ვიქტორიანულ ლიტერატურას.) მოკლედ, რომანი უკიდურესად ვიქტორიანულია და თუ დიკენსის თაყვანისმცემელი ბრძანდებით, დაღუპულხართ.
ერთი მითხარით, რა საჭიროა ვიქტორიანული რომანი რობ-გრიიეს ეპოქაში? რა ღირებულება აქვს სახეცვლილ გოთიკას (“კოლექციონერი”, “მოგვი”) თანამედროვეობისთვის? აქ გვებადება ერთგვარი ბუნდოვანების, გაურკვევლობის შეგრძნება. წიგნის პირველივე გვერდი ააშკარავებს, რომ ფაულზს არ სურს, დაკმაყოფილდეს მე-19 საუკუნის მანერების, მორალის, ლიტერატურის, ხელოვნებისა და მეცნიერების გონებამახვილური (და ხშირად – ბრწყინვალე) ანაქრონისტული კომენტირებით. ამ მხრივ სასიამოვნოდ გვაოცებს არა მარტო “ფრანგი ლეიტენანტის ხასაში” გადმოცემული ამბავი, არამედ – ნაწარმოების ფორმაც, და მოლოდინი განუზომლად ამძაფრებს ზემოხსენებული ბუნდოვანების განცდას.
ორნაირი დასასრულის ალტერნატივა
ნება მომეცით, შევაჯამო. შეიძლება, მკითხველი სიმპათიით ან აღტაცებით განიმსჭვალოს ჩარლზის მიმართ; 1960-იანი წლების განათლებული ადამიანები გაიზიარებენ გმირის დარვინისტულ თვალსაზრისს სარა ვუდრაფის შესახებ და თანაუგრძნობენ ქალის შეუპოვარ სიძულვილს ვიქტორიანული მორალისადმი; ზოგიერთი სარას ცხოვრებაში საკუთარ ბედს ამოიცნობს; რომელიმე ჩვენგანი დაინტერესდება ნაწარმოების დასასრულით, ხოლო მავანი პიროვნება იმასაც განჭვრეტს (ალღოს აუღებს რა ფაულზის ჩანაფიქრს), რომ ამბავი სასიკეთოდ დამთავრდება.
ამასთან, ირკვევა, რომ ფაულზის წინაშე წამოჭრილია რთული დილემა; ამ უკანასკნელს მწერალი თავაზიანად განმარტავს 55-ე თავში, სადაც აღწერილია ავტორისა და ჩარლზის ერთობლივად გამგზავრება ლონდონში (დიახ, ზუსტად ასეა). ფაულზმა არ იცის, როგორ დაასრულოს ნაწარმოები. მას არ ძალუძს მანიპულირება ინტრიგით, ანუ ის ვერ ახერხებს, “აუწყოს მავან მკითხველს, როგორი იყო მავანი პერსონაჟის წარმოდგენით, სამყარო”, რადგან რომანში აღწერილი ამბავი ასი წლის წინ მოხდა და “ჩვენთვის ცნობილია ყველა მოვლენა, რაც ამ ხნის განმავლობაში განხორციელდა”. მწერლის აზრით, ერთადერთ გამოსავალს წარმოადგენს წიგნის დამთავრება ფინალის ორი ვარიანტით.
მწერალი განაგრძობს თხრობას. პირველ შემთხვევაში ნაწარმოები მთავრდება ამაღელვებელი, სასიამოვნო “დიდი იმედებით”, ე.ი. ეროტიზმის სრული განზავებით ფაულზის მომხიბვლელ თხრობაში. ესაა სწორედ ის ამბავი, რომელსაც ველოდით.
შემდეგ დგება მეორენაირი დასასრულის ჯერი. ის ამსხვრევს მკითხველის სენტიმენტალურ მგრძნობიარობას, რომლითაც სიამოვნებით ვიმსჭვალებით ხოლმე, და გიგანტური ნაბიჯით ფარავს დისტანციას ვიქტორიანულ რომანსა და “ახალ რომანს” შორის. ამგვარი ფინალი გვაიძულებს, გაოცებით ვიკითხოთ, მაინც რომელ საუკუნეს ახასიათებდა მეტი სექსუალური თავისუფლება – მე-19-ს თუ მე-20-ს? ზოგიერთი მკითხველი გაოგნდება. სხვებს კი – გაეცინებათ. ასეა თუ ისე, “ფრანგი ლეიტენანტის ხასა” წარმოადგენს შესანიშნავი რომანისტის მოულოდნელ, მაგრამ პროგნოზირებად შემოქმედებით მიღწევას.
The New York Times
Book Review, 1969,
10 ნოემბერი.
ინგლისურიდან თარგმნა თამარ ლომიძემ
ტრუმენ კაპოტე – საუზმე ტიფანისთან
უილიამ გოიენი
სიყვარულის ნაცადი მომღერალი
ტრუმენ კაპოტე. “საუზმე ტიფანისთან”
რომანი და სამი მოთხრობა
ეს კრებული კიდევ ერთხელ გვარწმუნებს, რომ ტრუმენ კაპოტეს შემოქმედებაში სიყვარულის თემას წამყვანი როლი განეკუთვნება. წიგნში გაერთიანებულია მოკლე რომანი და სამი მოთხრობა, რომლებიც აღბეჭდილია მწერლის განუმეორებელი მანერით. “საუზმე ტიფანისთან” სასიყვარულო რომანია. მთხრობელი იგონებს 60-იანი წლების ნიუ-იორკსა და თავის ნაცნობობას ჰოლი გოლაითლისთან – “მართლაც რომ შერეკილ” ქალიშვილთან. ის ნიუ-იორკში ჩამოვიდა ტეხასის ერთი მიყრუებული სოფლიდან, ტულიპიდან, და მაშინვე დაუშვა რამდენიმე შეცდომა. მათ შორის ყველაზე სერიოზული ისაა, რომ ჰოლიმ მიზნად დაისახა, “ესაუზმა ტიფანისთან” და ქცეულიყო რესტორან “ელ მაროკოს” მუდმივ კლიენტად.
ჰოლი ველური გოგონაა, რომელიც თავის ადგილს ეძებს ცხოვრებაში. მისივე პოეტური განმარტებით, “არასოდეს არ უნდა შეიყვაროთ ველური არსება. რაც უფრო მეტად გეყვარებათ, მით უფრო გაძლიერდება ის. ხოლო როდესაც ძალას მოიკრებს, ტყეს შეაფარებს თავს. ან ხეზე აფრინდება. შემდეგ – უფრო მაღალ ხეზე. ბოლოს კი – ცაში”.
ჰოლი გოლაითლი ცისკენ კი არ მიისწრაფვის, არამედ – ტიფანისკენ. მას სურს, იპოვოს “ადგილი, სადაც თავს ისე იგრძნობს, როგორც ტიფანისთან; მაშინ ავეჯს იყიდის და თავის კატას სახელს დაარქმევს”. ამასთან, როდესაც ჰოლის პროვინციალი ქმარი ნიუ-იორკში ჩამოდის და მთხრობელს განუმარტავს ქალის ქცევის ფსიქოლოგიურ საფუძვლებს, მთავარი პერსონაჟის სახე დამაჯერებლობას ჰკარგავს.
ინტრიგა, რომელშიც მონაწილეობენ ჰოლი და მავანი სალი ტომატო (ნარკოტიკებით მოვაჭრე ბნელი პიროვნება, სინგ-სინგის პატიმარი), აგრეთვე, მნიშვნელოვანწილად აქარწყლებს ჰოლის სახის შთამბეჭდაობას. კაპოტე მკითხველს თავს ახვევს არაბუნებრივ, მელოდრამატულ ამბავს, რომელშიც ფიგურირებენ ბოროტმოქმედები, გაკრეჭილი ნახუცრები, მიტოვებული ძმები და ა.შ., და მოითხოვს ჩვენგან, დავიჯეროთ ჰოლის მამოძრავებელი მოტივების სერიოზულობა, მაგრამ მწერალი მიზანს ვერ აღწევს.
კაპოტეს მიერ ვოდევილური ხერხების გამოყენება ძირს უთხრის გმირის თავდაპირველ, მეტად საინტერესო კონცეფციას და, შესაბამისად, აუფერულებს მას. საერთოდ, ოთხსავე ნაწარმოებში შეიმჩნევა სიტუაციების შელამაზებისა და გმირებით “თამაშის” ტენდენცია, რაც თავს იჩენს არა იმდენად სტილურ, რამდენადაც – კონცეპტუალურ დონეზე. საბოლოო ანგარიშში, ეს ხარვეზი აღიქმება, როგორც ეფექტურობის მისაღწევად გამიზნული ხერხი, და არა როგორც ლიტერატურული ოსტატობის გამოვლინება. შეიძლება, ის წარმოსახვის უმართაობის შედეგადაც მივიჩნიოთ.
“ბრილიანტის გიტარა” და “ყვავილების სახლი” ისევე წარმტაცი ქმნილებებია, როგორც ჰაერში აფრიალებული ჭრელი ლენტები. თუმცა, მათში მახვილგონიერება ხშირად აძევებს სიმართლეს, ისევე, როგორც პერსონაჟთა სახელები ენაცვლება დახასიათების სიღრმეს. ისეთი შთაბეჭდილება რჩება, თითქოს ავტორი თავდაპირველად იგონებს სახელებს: მეგ უაილდვუდი, მისტერ ჰაჰა ჯონსი, ხოზე იბარა – ეგარი, ტიკო ფუ, შემდეგ კი მათ უსადაგებს გმირთა ხასიათებს.
ოსტატურად დაწერილი მოთხრობა “ყვავილების სახლი” მშვენიერ ზღაპარს წააგავს, თუმცა ის გვიამბობს რამდენიმე მეძავის ცხოვრების შესახებ პორტ-ო-პრენსში. “ბრილიანტის გიტარაში” გადმოცემულია ამბავი ახალგაზრდა კატორღელისა, რომელიც პატიმრებს აჯადოებს თავისი მშვენიერი გიტარით და ამაოდ აქეზებს მოხუც ტუსაღს, მასთან ერთად გაიქცეს ციხიდან.
“საშობაო მოგონებაში” მწერალი მოგვითხრობს მოხუცი, “სამოცდარაღაცა” წლის ქალბატონისა და პატარა ბიჭუნას მეგობრობის შესახებ. ეს ნაწარმოები ნაკლებად დახვეწილი, ნაკლებად გამართულია, ვიდრე – ორი დანარჩენი. სამაგიეროდ, მასში ვლინდება გაცილებით მეტი ფანტაზია, მეტი სილაღე. ამასთან, ბუკოლიკური განწყობილება, სამხრეთული ტყეებისა და იალაღების სურათები თითქოს ნახევარტონებშია წარმოდგენილი. აღსანიშნავია, რომ მოთხრობა, მისი სენტიმენტალური ჩანაფიქრის მიუხედავად, უჩვეულო სისასტიკით გამოირჩევა.
ყველა ამ ქმნილებაში თავს იჩენს კაპოტეს მიერ ადამიანის სიღრმისეული, ფარული არსის წვდომის უნარი. ყურადღებას იპყრობს მწერლის ინტონაცია – ის თითქოს წყვდიადში მონოლოგს წარმოთქვამს თავისი აუდიტორიის (მკითხველების) წინაშე. აშკარად შესამჩნევია ნაძალადევი მხიარულება შემოქმედისა, რომელიც მართავს თავის პერსონაჟებს – მარიონეტებს. ავტორი გარკვეულ ხანს იმყოფება ამ ნატიფ სამყაროში თავის გმირებთან ერთად, შემდეგ კი გამოეყოფა მას და მიმართავს თხრობის სადა მანერას, ან სენტიმენტალურ კილოს, მისტიფიკაციას ან გამაოგნებელ სიუჟეტურ სვლას. მოკლედ რომ ვთქვათ, კაპოტეს ნაწარმოებები უნიკალური ტექსტების ნიმუშებად წარმოგვიდგება.
ჰოლი ველური გოგონაა, რომელიც თავის ადგილს ეძებს ცხოვრებაში. მისივე პოეტური განმარტებით, “არასოდეს არ უნდა შეიყვაროთ ველური არსება. რაც უფრო მეტად გეყვარებათ, მით უფრო გაძლიერდება ის. ხოლო როდესაც ძალას მოიკრებს, ტყეს შეაფარებს თავს. ან ხეზე აფრინდება. შემდეგ – უფრო მაღალ ხეზე. ბოლოს კი – ცაში”.
ჰოლი გოლაითლი ცისკენ კი არ მიისწრაფვის, არამედ – ტიფანისკენ. მას სურს, იპოვოს “ადგილი, სადაც თავს ისე იგრძნობს, როგორც ტიფანისთან; მაშინ ავეჯს იყიდის და თავის კატას სახელს დაარქმევს”. ამასთან, როდესაც ჰოლის პროვინციალი ქმარი ნიუ-იორკში ჩამოდის და მთხრობელს განუმარტავს ქალის ქცევის ფსიქოლოგიურ საფუძვლებს, მთავარი პერსონაჟის სახე დამაჯერებლობას ჰკარგავს.
ინტრიგა, რომელშიც მონაწილეობენ ჰოლი და მავანი სალი ტომატო (ნარკოტიკებით მოვაჭრე ბნელი პიროვნება, სინგ-სინგის პატიმარი), აგრეთვე, მნიშვნელოვანწილად აქარწყლებს ჰოლის სახის შთამბეჭდაობას. კაპოტე მკითხველს თავს ახვევს არაბუნებრივ, მელოდრამატულ ამბავს, რომელშიც ფიგურირებენ ბოროტმოქმედები, გაკრეჭილი ნახუცრები, მიტოვებული ძმები და ა.შ., და მოითხოვს ჩვენგან, დავიჯეროთ ჰოლის მამოძრავებელი მოტივების სერიოზულობა, მაგრამ მწერალი მიზანს ვერ აღწევს.
კაპოტეს მიერ ვოდევილური ხერხების გამოყენება ძირს უთხრის გმირის თავდაპირველ, მეტად საინტერესო კონცეფციას და, შესაბამისად, აუფერულებს მას. საერთოდ, ოთხსავე ნაწარმოებში შეიმჩნევა სიტუაციების შელამაზებისა და გმირებით “თამაშის” ტენდენცია, რაც თავს იჩენს არა იმდენად სტილურ, რამდენადაც – კონცეპტუალურ დონეზე. საბოლოო ანგარიშში, ეს ხარვეზი აღიქმება, როგორც ეფექტურობის მისაღწევად გამიზნული ხერხი, და არა როგორც ლიტერატურული ოსტატობის გამოვლინება. შეიძლება, ის წარმოსახვის უმართაობის შედეგადაც მივიჩნიოთ.
“ბრილიანტის გიტარა” და “ყვავილების სახლი” ისევე წარმტაცი ქმნილებებია, როგორც ჰაერში აფრიალებული ჭრელი ლენტები. თუმცა, მათში მახვილგონიერება ხშირად აძევებს სიმართლეს, ისევე, როგორც პერსონაჟთა სახელები ენაცვლება დახასიათების სიღრმეს. ისეთი შთაბეჭდილება რჩება, თითქოს ავტორი თავდაპირველად იგონებს სახელებს: მეგ უაილდვუდი, მისტერ ჰაჰა ჯონსი, ხოზე იბარა – ეგარი, ტიკო ფუ, შემდეგ კი მათ უსადაგებს გმირთა ხასიათებს.
ოსტატურად დაწერილი მოთხრობა “ყვავილების სახლი” მშვენიერ ზღაპარს წააგავს, თუმცა ის გვიამბობს რამდენიმე მეძავის ცხოვრების შესახებ პორტ-ო-პრენსში. “ბრილიანტის გიტარაში” გადმოცემულია ამბავი ახალგაზრდა კატორღელისა, რომელიც პატიმრებს აჯადოებს თავისი მშვენიერი გიტარით და ამაოდ აქეზებს მოხუც ტუსაღს, მასთან ერთად გაიქცეს ციხიდან.
“საშობაო მოგონებაში” მწერალი მოგვითხრობს მოხუცი, “სამოცდარაღაცა” წლის ქალბატონისა და პატარა ბიჭუნას მეგობრობის შესახებ. ეს ნაწარმოები ნაკლებად დახვეწილი, ნაკლებად გამართულია, ვიდრე – ორი დანარჩენი. სამაგიეროდ, მასში ვლინდება გაცილებით მეტი ფანტაზია, მეტი სილაღე. ამასთან, ბუკოლიკური განწყობილება, სამხრეთული ტყეებისა და იალაღების სურათები თითქოს ნახევარტონებშია წარმოდგენილი. აღსანიშნავია, რომ მოთხრობა, მისი სენტიმენტალური ჩანაფიქრის მიუხედავად, უჩვეულო სისასტიკით გამოირჩევა.
ყველა ამ ქმნილებაში თავს იჩენს კაპოტეს მიერ ადამიანის სიღრმისეული, ფარული არსის წვდომის უნარი. ყურადღებას იპყრობს მწერლის ინტონაცია – ის თითქოს წყვდიადში მონოლოგს წარმოთქვამს თავისი აუდიტორიის (მკითხველების) წინაშე. აშკარად შესამჩნევია ნაძალადევი მხიარულება შემოქმედისა, რომელიც მართავს თავის პერსონაჟებს – მარიონეტებს. ავტორი გარკვეულ ხანს იმყოფება ამ ნატიფ სამყაროში თავის გმირებთან ერთად, შემდეგ კი გამოეყოფა მას და მიმართავს თხრობის სადა მანერას, ან სენტიმენტალურ კილოს, მისტიფიკაციას ან გამაოგნებელ სიუჟეტურ სვლას. მოკლედ რომ ვთქვათ, კაპოტეს ნაწარმოებები უნიკალური ტექსტების ნიმუშებად წარმოგვიდგება.
The New York Times Book Review, 1958, 2 ნოემბერი
© “წიგნები – 24 საათი”
ჯონ აპდაიკი – გლასების ოჯახის ვნებანი
ჯერომ სელინჯერის, მკითხველისათვის კარგად ცნობილი მწერლის შემოქმედებამ სულ ახლახან გადაინაცვლა ძველი “ნიუ-იორკერის” ფურცლებიდან მაგარყდიან გამოცემებში. “მაღლა ასწიეთ, დურგლებო, ჭერი” შარშან დაიბეჭდა კრებულში “მოთხრობები 1950-1960 წლების “ნიუ-იორკერიდან”, წელს კი მისი ორი ნაწარმოები, შედარებით მცირე ზომის “ფრენი” და საკმაოდ ვრცელი “ზუ” ცალკე წიგნად გამოიცა. ორივე მოთხრობა ჩვენი დღეების უშუალო გამოძახილია და ერთი თემა უდევს საფუძვლად – ფრენის სულიერი კრიზისი და ემოციები.
პირველ მოთხრობაში ფრენი, ერთი ჩვეულებრივი “კოლეჯელი” გოგონა, უიქ-ენდზე ხვდება თავის მეგობარ ყმაწვილს, ლეინ ქოთელს და მასთან ერთად რესტორანს მიაშურებს. იქ კი აღმოჩნდება, რომ იგი არა მარტო სულიერ დისკომფორტს განიცდის, არამედ ფიზიკურადაც იტანჯება. გოგონა ცდილობს როგორმე აუხსნას ყმაწვილს თავისი სავალალო მდგომარეობა, ის კიდევ ამ დროს სამარცხვინო ნიშნების ფურცლით ტრაბახობს, მადიანად შეექცევა ბაყაყის თათებს და არად დაგიდევთ სხვის უბედობას თუ ავადმყოფობას. ყველაფერი კი იმით მთავრდება, რომ ბოლოს გოგონას გული წაუვა. უკანასკნელად მას რესტორნის მეპატრონის ოფისში ვხედავთ, დივანზე გაშოტილსა და ჭერისაკენ თვალაპყრობილს.
მეორე მოთხრობაში კი, ფრენი კოლეჯიდან შინ ბრუნდება. მისი უიღბლო უიქ-ენდის მომდევნო ორშაბათია, მხოლოდ დედამისი, ბესი და უმცროსი ძმა, ზუ არიან სახლში. ძილგატეხილი გოგონა სასტუმრო ოთახის დივანზე შესჭიდებია საკუთარ განცდებს, მშობელი დედა კი ენას არ აჩერებს და ენერგიულად გამოხატავს ზუსადმი თავის სიყვარულსა და აღტაცებას. შთამბეჭდავია ნაწარმოების დასასრული: და-ძმას შორის ხანგრძლივი დიალოგის შემდეგ ზუ ახერხებს მანუგეშებელი სიტყვების პოვნას და გოგონას დაამშვიდებს, და ფრენიც თითქოს “მუჭში მოიქცევს ამქვეყნად არსებულ ყველა მცირე და უსაზღვრო სიბრძნეს”, გაღიმებული მიშტერებია ჭერს და მშვიდ ძილს ეძლევა.
ჯოისის შემდეგ ერთეულ მწერლებს თუ გაუბედავთ ამდენი სიტყვის დახარჯვა ადამიანის შინაგანი, უაღრესად გრძნობიერი სამყაროს აღსაწერად. ისეთ ეპოქაში მოგვიწია ცხოვრება თანამედროვე ადამიანებს, რომ არავინ იცის, რა მოჰყვება ზედმეტად გაბედულ მოქმედებას. სელინჯერს კი ეს სულ არ აშინებს და მიაჩნია, რომ უმთავრესი სწორედ შინაგანი სამყაროა. ამიტომაც ბედავს ასე თამამად უმღეროს ამერიკას, მაშინ როცა ჩვენ მხოლოდ შევიგრძნობთ მას, მაგრამ განცდები სიტყვიერად ვერ გამოგვითქვამს. საკუთარ სამყაროში ჩაძირვას ვერ გავექცევით: ჩვენ თავს დაგვატყდა ნიუანსების და გაურკვეველ, აუხსნელ მოქმედებათა საუკუნე, მივეჩვიეთ ყოველივე პირადულისა თუ ეროვნულის განქიქებას. ამ საკითხებზე ფიქრი და თავისმტვრევა აქცევს სელინჯერს გამორჩეულ, რელევანტურ შემოქმედად, ისეთ ხელოვანად, საგრძნობლად რომ განსხვავდება უამრავი მთხზველისა თუ მეკალმისაგან. ჰემინგუეი ეძებდა სახელებს უშუალოდ საგნებისა და მოვლენებისთვის, სელინჯერი კი, სუბიექტური აღქმით გარდასახულ ცნებათა სახელდებას ამჯობინებს. მის ნაწერებში იუმორსაც წააწყდებით და ბრავადასაც, უმართებულოდ წარმოჩენილ, მაგრამ მაინც შეუპოვარ და დაჟინებულ იმედს… ეს ყველაფერი საოცარი სიზუსტით ესადაგება თანამედროვე ამერიკული ცხოვრების ფორმას, შინაარსს და თუნდაც ელფერს. მაგრამ ვფიქრობ, რომ მიუხედავად ასეთი წარმატებისა, მის ნაწერებს დინამიკური საფრთხე ჩასაფრებია. ამასთან ერთად, კომპოზიციის შეგრძნებითაც ვერ დაიკვეხნის, მისთვის უცხოა სიუჟეტების შეხამება და დაკავშირება: ასე აშკარად ურთიერთშემავსებელი ორი მოთხრობა ვერა და ვერ აღვიქვი ერთი წიგნის კომპონენტებად.
“ფრენის” ფრენი და “ზუს” ფრენი სულაც არ არის ერთი და იგივე პიროვნება. “ფრენის” გმირი ერთი ლამაზი კოლეჯელი გოგონაა, სულიერი კრიზისის სტადიაში რომ იმყოფება. შედარებით მოგვიანებით ხვდება მკითხველი, როგორ აწამებს მას ადამიანის “ეგოში” აღმოჩენილი სისაძაგლე და კოლეჯის დამთრგუნველი ატმოსფერო. ის მაინც ცდილობს იპოვოს რაიმე გამოსავალი და პროფესორის მიერ ბედად ნახსენებ “პილიგრიმის გზას” გამოიტანს ბიბლიოთეკიდან…
ფრენის ოჯახი, წამიერად რომ გაიელვებს მისივე წერილის პოსტსკრიპტუმში, ალბათ, სტანდარტულ საშუალო ფენას განეკუთვნება; ამ მოთხრობაში არც მათი გვარი, გლასია, სადმე ნახსენები (არც ფრენი გვიყვება რაიმეს თავისი ძმების შესახებ); მისი ყმაწვილი, ლეინ ქოთელიც, ცოტა არ იყოს, ბრიყვ და თავკერძა ჯეელად გვევლინება, თუმცა არც მთლად წყალწაღებული ეთქმის, თავისებურად ცდილობს გაუგოს ფრენის, რომლის გაგებაც არც ისე ადვილია. ბოლოს კი იმაზეც მიგვანიშნებენ, თუმცა ზერელედ, რომ ეს გოგონა ფეხმძიმედაა…
აი, “ზუს” ფრენი კი ნამდვილი ფრენი გლასია, უმრწემესი გლასების ოჯახის შვიდ სახელგანთქმულ მემკვიდრეს შორის. ყველა მათგანი იღებს მონაწილეობას რადიოვიქტორინაში, “აი, გონიერი ბავშვი” რომ რგებია სათაურად, მათი მშობლები კი, ებრაელისა და ირლანდიელის უდავოდ არასტანდარტული კომბინაცია, ძველი ვოდევილების სცენიდან გადმომხტარ წყვილს მოგვაგონებს. ბავშვობიდანვე ჩასჩიჩინებენ საბრალო ფრენის უფროსი ძმები, ბადი და სეიმორი, აღმოსავლურ რელიგიათა სიბრძნეს და “პილიგრიმის გზა”, რომელზეც უკვე კოლეჯშიც აღარ კამათობენ, სეიმორის ბნელი უჯრიდან ოჯახის მაგიდაზე გადაინაცვლებს. საოცარია, როგორ ეწვია სულიერი კრიზისი ასე ნაგვიანებად ლამაზ გოგონას, რომელიც ისეთ ოჯახში აღიზარდა, სადაც ბუდიზმი და საერთოდ აღმოსავლური რელიგია “სამაგიდო კამათის” საგნად ქცეულა… მაგრამ ამ კრიზისის სიღრმეც საოცარია… “ზუ”-ში გამორიცხულია ფრენის ფეხმძიმობა, ასეთი რამის გაფიქრებაც კი შეურაცხყოფდა ღვთისმოშიშ ოჯახს. ლეინ ქოთელი, უამრავი ნაკლის მიუხედავად, ფრენის ცხოვრებაში პირველი მნიშვნელოვანი ფიგურა იყო, ამას მაინც ვერავინ წაართმევდა… აქ კი მილიონთაგან ერთ-ერთ უხეშ და გაურანდავ არსებად გვევლინება, გლასების ოჯახს გარეთ დაბადება რომ არგუნა ბედმა.
რაც უფრო მეტს წერს სელინჯერი გლასების შვიდივე მემკვიდრეზე, მით უფრო მეტად ინთქმებიან ეს საბრალონი სილამაზისა და ერუდიციის გაუსაძლის ბრწყინვალებაში. მაგალითად, ფრენი ასეა აღწერილი: “მშვენიერი კანი ჰქონდა, დახვეწილი და ნატიფი სახის ნაკვთები. ზუსი არ იყოს, მისი თვალებიც საოცარ სილურჯეს ასხივებდა… ერთი ეგ იყო, ცოტა უფრო შორიშორ ჰქონდა ჩამჯდარი, ისე როგორც ეს ქალს მოეთხოვება”. ზუს შესახებ კი იმას ვიტყობთ, რომ ეს ყმაწვილი “ციტირების უჩვეულო ნიჭით გამოირჩევა. მას შეუძლია სიტყვა-სიტყვით, დაუფიქრებლად მოგაყაროთ ყველაფერი, რაც კი ოდესმე წაუკითხავს ან მოუსმენია”. ვფიქრობ, სელინჯერს ასეთი პასაჟები მოთხრობის გმირთა მხოლოდ ჩამოთვლა-აღწერისათვის არ შეუქმნია… ის უფრო ჩვენში შურის ელფერით გაჯერებული თაყვანისცემის ჩანერგვას ელტვის… ქიშპობის გრძნობით შეზავებული ბრმა სიყვარულის გამოწვევას.
“მაღლა ასწიეთ, დურგლებო, ჭერი” გლასების ციკლის პირველი და საუკეთესო მოთხრობაა, ცინცხალი, მხიარული, ხალისიანი. მე მას პროზად დაწერილ პოემასაც კი ვუწოდებდი. ფრიად ორიგინალურად განმარტავს აქ სეიმორი სენტიმენტალიზმს: “ეს არის საგნებისადმი იმაზე მეტი სინაზის გამოვლენა, ვიდრე ამას თვით უფალი გამოავლენდა”. საქმეც ამაშია… აი, რა უფიქრია მწერალს, თავად მასაც ხომ გლასები იმაზე მეტად უყვარს, ვიდრე უფალი შეიყვარებდა! ერთგვარ თავშესაფრად იქცა სელინჯერისთვის ეს ოჯახი, მართლაც გამორჩეულად უყვარს ისინი და ასეთი ბრმა გაღმერთებით ზიანს აყენებს ხელოვნებას: მას უკვე ზომიერების გრძნობა ღალატობს, იგი არ იღლება საკუთარი ქმნილებების “ცირკულირებით”, სულ ერთთავად ამხნევებს და ეფერება, იმდენად უყვარს თავისი პერსონაჟები, რომ ჩვენ უკვე ვერ ვბედავთ მათ შეყვარებას. თვით “ფრენი”-შიც კი, რომელიც აშკარად “პრე-გლასური” ნაწარმოებია, სელინჯერი გულგრილ დამკვირვებლად არ გვევლინება, ის უფრო შემართულ მიჯნურს წააგავს, ნიშნის მოგებით მოზეიმეს ლეინ ქოთელის თითოეულ უტაქტო გამოხდომაზე. და ჩვენ გვექმნება შთაბეჭდილება, თითქოს მეორე მამაკაციც ფიგურირებს ამ მოთხრობაში და, ცოტა არ იყოს, ვიბნევით კიდეც, როცა ავტორი რესტორნის ტუალეტში “მიჰყვება” ფრენის.
“ფრენის” მოქმედება შეცნობად სამყაროში მიმდინარეობს, “ზუ” კი, მოჩვენებით, ილუზიურ სამყოფელში გადაგვისვრის, რომლის გულმოდგინედ გაცოცხლებული დეტალებიც უფრო ამძაფრებს ირეალურის განცდა-შეგრძნებას. როდესაც ზუ ფრენის ეუბნება, “დიახ, წყლული მაქვს, ის ჩემშია… ასეთია, ძმაკაც, რკინის საუკუნე”, ვფიქრობ, სრულიად ზედმეტია “ძმაკაც”, “რკინის საუკუნის” ხსენებით კი, “ორატორი” ამ გამოთქმის უზურპაციას ახდენს… ასე მგონია, გლასები მხოლოდ იმიტომ გმობენ სამყაროს, რომ თავად დამდაბლდნენ სამყარომდე და რათა ამით ბევრი რამის პატიებაც გაუადვილდეთ: აქ აღშფოთებას შემწყნარებლობის ღირსეული გრძნობა ამარცხებს.
სელინჯერის გვიანდელი პროზა გართულებულია ექსტრავაგანტული თვითშეცნობით და ამიტომ ზემოთქმულიც, გარკვეულწილად, ძნელი გასაგებია. ისე კი, ამ რთულ პროზაში გამოთქმულია ყველა ის პროტესტი, რაც კი შეიძლება გამოთქვას ნებისმიერმა ადამიანმა.
წიგნის გარეკანზე ავტორს ასეთი რამ წაუწერია: “არსებობს აშკარა საფრთხე იმისა, რომ ადრე თუ გვიან ჩემსავე მეთოდებში, მხატვრულ ხერხებსა და იდიომებში შთავინთქა და ჩავიკარგო. მაგრამ იმედგადაწყვეტილი ნუ გეგონებით”. ნება მიბოძეთ, გამოვხატო ჩემი სიხარული იმის გამო, რომ მწერალს იმედი არ დაუკარგავს. ახლა კი უნდა ვაღიარო, რომ ვარ ერთ-ერთი იმათთაგანი, ვისთვისაც აღმოჩენად იქცა სელინჯერის შემოქმედება. ისღა დაგვრჩენია, ახალ აღმოჩენებს დაველოდოთ.
გლასების საგის წინასწარი მონახაზი პოტენციურად უძლიერესი ლიტერატურის შემცველია. მას შემდეგ, რაც დიდი სიფრთხილით და შემპარავად შევაფასე სელინჯერის მიერ არჩეული მიმართულება, იმასღა დავძენ, რომ იგი ნამდვილად არის გარკვეული მიმართულება და რომ ხელოვანს, ანუ თავგადასავალთა მაძიებელს, კონფერანსიესაგან რისკიანობა და აკვიატებული იდეის ერთგულება განასხვავებს.
პირველ მოთხრობაში ფრენი, ერთი ჩვეულებრივი “კოლეჯელი” გოგონა, უიქ-ენდზე ხვდება თავის მეგობარ ყმაწვილს, ლეინ ქოთელს და მასთან ერთად რესტორანს მიაშურებს. იქ კი აღმოჩნდება, რომ იგი არა მარტო სულიერ დისკომფორტს განიცდის, არამედ ფიზიკურადაც იტანჯება. გოგონა ცდილობს როგორმე აუხსნას ყმაწვილს თავისი სავალალო მდგომარეობა, ის კიდევ ამ დროს სამარცხვინო ნიშნების ფურცლით ტრაბახობს, მადიანად შეექცევა ბაყაყის თათებს და არად დაგიდევთ სხვის უბედობას თუ ავადმყოფობას. ყველაფერი კი იმით მთავრდება, რომ ბოლოს გოგონას გული წაუვა. უკანასკნელად მას რესტორნის მეპატრონის ოფისში ვხედავთ, დივანზე გაშოტილსა და ჭერისაკენ თვალაპყრობილს.
მეორე მოთხრობაში კი, ფრენი კოლეჯიდან შინ ბრუნდება. მისი უიღბლო უიქ-ენდის მომდევნო ორშაბათია, მხოლოდ დედამისი, ბესი და უმცროსი ძმა, ზუ არიან სახლში. ძილგატეხილი გოგონა სასტუმრო ოთახის დივანზე შესჭიდებია საკუთარ განცდებს, მშობელი დედა კი ენას არ აჩერებს და ენერგიულად გამოხატავს ზუსადმი თავის სიყვარულსა და აღტაცებას. შთამბეჭდავია ნაწარმოების დასასრული: და-ძმას შორის ხანგრძლივი დიალოგის შემდეგ ზუ ახერხებს მანუგეშებელი სიტყვების პოვნას და გოგონას დაამშვიდებს, და ფრენიც თითქოს “მუჭში მოიქცევს ამქვეყნად არსებულ ყველა მცირე და უსაზღვრო სიბრძნეს”, გაღიმებული მიშტერებია ჭერს და მშვიდ ძილს ეძლევა.
ჯოისის შემდეგ ერთეულ მწერლებს თუ გაუბედავთ ამდენი სიტყვის დახარჯვა ადამიანის შინაგანი, უაღრესად გრძნობიერი სამყაროს აღსაწერად. ისეთ ეპოქაში მოგვიწია ცხოვრება თანამედროვე ადამიანებს, რომ არავინ იცის, რა მოჰყვება ზედმეტად გაბედულ მოქმედებას. სელინჯერს კი ეს სულ არ აშინებს და მიაჩნია, რომ უმთავრესი სწორედ შინაგანი სამყაროა. ამიტომაც ბედავს ასე თამამად უმღეროს ამერიკას, მაშინ როცა ჩვენ მხოლოდ შევიგრძნობთ მას, მაგრამ განცდები სიტყვიერად ვერ გამოგვითქვამს. საკუთარ სამყაროში ჩაძირვას ვერ გავექცევით: ჩვენ თავს დაგვატყდა ნიუანსების და გაურკვეველ, აუხსნელ მოქმედებათა საუკუნე, მივეჩვიეთ ყოველივე პირადულისა თუ ეროვნულის განქიქებას. ამ საკითხებზე ფიქრი და თავისმტვრევა აქცევს სელინჯერს გამორჩეულ, რელევანტურ შემოქმედად, ისეთ ხელოვანად, საგრძნობლად რომ განსხვავდება უამრავი მთხზველისა თუ მეკალმისაგან. ჰემინგუეი ეძებდა სახელებს უშუალოდ საგნებისა და მოვლენებისთვის, სელინჯერი კი, სუბიექტური აღქმით გარდასახულ ცნებათა სახელდებას ამჯობინებს. მის ნაწერებში იუმორსაც წააწყდებით და ბრავადასაც, უმართებულოდ წარმოჩენილ, მაგრამ მაინც შეუპოვარ და დაჟინებულ იმედს… ეს ყველაფერი საოცარი სიზუსტით ესადაგება თანამედროვე ამერიკული ცხოვრების ფორმას, შინაარსს და თუნდაც ელფერს. მაგრამ ვფიქრობ, რომ მიუხედავად ასეთი წარმატებისა, მის ნაწერებს დინამიკური საფრთხე ჩასაფრებია. ამასთან ერთად, კომპოზიციის შეგრძნებითაც ვერ დაიკვეხნის, მისთვის უცხოა სიუჟეტების შეხამება და დაკავშირება: ასე აშკარად ურთიერთშემავსებელი ორი მოთხრობა ვერა და ვერ აღვიქვი ერთი წიგნის კომპონენტებად.
“ფრენის” ფრენი და “ზუს” ფრენი სულაც არ არის ერთი და იგივე პიროვნება. “ფრენის” გმირი ერთი ლამაზი კოლეჯელი გოგონაა, სულიერი კრიზისის სტადიაში რომ იმყოფება. შედარებით მოგვიანებით ხვდება მკითხველი, როგორ აწამებს მას ადამიანის “ეგოში” აღმოჩენილი სისაძაგლე და კოლეჯის დამთრგუნველი ატმოსფერო. ის მაინც ცდილობს იპოვოს რაიმე გამოსავალი და პროფესორის მიერ ბედად ნახსენებ “პილიგრიმის გზას” გამოიტანს ბიბლიოთეკიდან…
ფრენის ოჯახი, წამიერად რომ გაიელვებს მისივე წერილის პოსტსკრიპტუმში, ალბათ, სტანდარტულ საშუალო ფენას განეკუთვნება; ამ მოთხრობაში არც მათი გვარი, გლასია, სადმე ნახსენები (არც ფრენი გვიყვება რაიმეს თავისი ძმების შესახებ); მისი ყმაწვილი, ლეინ ქოთელიც, ცოტა არ იყოს, ბრიყვ და თავკერძა ჯეელად გვევლინება, თუმცა არც მთლად წყალწაღებული ეთქმის, თავისებურად ცდილობს გაუგოს ფრენის, რომლის გაგებაც არც ისე ადვილია. ბოლოს კი იმაზეც მიგვანიშნებენ, თუმცა ზერელედ, რომ ეს გოგონა ფეხმძიმედაა…
აი, “ზუს” ფრენი კი ნამდვილი ფრენი გლასია, უმრწემესი გლასების ოჯახის შვიდ სახელგანთქმულ მემკვიდრეს შორის. ყველა მათგანი იღებს მონაწილეობას რადიოვიქტორინაში, “აი, გონიერი ბავშვი” რომ რგებია სათაურად, მათი მშობლები კი, ებრაელისა და ირლანდიელის უდავოდ არასტანდარტული კომბინაცია, ძველი ვოდევილების სცენიდან გადმომხტარ წყვილს მოგვაგონებს. ბავშვობიდანვე ჩასჩიჩინებენ საბრალო ფრენის უფროსი ძმები, ბადი და სეიმორი, აღმოსავლურ რელიგიათა სიბრძნეს და “პილიგრიმის გზა”, რომელზეც უკვე კოლეჯშიც აღარ კამათობენ, სეიმორის ბნელი უჯრიდან ოჯახის მაგიდაზე გადაინაცვლებს. საოცარია, როგორ ეწვია სულიერი კრიზისი ასე ნაგვიანებად ლამაზ გოგონას, რომელიც ისეთ ოჯახში აღიზარდა, სადაც ბუდიზმი და საერთოდ აღმოსავლური რელიგია “სამაგიდო კამათის” საგნად ქცეულა… მაგრამ ამ კრიზისის სიღრმეც საოცარია… “ზუ”-ში გამორიცხულია ფრენის ფეხმძიმობა, ასეთი რამის გაფიქრებაც კი შეურაცხყოფდა ღვთისმოშიშ ოჯახს. ლეინ ქოთელი, უამრავი ნაკლის მიუხედავად, ფრენის ცხოვრებაში პირველი მნიშვნელოვანი ფიგურა იყო, ამას მაინც ვერავინ წაართმევდა… აქ კი მილიონთაგან ერთ-ერთ უხეშ და გაურანდავ არსებად გვევლინება, გლასების ოჯახს გარეთ დაბადება რომ არგუნა ბედმა.
რაც უფრო მეტს წერს სელინჯერი გლასების შვიდივე მემკვიდრეზე, მით უფრო მეტად ინთქმებიან ეს საბრალონი სილამაზისა და ერუდიციის გაუსაძლის ბრწყინვალებაში. მაგალითად, ფრენი ასეა აღწერილი: “მშვენიერი კანი ჰქონდა, დახვეწილი და ნატიფი სახის ნაკვთები. ზუსი არ იყოს, მისი თვალებიც საოცარ სილურჯეს ასხივებდა… ერთი ეგ იყო, ცოტა უფრო შორიშორ ჰქონდა ჩამჯდარი, ისე როგორც ეს ქალს მოეთხოვება”. ზუს შესახებ კი იმას ვიტყობთ, რომ ეს ყმაწვილი “ციტირების უჩვეულო ნიჭით გამოირჩევა. მას შეუძლია სიტყვა-სიტყვით, დაუფიქრებლად მოგაყაროთ ყველაფერი, რაც კი ოდესმე წაუკითხავს ან მოუსმენია”. ვფიქრობ, სელინჯერს ასეთი პასაჟები მოთხრობის გმირთა მხოლოდ ჩამოთვლა-აღწერისათვის არ შეუქმნია… ის უფრო ჩვენში შურის ელფერით გაჯერებული თაყვანისცემის ჩანერგვას ელტვის… ქიშპობის გრძნობით შეზავებული ბრმა სიყვარულის გამოწვევას.
“მაღლა ასწიეთ, დურგლებო, ჭერი” გლასების ციკლის პირველი და საუკეთესო მოთხრობაა, ცინცხალი, მხიარული, ხალისიანი. მე მას პროზად დაწერილ პოემასაც კი ვუწოდებდი. ფრიად ორიგინალურად განმარტავს აქ სეიმორი სენტიმენტალიზმს: “ეს არის საგნებისადმი იმაზე მეტი სინაზის გამოვლენა, ვიდრე ამას თვით უფალი გამოავლენდა”. საქმეც ამაშია… აი, რა უფიქრია მწერალს, თავად მასაც ხომ გლასები იმაზე მეტად უყვარს, ვიდრე უფალი შეიყვარებდა! ერთგვარ თავშესაფრად იქცა სელინჯერისთვის ეს ოჯახი, მართლაც გამორჩეულად უყვარს ისინი და ასეთი ბრმა გაღმერთებით ზიანს აყენებს ხელოვნებას: მას უკვე ზომიერების გრძნობა ღალატობს, იგი არ იღლება საკუთარი ქმნილებების “ცირკულირებით”, სულ ერთთავად ამხნევებს და ეფერება, იმდენად უყვარს თავისი პერსონაჟები, რომ ჩვენ უკვე ვერ ვბედავთ მათ შეყვარებას. თვით “ფრენი”-შიც კი, რომელიც აშკარად “პრე-გლასური” ნაწარმოებია, სელინჯერი გულგრილ დამკვირვებლად არ გვევლინება, ის უფრო შემართულ მიჯნურს წააგავს, ნიშნის მოგებით მოზეიმეს ლეინ ქოთელის თითოეულ უტაქტო გამოხდომაზე. და ჩვენ გვექმნება შთაბეჭდილება, თითქოს მეორე მამაკაციც ფიგურირებს ამ მოთხრობაში და, ცოტა არ იყოს, ვიბნევით კიდეც, როცა ავტორი რესტორნის ტუალეტში “მიჰყვება” ფრენის.
“ფრენის” მოქმედება შეცნობად სამყაროში მიმდინარეობს, “ზუ” კი, მოჩვენებით, ილუზიურ სამყოფელში გადაგვისვრის, რომლის გულმოდგინედ გაცოცხლებული დეტალებიც უფრო ამძაფრებს ირეალურის განცდა-შეგრძნებას. როდესაც ზუ ფრენის ეუბნება, “დიახ, წყლული მაქვს, ის ჩემშია… ასეთია, ძმაკაც, რკინის საუკუნე”, ვფიქრობ, სრულიად ზედმეტია “ძმაკაც”, “რკინის საუკუნის” ხსენებით კი, “ორატორი” ამ გამოთქმის უზურპაციას ახდენს… ასე მგონია, გლასები მხოლოდ იმიტომ გმობენ სამყაროს, რომ თავად დამდაბლდნენ სამყარომდე და რათა ამით ბევრი რამის პატიებაც გაუადვილდეთ: აქ აღშფოთებას შემწყნარებლობის ღირსეული გრძნობა ამარცხებს.
სელინჯერის გვიანდელი პროზა გართულებულია ექსტრავაგანტული თვითშეცნობით და ამიტომ ზემოთქმულიც, გარკვეულწილად, ძნელი გასაგებია. ისე კი, ამ რთულ პროზაში გამოთქმულია ყველა ის პროტესტი, რაც კი შეიძლება გამოთქვას ნებისმიერმა ადამიანმა.
წიგნის გარეკანზე ავტორს ასეთი რამ წაუწერია: “არსებობს აშკარა საფრთხე იმისა, რომ ადრე თუ გვიან ჩემსავე მეთოდებში, მხატვრულ ხერხებსა და იდიომებში შთავინთქა და ჩავიკარგო. მაგრამ იმედგადაწყვეტილი ნუ გეგონებით”. ნება მიბოძეთ, გამოვხატო ჩემი სიხარული იმის გამო, რომ მწერალს იმედი არ დაუკარგავს. ახლა კი უნდა ვაღიარო, რომ ვარ ერთ-ერთი იმათთაგანი, ვისთვისაც აღმოჩენად იქცა სელინჯერის შემოქმედება. ისღა დაგვრჩენია, ახალ აღმოჩენებს დაველოდოთ.
გლასების საგის წინასწარი მონახაზი პოტენციურად უძლიერესი ლიტერატურის შემცველია. მას შემდეგ, რაც დიდი სიფრთხილით და შემპარავად შევაფასე სელინჯერის მიერ არჩეული მიმართულება, იმასღა დავძენ, რომ იგი ნამდვილად არის გარკვეული მიმართულება და რომ ხელოვანს, ანუ თავგადასავალთა მაძიებელს, კონფერანსიესაგან რისკიანობა და აკვიატებული იდეის ერთგულება განასხვავებს.
The New York Book Review
17 სექტემბერი, 1961
ინგლისურიდან თარგმნა ასმათ ლეკიაშვილმა
სნეული პოლიტიკოსი
პატრიცია ბლეიკი
სნეული პოლიტიკოსი
თუ კირკეგორის სიტყვებს ვერწმუნებით, დიდი ხელოვანისა და დიადი თემის ერთიანობა ის ღვთაებრივი ალიანსია, იღბლიანად რომ წარმართავს ისტორიულ პროცესს და აჩქარებს დროის ისედაც მძლავრ მდინარებას.
და მართლაც, ალექსანდრ სოლჟენიცინისა და საკონცენტრაციო ბანაკის თემის ერთიანობამ “გამოიწვია” მეოცე საუკუნის პროზის შედევრი, “ივან დენისოვიჩის ერთი დღე”. “ერთ დღესა” და მისსავე “პირველ წრეში” მიღწეულია ის, რაც კამიუს თითქმის შეუძლებლად მიაჩნია: ორივე ნაწარმოები აიძულებს ჩვენი საუკუნის მკითხველს, გაითავისოს მილიონობით ადამიანის ტანჯვა-წამება და პასუხი აგოს თითოეულ მკვლელობაზე. სტალინიზმისა და ნაციზმის ისტორიული კატაკლიზმების შემდეგ “განმწმენდელ ფუნქციას” მხოლოდ ლიტერატურა თუ შეასრულებს!
სოლჟენიცინის ბოლო რომანი “კიბოს კორპუსი” უკვე თარგმნილია ინგლისურ ენაზე და მზად არის ამერიკაში გამოსაცემად. აქ ავტორი ტრადიციას არ ღალატობს და წერს იმაზე, რაც საკუთარი თვალით იხილა და გამოსცადა; შეუბრალებლად მოგვისვრის განწირულთა სამყაროში და არც კარის გამოჯახუნება ავიწყდება. საკონცენტრაციო ბანაკისა და ონკოლოგიური განყოფილების თემებს შორის დიდი განსხვავებაა: მწერალი ჯერაც არ არის დაზღვეული იმ წყეული ბანაკისაგან, სნეულებამ კი, საბედნიეროდ, გვერდით ჩაუარა. გარდა ამისა, საკონცენტრაციო ბანაკი ადამიანის ხელითა და ნებითაა შექმნილი, ჩვენი საუკუნის საზარელი პროდუქტია, სნეულება კი ღვთის ნებაა, გარდაუვალი და მარადიული. “ნეტავ ვიცოდე, როდის წავიკითხავთ რაიმეს ჩვენს შესახებ, ალბათ ასი წლის შემდეგ, არა?” კითხულობს მწერლის ერთ-ერთი პერსონაჟი – ყოფილი პატიმარი და თანამედროვე ლიტერატურის დიდი მოძულე.
“ერთი დღით”, რომელიც რუსეთში 1962 წელს გამოიცა, სოლჟენიცინმა იმის შანსი მაინც მისცა მილიონობით თანამემამულეს, თავის შესახებ რომ წაეკითხა. ეს არის ამბავი ყოვლად უდანაშაულო დურგლისა, დაუმსახურებელი ტანჯვა-წამების მსხვერპლის! “პირველ წრეში”, რომელიც რუსეთში აკრძალული გახლავთ, მწერალმა დეტალურად შეგვასწავლა სტალინიზმის ანატომია; გვიჩვენა, როგორ ამახინჯებს ის სულსა და გონებას, რა საშინლად აცამტვერებს ადამიანურ ურთიერთობებს. გულუბრყვილოდ სჯერა სოლჟენიცინს, რომ ხელოვნებას სტალინიზმის განდევნა და აღმოფხვრაც შეუძლია. მართალია, ამაოა ეს იმედი, მაგრამ მან მოიმედე შემოქმედი საბედისწეროდ და სამუდამოდ მიაჯაჭვა ამ თემას.
იგივე მეთოდი მიუსადაგა სოლჟენიცინმა “კიბოს კორპუსს”. აქ იგი კლინიკური სიზუსტით შეისწავლის ავადმყოფობის ყველა სიმპტომს და მიჰყვება იმ პროცესს, რომლის წყალობითაც ავადმყოფი, ისევე როგორც პატიმარი – “განძარცული და გასარანდავად განმზადებული” – საბოლოოდ შეიცნობს საკუთარ თავს და გარკვეულ ტრანსფორმაციასაც კი განიცდის სიკვდილთან დაპირისპირების მოლოდინში. უდავოდ საინტერესო თემაა, თუმც არც ისე ძნელი ჩასაწვდომი. აქ არ ვაწყდებით დაჟინებულ, გარდაუვალ მოთხოვნას “ბევრის ცოდნისა”, როგორც ამას სოლჟენიცინის ადრეული რომანები გვიბრძანებენ. ტოლსტოიმ ერთხელ უკვე გვიჩვენა – მე ვიტყოდი ერთხელ და სამუდამოდ – თუ როგორ სწვდება საკუთარ არსს ავადმყოფობით საწოლს მიჯაჭვული ადამიანი (“Смерть Ивана Ильича”). პირადად მე, ეს ნაწარმოები “კიბოს კორპუსის” მოდელად მიმაჩნია, მის მასაზრდოებელ და წარმომშობ ლიტერატურად. იმასაც ვიტყვი, რომ სნეულება, როგორც საგანი და სიმბოლო თანამედროვე ხელოვნებისა, სოლჟენიცინზე უფრო “ღრმააზროვან” მწერალს მოითხოვს.
ავტორი სულ იმას იმეორებს, რომ ეს რომანი მხოლოდ და მხოლოდ სიმსივნეზე, ავადმყოფობაზეა დაწერილი და განსაკუთრებულს არაფერს ისახავს მიზნად. 1967 წლის 22 სექტემბერს, მწერალთა კავშირის სამდივნოს სხდომაზე, ამავე კავშირის თავმჯდომარის, კონსტანტინ ფედინის მიერ ნაწარმოების აკრძალვამდე ოთხი თვით ადრე, კრიტიკოსებს, რომლებმაც სოლჟენიცინს სიმბოლური რომანის შექმნაში დასდეს ბრალი, მწერალმა გულწრფელად უპასუხა: “კი მაგრამ, აქ ხომ უამრავი სამედიცინო დეტალია… რომელ სიმბოლოებზეა ლაპარაკი!”
რომანის შესახებ იგი ასეთ რამესაც ამბობს: “მე ის ცნობილ ონკოლოგებს წავაკითხე, ძალიან მაინტერესებდა მათი აზრი. გამოირკვა, რომ სამედიცინო თვალსაზრისით ჩემი ქმნილება უტყუარია და დროის მოთხოვნასაც კარგად პასუხობს. მერწმუნეთ, იგი სიმსივნის შესახებაა დაწერილი, მხოლოდ სიმსივნის. ეს არ არის გასართობი ლიტერატურა, აქ განწირულთა განცდებია ასახული”.
რომანში, მართლაც, საინტერესოდ და შთამბეჭდავადაა აღწერილი, თუ რა დღეშია მედიცინა 1955 წლის ცენტრალურ აზიაში. რვა მძიმე წელი გაატარა სოლჟენიცინმა საბჭოთა ციხეებსა და ბანაკებში, და ბოლოს, სიმსივნით დაავადებული, ტაშკენტში “გადაასახლეს”, 1957 წლამდე არ ღირსებია რეაბილიტაცია. ტაშკენტში იგი საავადმყოფოში მოათავსეს, სადაც მისი სიმსივნე, რომლის ავთვისებიანობა ჯერ კიდევ არ იყო დადასტურებული… მოულოდნელად გაქრა. ვინაიდან სოლჟენიცინი მაქსიმალურად რეალისტი მწერალია, რომლის ცხოვრების ისტორიაც მისივე შემოქმედების განუყოფელ ნაწილად ქცეულა, უნდა ვივარაუდოთ, რომ რომანში აღწერილი საავადმყოფოს პალატა არ განსხვავდება სინამდვილეში არსებულისგან.
მიუხედავად მწერლის “კლინიკური აღმაფრენისა”, მკითხველმა დიდი ჯაფა უნდა იტვირთოს, რათა ეს წიგნი სიმსივნის შესახებ დაწერილ ამბად აღიქვას. გავიხსენოთ მის მიერ დასმული კითხვა: “ადამიანი თავის სხეულში აღმოაცენებს სიმსივნეს და … კვდება. ერთი მითხარით, რა აცოცხლებს ისეთ ქვეყანას, ამდენი ბანაკი და საპყრობილე რომ აღმოაცენა?” იგი კვლავ, შეიძლება თავისდა უნებურადაც, საკუთარი შემოქმედების ძირითად თემას უბრუნდება. ვინ არიან ეს განწირული ავადმყოფები? ერთი ყოფილი პატიმარია, მეორე ბანაკის ზედამხედველი; აქვე არიან გადასახლებული “დამნაშავენი” და უშიშროების ურცხვი მუშაკი, რომლის სინდისზეც უამრავი უდანაშაულო ადამიანის სიცოცხლეა! თუკი “ერთი დღე” სტალინის დროინდელი რუსეთის აგონიას წარმოაჩენს, “კიბოს კორპუსი” პოსტ-სტალინური პერიოდის ასახვაა, იმ პერიოდის, როცა ორივე, ჯალათიცა და მისი მსხვერპლიც, ერთნაირი პატიმარია, აქ ყველა თანაბრად არის დასახიჩრებული და სასჯელს “საერო ონკოლოგიურში” იხდის.
ყოფილი პატიმრის, კოსტოგლოტოვისა და სასიკვდილოდ გადადებული შულუბინის დიალოგი კიდევ ერთხელ შეახსენებს მკითხველს, თუ რა საბედისწეროა ეს სულიერი ხეიბრობა. და, აი, შულუბინი წამოჭრის საკითხს, ნაწარმოების ამოსავალ წერტილად რომ გვევლინება: თითოეული რუსის პასუხისმგებლობა, თუნდაც მორალური, მილიონობით უდანაშაულო ადამიანის დაღუპვისათვის! გულწრფელად შურს შულუბინს კოსტოგლოტოვის, რომელმაც ბანაკის ყველა საშინელება გამოიარა: “შენ სხვებზე ნაკლებად მაინც ტყუოდი, არც ჩვენისთანა ნაძირალა ხარ… და მერე რა, რომ დაგაპატიმრეს, ჩვენ უფრო მძიმე დღეებიც გამოგვივლია, გვაიძულებდნენ ტაში დაგვეკრა მათ მიერ გამოტანილი განაჩენისთვის… ტაშს ვიღა ჩივის, ჩვენ თვითონ უნდა მოგვეთხოვა ადამიანის დასჯა და გადასახლება”.
შულუბინს იმის გაგონებაც არ სურს, რომ ხალხს სჯეროდა სტალინიზმის: “მოულოდნელად ყველა პროფესორი და ინჟინერი მავნებლად იქცა… და მათ ეს სჯეროდათ? ლენინის ყველა ძველი თანამებრძოლი საზიზღარი რენეგატი აღმოჩნდა ბოლოს… და მათ ეს სჯეროდათ? უეცრად მათი ნაცნობ-მეგობრები ხალხის მტრებად გამოაცხადეს… და მათ ეს სჯეროდათ? დასაშვებია, რომ მთელი ერი იდიოტებისაგან შედგებოდეს? როდესაც ისტორია დაგვისვამს კითხვას: “ვინ იყო იგი?” ჩვენ, ალბათ, პუშკინის ლექსით ვუპასუხებთ:
ჩვენს სამარცხვინო საუკუნეში
უნდა იყო ტირანი, მოღალატე, ანდა მლიქვნელი.
სხვა არჩევანი შენ აღარა გაქვს,
სხვა ვერაფერი ვეღარ იქნები!”
სტალინის სიკვდილის შემდეგ საკონცენტრაციო ბანაკების მძლავრი სისტემის ლიკვიდაციამ და სახალხო ტერორის შენელებამ ბევრი ვერაფერი უშველა იმ შიშის გრძნობას, ყოველ საბჭოთა მოქალაქეში რომ ჩაებუდა. უშიშროების მუშაკს ზარავს იმის გაფიქრება, რომ ბანაკიდან დაბრუნებული უდანაშაულო შურს იძიებს, თავად ბანაკიდან დაბრუნებულს კი თავისუფლება ბოჭავს და თრგუნავს. შესანიშნავი პასაჟია რომანის ბოლოს: ონკოლოგიური განყოფილებიდან “გათავისუფლებული” ოლეგ კოსტოგლოტოვი, გულისფანცქალით მომლოდინე ამ “სამუდამო გადასახლების” დასასრულისა, რატომღაც ტაშკენტის ზოოპარკს მიაშურებს. “მაიმუნები თავგადახოტრილ პატიმრებს წააგავდნენ. ეს საცოდავი, თავიანთ პრიმიტიულ სიხარულსა თუ საწუხარში ჩაძირული, ფართო ნარებზე ჩამომსხდარი არსებები, ისე ძალიან აგონებდნენ ყოფილ ნაცნობებს, რომ… ზოგიერთი მათგანის ცნობაც კი არ გასჭირვებია. იმ ადამიანთა უმეტესობა ჯერ ხომ კიდევ იხდიდა სასჯელს… მთელი უბედურება კი იმაში იყო, რომ ოლეგს არ შეეძლო დატყვევებული ცხოველების გათავისუფლება… მიუხედავად დიდი სურვილისა, ვერ შეამტვრევდა გალიის კარებს… გინდაც შეემტვრია, მაინც ვერაფერს გახდებოდა. ამ მაიმუნებს თავიანთი სამშობლო აღარ ახსოვდათ, თავისუფლების შეგრძნებაც უცხო იყო მათთვის! მოულოდნელი თავისუფლება უფრო საზარელ შედეგს გამოიღებდა”.
მსგავსი პასაჟებით სოლჟენიცინი სავსებით ამართლებს იმ მოლოდინს, მისი ორი ადრეული რომანი და შესანიშნავი მოთხრობა “მატრონას სახლი” რომ აღძრავს. მაგრამ ზოგიერთი ის ხარვეზი, რომელიც “პირველ წრეში” შეიმჩნევა – ზომიერების გრძნობის ღალატი, მასალაზე კონტროლის შესუსტება, მიდრეკილება არაფრისმომცემი დამოძღვრისაკენ – კვლავ იჩენს თავს “კიბოს კორპუსში”. არც ამ ნაწარმოებს და არც “პირველ წრეს” ცოტაოდენი დახვეწა არ აწყენდა. აი, “ერთი დღე” კი სულ სხვაა! იგი სამჯერ გადაწერა სოლჟენიცინმა და ბოლოს ისეთ ლაკონიურობას მიაღწია, მხოლოდ ბაბელი და კამიუ თუ გაუწევენ მეტოქეობას.
როგორც კრიტიკოსმა, “კიბოს კორპუსი” გაორებული და მღელვარე გრძნობით ჩავიკითხე. ერთი მხრივ, მადლიერი ვარ, რომ გავეცანი ნაწარმოებს, რომელიც მიუხედავად ბევრი ნაკლისა, გაცილებით სჯობს იმ რომანებს, ჩვენი წიგნის ბაზარს წალეკვით რომ ემუქრებიან, მეორე მხრივ კი, მომბეზრდა იმის მოსმენა, რომ ამ წიგნს რუსეთში ვერ წაიკითხავენ და თავით ნაწარმოებთა აკრძალვაზე სოლჟენიცინის ნაადრევი პროგნოზიც მაღიზიანებს. მწერალმა რამდენჯერმე აღნიშნა “საფრთხე” თავისი აკრძალული ნაწერების უცხოეთში გამოჩენისა და მათ ფართო გავრცელებაში საბჭოთა აგენტურა დაადანაშაულა, ეს ყველაფერი ჩემი დისკრედიტაციისათვის კეთდებაო… გასული წლის 21 აპრილს მან განაცხადა, რომ არც ერთ უცხოელ გამომცემელს არ მიუღია მისგან “კიბოს კორპუსის” ხელნაწერი და არც ნებართვა მისი გამოქვეყნებისა. გარდა ამისა, მან გამოთქვა შეშფოთება, რომ მოქიშპე გამომცემლობებს შორის ატეხილი დავა ამ წიგნის გამო და უცხო ენაზე მისი ნაჩქარევი გამოცემა თარგმანს კარგ დღეს არ დააყრიდა. “ლიტერატურა ფულზე მეტია”, შეგვახსენა სოლჟენიცინმა.
უნდა აღვნიშნო, რომ ევროპაში უკვე რამდენჯერმე გამოაქვეყნეს ეს რომანი, ამიტომ ვეჭვობ, ამერიკაში “დაიალ პრესის” მიერ მისმა გამოცემამ რაიმე საფრთხე შეუქმნას ავტორს, მით უმეტეს, რომ თავად მას ეს არ უთხოვია. გარდა ამისა, ყოვლად გაუმართლებლად მიმაჩნია მწერლის წუხილი ნაწარმოების თარგმანის ხარისხთან დაკავშირებით. რებეკა ფრანკმა შესანიშნავად გაართვა თავი ამ სამუშაოს, ბრწყინვალედ გადაიტანა სხვა ენაზე სოლჟენიცინის არაორდინარული სიტყვები თუ გამოთქმები, მისი ინტონაციისა და დიქციის მოულოდნელი ვარირება.
The New York Times Book Review
27 ოქტომბერი, 1968
ინგლისურიდან თარგმნა ასმათ ლეკიაშვილმა
© “წიგნები – 24 საათი”
