გაგა ლომიძე
“ალქიმიკოსის” მაგიური სინამდვილე
პაულო კოელო. ალქიმიკოსი. ინგლისურიდან თარგმნა დავით აკრიანმა. თბ. ტრიადა, 2002. პირველი გამოცემა “ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა”.

“…ნარცისის სიკვდილის შემდეგ, ნიმფებმა იპოვეს ტბა. წინათ ანკარა წყალი ახლა უკვე ცრემლების ტბად ქცეულიყო. “რა გატირებს?” ჰკითხეს მათ. “ნარცისის გამო ვტირი” – უპასუხა ტბამ. “ეს ხომ ისედაც ცხადია, რადგან ჩვენ სულ მუდამ დავდევდით მას ტყეში, მხოლოდ შენ შეგეძლო ახლოს გეხილა შენი მშვენიერება”. “ნუთუ ლამაზი იყო ნარცისი?” – იკითხა ტბამ. “შენზე უკეთ ვინ უნდა იცოდეს?” – თქვეს გაოცებულმა ნიმფებმა, – “ის ხომ ყოველდღე შენს ნაპირებთან მოდიოდა და ტკბებოდა საკუთარი თავით!” ტბა ერთხანს დუმდა. ბოლოს თქვა: “მე ნარცისისთვის ვტირი, მაგრამ არასდროს შემიმჩნევია, რომ მშვენიერი იყო. ყოველთვის, როცა მუხლს მოიყრიდა ჩემს ნაპირებთან, მისი თვალების სიღრმეში საკუთარ სილამაზეს ვჭვრეტდი”.
“ალქიმიკოსის” პროლოგიდან

ვის არ უოცნებია შორეულ ქვეყნებში თავგადასავლების ძიებაზე… მაშინაც კი, როცა მზე იყო ღმერთი, სულიერი მოგზაურობის მომლოდინე ქურუმებს ძაღლისთავიანი ანუბისი სირიუსისკენ წარუძღვებოდა…
“წადი, საკუთარი ფარა იყიდე და მთა-ბარი მოიარე. ერთხელაც მიხვდები, რომ ჩვენი მხარე საუკეთესოა, ჩვენი ქალები – ულამაზესნი” – ამ სიტყვებით ისტუმრებს მამა საკუთარი ბედის ძიებით შეპყრობილ უძღებ შვილს – სანტიაგოს და რომან “ალქიმიკოსის” ავტორი, ბრაზილიელი მწერალი პაულო კოელო ჩვენც მასთან ერთად გვამოგზაურებს სიზმრებისა და ნიშნების სამყაროში. “სამყარო, როგორც ტექსტი” – ასე შეიძლება განვსაზღვროთ ჩარჩო რომანისა, რომელიც სამყაროს სემიოტიკურ აღქმის იდეას გვთავაზობს. “მიჰყევი ნიშნებს” – არაერთხელ გვაფრთხილებს რომანი. სამყაროს ტექსტუალიზაცია ერთი მხრივ წიგნის, ან თეორიული ცოდნის სასრულობაზე მიგვითითებს და მეორე მხრივ მოქმედებისკენ, პრაქტიკული “ცოდნისკენ” განგვაწყობს. მოდით, მივყვეთ ნიშნებს.
ამ თვალსაზრისით კოელოს ენაც თითქოს ცდილობს “ღმერთის ენას” დაუახლოვდეს. მის მეტაფორებს გარკვეულ იდეამდე მივყავართ, იდეიდან კი ღმერთის მიერ მოცემულ კონკრეტულ ნიშნამდე, რაც ჩვენს ბედს განაპირობებს და რაზე მინიშნებასაც რომანში თითქმის ყოველ ნაბიჯზე ვხვდებით. ყველაფერი კი მიმართულია საკუთარი სრულყოფისკენ. “როდესაც უკეთესები ვხდებით, ვიდრე ვართ, ჩვენს ირგვლივაც ყველაფერი უმჯობესდება”. ეს ცხადდება ჭუჭყიანი ბროლის გაწმენდის მეტაფორაშიც. საკუთარი თავის სრულყოფა არის “ალქიმიის შესწავლა ყოველდღიურ ცხოვრებაში”, რაც მსოფლიო სულსაც სრულქმნის. სამყაროს სიყვარული მართავს. კოელოს თქმით, სიყვარული არის ის, “რაც ნადავლს შავარდნად აქცევს, შავარდენს – ადამიანად, ადამიანს კი – უდაბნოდ. ეს ის არის, რაც ტყვიას ოქროდ აქცევს, ოქროს კი მიწას უბრუნებს”. და მეტამორფოზა ხდება არაორგანული ბუნებიდან, ორგანულის გავლით ადამიანამდე, როგორც კოელო ამბობს, სამყაროს ამ “გვირგვინ-ქმნილებამდე”, რომელსაც შეუძლია ყველაფერი შეცვალოს. აქ შეიძლება გავიხსენოთ ეპიზოდი, სადაც ბიჭი ქარად უნდა გადაიქცეს – ნაწილი, რომლის დაწერასაც ავტორმა ყველაზე დიდი დრო დაუთმო. “დღესავით ნათლად მახსოვს მასზე მუშაობის პროცესი… მაგრამ სამყარო შეითქვა ჩემს დასახმარებლად” – იგონებს კოელო.
პოეტური მეტაფორებითა და ალაგ ჩართული იგავებით სავსე მისი ტექსტი ერთი ამოსუნთქვით გვაკითხებს თავს. პაულო კოელო შეიძლება მივიჩნიოთ მაგიური რეალიზმის გამგრძელებლად, სადაც ფანტასტიკა ნორმადაა მიჩნეული, ყოველგვარი ეჭვის თუ გაოცების გარეშე; ყოველდღიური მოვლენები და იგავური სამყარო ერთსა და იმავე განზომილებაშია. კოელოს lo real maravilloso თავისი პოეტიკით ზოგჯერ ბორხესს მოგვაგონებს (განსაკუთრებით მისი “უკვდავი” მახსენდება), სადაც ყოველგვარი საოცრება შეიძლება მოხდეს და ეს ჩვენც ისე უნდა მივიღოთ, როგორც ბავშვებს ჩვევიათ ხოლმე. “ზოგჯერ ვცდილობთ, რომ უფროსებივით მოვიქცეთ” – აღნიშნავს ერთ-ერთ ინტერვიუში კოელო – “და ვერ ვხვდებით, რომ, როგორც ეს იესომ თქვა, ბავშვებისთვისაა სასუფეველი.ამიტომ უნდა ვიყოთ ბავშვები, რომ ყოველ დილას მზის ამოსვლას და ღამით მთვარეს შევხაროდეთ. ამით უაღრესად დიდ ცხოვრებისეულ გამოცდილებას მივიღებთ”.
ამ ცხოვრებისეული გამოცდილების მისაღებად რომანში ერთმანეთს ხვდება პრაქტიკა და თეორია, გული და გონება, მოქმედება და ოცნება… (იქნებ ოქციდენტური და ორიენტალისტური მსოფლხედვაც). კოელოს აზრით, ადამიანი, რომელიც საკუთარ სიზმარს არ მიჰყვება, უარს ამბობს ღმერთის ხილვაზეც, ვინაიდან ბედნიერი ადამიანები საკუთარ თავში ატარებენ ღმერთს. ალბათ ამ მოსაზრებალო კოელო საკუთარ გამოცდილებასაც გულისხმობს. იგი ბავშვობიდანვე ოცნებობდა მწერლობაზე, თუმცა დედამისისი დაჟინებით სამართლის სკოლაში ჩააბარა. “1960-იანი წლების ჰიპურმა მოძრაობამ გამბედაობა შემმატა, რომ უარი მეთქვა ყველაფერზე და საკუთარ ოცნებას გავყოლოდი” – იგონებს კოელო. ერთ-ერთ ინტერვიუში, ცოტა არ იყოს, პროვოკაციული შეფერილობის რევოლუციური სულისკვეთებით აღნიშნავს: “მე იმედი მაქვს, გვეყოფა გამბედაობა, რომ უარი ვთქვათ სამუშაოზე, ყოველგვარ ფორმალობებზე… და მივყვეთ ჩვენს ბედს”.
“ალქიმიკოსის” წარმატება, ნაწილობრივ ალბათ იმანაც განაპირობა, რომ მისთვის დამახასიათებელია სადა და პოეტური ენა (და ეს თარგმანშიც იგრძნობა). ზოგჯერ პაროდიამ, მაგ., მელქისედეკის მონოლოგში, შეიძლება გაგვახსენოს კლასიკური ნაწარმოებების ჰოლივუდური “რიმეიკი”. შესანიშნავია სანტიაგოსა და ფატიმას შეხვედრის ეპიზოდი, სადაც ერთი ნახვით სიყვარული კოსმიურ ხარისხშია აყვანილი და სიყვარულის ახსნა საოცრად პოეტური: “მე შენ მიყვარხარ, რადგან მთელი სამყარო შეითქვა და დამეხმარა, რომ მეპოვნე”. როცა ხილული სამყაროს მიღმა სულიერ მოვლენებს ვჭვრეტთ, მაშინ ღმერთის ენაც გასაგები ხდება; ჩვენ მის ნიშნებს ვკითხულობთ. ღმერთის ენა – სიყვარულის ენაა, რასაც სანტიაგო არაერთხელ აცნობიერებს თავისი ხანგრძლივი მოგზაურობის გზაზე. “არსებობს უნიკალური ენა, ყველასთვის გასაგები, თუმცა ამჟამად დავიწყებული” – ვკითხულობთ რომანში. აღმოსავლურ მისტიკასთან “დაბრუნება”, ეგვიპტეში მოგზაურობა, ერთგვარად, წარსულისკენ, ფესვებისკენ, იმ კულტურისკენ რეტროსპექციაა, სადაც ყველასთვის საერთო – პრაენა – სიყვარული ეგულებათ. ამ ინტუიციური, უსიტყვო მეტყველებისვის “უცხოს” გაგება არ არსებობს. მთელი ეს მოგზაურობა სანტიაგოსთვის თვითშემეცნების გზა-მეტემფსიქოზია, სადაც იგი “იგონებს”, რომ თვითონაც ღმერთის ნაწილია და ყველაფერი – ერთია. კოელოს ანთროპოლოგიური ძიებანი მთავრდება იმით, რასაც შეიძლება გლობალური ჰუმანიზმი თუ ჰუმანისტური გლობალიზაცია დავარქვათ: რომანის მთავარი გმირის სახელი – სანტიაგო პირველად დასასრულს ჩნდება, როცა იგი შინ ბრუნდება, საკუთარი თავის იდენტიფიკაციას ახდენს და შეიმეცნებს, რომ მართალია სამყარო “ერთი ხელითაა დაწერილი”, მაგრამ ყველას და ყველაფერს თავისი ადგილი აქვს.
“ალქიმიკოსის” კითხვისას (იქნებ სიტყვა ალქიმიის წყალობით) მკითხველი და გმირი იმანენტურია. სანტიაგოსთან ერთად, ჩვენც ვჭვრეტთ ქვიშის მარცვალში შესაქმის საიდუმლოს. ეს უაღრესად ოპტიმისტური რომანი საკუთარი ძალის რწმენას გვმატებს (“როცა რაღაც გსურს, მთელი სამყარო შეითქმება, რათა ამ სურვილის განხორციელებაში დაგეხმაროს”) და შეგვახსენებს, რომ ყოველი ჩვენგანის ცხოვრებაში ყოფილა წუთი, როცა ბედი საკუთარ არჩევანს გვთავაზობს; ის, ვინც მას მიჰყვება – ბედნიერია.
მაგრამ იქ, სადაც ყველაფერი თითქოსდა წესრიგშია, ეჭვი თავის ხლართებს აგებს. ბორხესი წერდა: “სამყარო ჩვენ გამოვიგონეთ, როგორც მუდმივი, იდუმალი, ხილული, სივრცესა და დროში მყოფი; მაგრამ მისი აგებისას დავტოვეთ უგუნურების უმნიშვნელო, მარადიული ნაპრალი, რომელიც გვარწმუნებს, რომ სამყარო – ჩვენი წარმოსახვაა”. იქნებ კოელომ სასურველი რეალობად (ან, უარეს შემთხვევაში, შესაძლებლობად მაინც) წარმოგვიდგინა, რომ ჩვენს სანუკვარ ოცნებებზე ეთამაშა… იქნებ სამყაროს ენაც ისეთივე უტყვი და გაქვავებულია, როგორც ეგვიპტური იეროგლიფები “ალქიმიკოსის” გარეკანზე.

© “წიგნები – 24 საათი”

ზაზა კვერცხიშვილი
მწვანედ მოციმციმე სპეკალი
თამაზ ჩხენკელი. “მწვანე ბივრიტი”. რედაქტორი უჩა შერაზადაშვილი. ს.ს. “გამომცემლობა აჭარა”, ბათუმი, 2002.

თამაზ ჩხენკელი 75 წლის გახდა. ლიტერატურის მუზეუმმა, – უფრო სწორად კი, პირადად იზა ორკონიკიძემ, – არისტოკრატულად გულუხვი საჩუქარი მიუძღვნა მას: რვაგვერდიანი საიუბილეო გაზეთი, რომელშიც რამდენიმე ნამდვილად სანიმუშო წერილია დაბეჭდილი.
“თავისუფლების 75 წელი”, – ასეთია ერთი სტატიის სათაური. თუმცა, გამუდმებით რიცხვთა სიმბოლური მნიშვნელობის მჩხრეკელმა იუბილარმა, ალბათ, სხვებზე უკეთ უწყის ნებისმიერი თარიღის პირობითი შინაარსი. კაცისთვის, რომელმაც სიცოცხლე “კოსმიური მუსიკის სმენასა” და “ვარსკვლავიერი მტვრით სუნთქვაში” გალია (“ბჰაგავატგიტა”, “ოდისეა”, ბო ძიუ-ი, “გიტანჯალი”, უიტმენი, ვაჟას სამყაროს მითოსური წიაღი, ქართული ასომთავრულის რიცხვულ-გრაფიკული სტრუქტურა…), ეს ჟამი, შესაძლოა, მარტოობის 75 ასწლეულიც იყოს და მარადისობასთან ზიარების 75 წამიც.
თავად იუბილარი ამ თარიღს ფუჭი ფაციფუცის გარეშე შეხვდა, სწორედ ისე, როგორც შეშვენის მწერალს: გამოაქვეყნა ორი კრებული, – ლექსებისა და სტატიებისა, – სადაც, სხვადასხვა ფორმით და მასშტაბით, მთელი განვლილი გზა აქვს შეჯამებული.
ლექსების გამო არაფერს ვიტყვი. თამაზ ჩხენკელის უდიდესი და ჯეროვანად დღემდე გაუაზრებელი გავლენა უახლესი ქართული ლირიკის ჩამოყალიბებაზე ამომწურავად არის ზემოთ ნახსენებ საიუბილეო გაზეთში გაანალიზებული და ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ ეს გააკეთა სწორედ ლექსის უბადლო ვირტუოზმა და გამჭრიახმა ანალიტიკოსმა დავით წერედიანმა.
გვერდი გვერდზე მიდევს თ. ჩხენკელის წერილების ორი კრებული: 1970-იანი წლების მიწურულს გამოცემული “პოეზია – სიბრძნის დარგი” და ძირითადად შემდგომი ხანის ნაფიქრ-ნაწერით შედგენილი “მწვანე ბივრიტი”. ასე ზედიზედ გადაკითხვისას თვალსაჩინოა განსხვავება ადრინდელსა და გვიანდელს შორის. ადრეულ სტატიებში არის ცალკეული ლექსისა თუ მთელი პოეტური სამყაროს გულმოდგინე, ღრმა ანალიზი, თემის ამოწურვის სურვილი. შემდგომში ჭარბობს რაღაც თვისება, რაც ნაწერს ძნელად ასახსნელ-განსასაზღვრავი ხიბლით ავსებს. იგრძნობა, რომ მწერალმა რაღაც მიჯნა გადალახა, რაღაც მოიპოვა… ოღონდ, ეს ნამდვილად არ არის ოსტატობის უფრო მაღალი დონე: წინარე პერიოდის სტატიები ლიტერატურული ოსტატობით არ ჩამოუვარდება და, შესაძლოა, ზოგჯერ აღემატება კიდეც, უფრო გვიანდელს. ესაა, ალბათ, მეტი თავისუფლება და სილაღე… დაძლეულია არა ხელოსნური, არამედ უფრო პიროვნული სრულქმნის ის საფეხური, რომლის შემდეგ ავტორი თავს აღარ იზღუდავს მხოლოდ იმაზე და იმგვარად წერით, რაც საჭიროდ და მნიშვნელოვნად მიაჩნია (კულტურული პროცესების ამოცანებიდან და მათ წინაშე საკუთარი მოვალეობის გააზრებიდან გამომდინარე); როცა მწერალი ყოველგვარი ეჭვისა და ყოყმანის გარეშე იწყებს წერას ისე და იმის შესახებ, როგორც სურს და რაც აინტერესებს. ინტელექტუალური თავისუფლების ამ სივრცეში შეღწევა კი მხოლოდ რჩეულთა ხვედრია. ჭეშმარიტი სულიერი სრულქმნილებისა და სრული უანგარობის გარეშე მისი კარის შეღების ცდა ცუდად მთავრდება – ადამიანი თავისუფლების სამყაროს ფალსიფიცირებულ ორეულში ხვდება: თავნებობისა და სულმდაბალი ამპარტავნების საპარპაშოში.
“მწვანე ბივრიტის” ბირთვს ქმნის მოგონებები ავტორისთვის ძვირფას ადამიანებზე: ერთი მხრივ, წინა თაობის მწერლებსა და მეცნიერებზე, რომლებსაც გულმხურვალედ უმადლის საკუთარი პიროვნების ამა თუ იმ წახნაგის ფორმირებას (შალვა ნუცუბიძე, გერონტი ქიქოძე, კონსტანტინე გამსახურდია, პავლე ინგოროყვა, სიმონ ჩიქოვანი…) და, მეორე მხრივ, იმ მეგობრებსა და თანამოკალმეებზე, რომელთა განუმეორებელი ინდივიდუალობა ენერგიით და სიხარულით ავსებდა ყოფასა და ინტელექტუალურ ცხოვრებას (არჩილ სულაკაური, ოტია პაჭკორია, ზურაბ კაკაბაძე, სარგის ცაიშვილი, გურამ ასათიანი, ინოლა გურგულია…).
ავტორი აღწერს მათთან ურთიერთობის ხშირად გარეგნულად უმნიშვნელო ეპიზოდებს და ამ ფრაგმენტული, იმპრესიონისტული ჩანახატების შერწყმით როგორღაც ახერხებს გარდასული დროც გააცოცხლოს და უჩვეულოდ მეტყველი პორტრეტებიც შექმნას. ამასთან, მოგონებებში ძალდაუტანებლად ჩართული რამდენიმე ფრაზის მეშვეობით ზოგჯერ ლაკონურად, მაგრამ სრულად არის დახასიათებული “პერსონაჟის” კულტურული როლი (რად ღირს, თუნდაც, მსჯელობა მეცნიერული ობიექტურობისა და პოეტური შთაგონების მნიშვნელობაზე ისტორიკოსის ნაღვაწისათვის, პავლე ინგოროყვასადმი მიძღვნილ სტატიაში) ან კიდევ საოცარი სისავსითაა გადმოცემული მთელი მისი შემოქმედების ბუნება (მოვიყვან ამის ბრწყინვალე ნიმუშს: “გიორგი ლეონიძეს სიცოცხლე უყვარდა რაღაცნაირი “ფანატიკური სიხარბით”, თუ შეიძლება ასე ითქვას, რელიგიური ექსტაზურობით და მის ლექსებში ეს ვიტალური ძალმოსილება ზოგჯერ მართლაც იმოსავდა მსოფლმხედველობრივ განზომილებას. მის მსოფლაღქმაში “სიცოცხლე” განიცდება როგორც სომატური სისავსე და დაუშრეტელი ხვავრიელობა: “ჩემს ლექსს თვითეულს ეწურება ცხრა ლიტრი ერბო”, ან “კახეთის მსუქან თეძოების ვწოვე მტევნები”. ეს ხელშესახები პოხიერება გ. ლეონიძის ადრინდელ პოეზიაში ადამური პირველყოფილებით და ერთგვარი “გვაროვნული” არქაულობით ცნაურდება”).
საიუბილეო გაზეთში ზურაბ კიკნაძემ კარგად დაახასიათა თ. ჩხენკელი როგორც გატაცებული მთხრობელი, – უბადლო ნარატორი, – და ხაზი გაუსვა მონათხრობის ზუსტად დათარიღების სიყვარულს. ამასთან ერთად, უნდა აღინიშნოს მისი დაჟინებული და, პირადად ჩემთვის, ზოგჯერ გაუგებარი სწრაფვა შემთხვევითი ნაცნობების (“არც მტრად, არც მოყვრად რომ აღარსად შეხვდება”) გვარების დახსომებისა და წლების შემდეგ მათი ერთგვარად თვითმიზნური გახმიანებისკენ, რაც აქა-იქ გაკრთება ხოლმე წიგნში… ვფიქრობ, ამ “უცნაურობას” შობს გამუდმებით ფილოსოფიურ-თეოლოგიური აბსტრაქციების უკიდეგანო ოკეანეზე მოხეტიალე გონების დაუძლეველი წყურვილი, მოიპოვოს რაღაც უაღრესად კონკრეტული, მეხსიერების ღუზით მოებღაუჭოს ზუსტი თარიღისა თუ სახელის ლოდს.
არსებითად, წიგნის ძირითადი ნაწილი შეიძლება დავახასიათოთ როგორც წარმატებული ძალისხმევა “გაჟონილი დროის” ხელახლა დაუფლებისა და, სახელებისა და სახეების მეშვეობით, მისი ესენციის აწმყოში ჩაწრეტისათვის…
და კიდევ: ზემოთ გულგრილად მოვიხსენიე მწერლური ოსტატობა, როგორც რაღაც მეორადი პიროვნულ სრულქმნილებასთან შედარებით, მაგრამ, თავისთავად იგულისხმება, – “ხელობის” უმაღლეს დონეზე ფლობაა საჭირო, რათა ძუნწი და ფრაგმენტული შტრიხებით ესოდენ ცოცხალი სურათები დაიხატოს, ან კიდევ – სხვისი მონათხრობის გადმოცემით “ქართული ცხოვრების” ერთი ნაღვლიანი თავისებურების ასეთი შთამბეჭდავი მეტაფორა შეიქმნას (აკაკი ბაქრაძისადმი მიძღვნილ სტატიაში): გრიგოლ რობაქიძის დის, ქალბატონ ლიდას ერთი სიზმარი “მაშინვე ჩავიწერე და დღემდე მახსოვს… ზამთარი იყო. გავიხედე გარეთ და ეზოში თოვლზე დავინახე გრიგოლის უზარმაზარი ნაფეხურები, შევშინდი იმხელა ნაფეხურები იყოო… ასეა ჩვენში: სიკვდილის შემდეგ დიდდება ნაფეხურები”.

* * *
წიგნის მეორე ნაწილში დაბეჭდილია თ. ჩხენკელის რამდენიმე ინტერვიუ და სტატია, სადაც ავტორი ქართველი ერისა და ახალი ქართული სახელმწიფოს წინაშე მდგარ ფუნდამენტურ ამოცანებზე მსჯელობს. ზოგ მათგანს (“დედაქალაქი”, “განვემზადოთ ახალი საუკუნისთვის”) დაბეჭდვისთანავე მოჰყვა არაერთგვაროვანი გამოხმაურებები – აღფრთოვანებულიცა და კრიტიკულიც. ოღონდ, აშკარა იყო, რომ წერილებმა მძაფრი ინტერესი გამოიწვია. ნააზრევის აქტუალურობისა და სასიცოცხლო მნიშვნელობის ყველაზე უეჭველი დადასტურებაც სწორედ ეს არის.
მცირე რეცენზიაში გაუმართლებლად მეჩვენება ზედაპირულად მაინც მიმოვიხილო წიგნის ამ პუბლიცისტური ნაწილის პრობლემატიკა: ეს, არსებითად, ისტორიული და პოლიტიკური საკითხების არაფრისმთქმელ ჩამონათვალად გადაიქცეოდა. აღვნიშნავ მხოლოდ, რომ სულაც არ არის აუცილებელი, ყოველთვის ბოლომდე და სრულად იქნას გაზიარებული ავტორის პოზიცია (ცალკეულ თვალსაზრისებთან მეც ბევრი მაქვს სადავო), მაგრამ, აუცილებელი თუ არა, სასურველი მაინც არის მისი გათვალისწინება: აზროვნების სიღრმე და სიფართოვე ქმნის ისეთ დონეს, რომელიც თავისთავად სპობს ყველა სახის პროვინციული და ნიჰილისტური შეზღუდულობის უკუნეთს.

* * *
და მაინც: რა არის “მწვანე ბივრიტი”?
ესაა მარადფასეული კულტურული საგანძურის მეტაფორა, რომელიც ავტორმა “ქართლის ცხოვრებაში” მოიძია: ქართველთა სპილენძის კერპ არმაზს თვალებად ზურმუხტი და ბივრიტი ესხა. მას შემდეგ, რაც წმინდა ნინომ ლოცვით შემუსრა არმაზი, ხელთ იპყრა მისი ბივრიტის თვალი და, ამ ბასრი ქვის მეშვეობით, ხეზე ჭეშმარიტი რწმენის სიმბოლო – ჯვარი გამოსახა. ამგვარად, “მწვანე ბივრიტი” განასახიერებს ყველაფერ იმას, რაც შეუმუსრავი და სამომავლოდაც გამოსადეგია წარსულში.
“ბივრიტი”, რომელიც თამაზ ჩხენკელს ბედისწერამ აგდებინა ხელთ, – უფრო სწორად კი, თვითონვე მოიპოვა ასკეტის თავგანწირული შეუპოვრობითა და განძისმაძიებლის თავზეხელაღებული გაბედულებით, – უმშვენიერესი და მარადფასეული სპეკალია, უნივერსალური კულტურის საგანძურიდან ჩვენს კავშირებდაწყვეტილ, ყოვლის გამაუფასურებელ დროში იმედად და რწმენის წყაროდ მოტანილი: მისი სხივების განმაჭაბუკებელ მწვანე ციმციმში ხომ ახლაც ისეთივე მშვენიერებით ირეკლება კოსმოსი და მარადისობა, როგორც ოდესღაც ირეკლებოდა “ბრმა ჰომეროსის”, “გიტას” შემოქმედისა და ვაჟა-ფშაველას ყოვლისმხილველ თვალებში.

© “წიგნები – 24 საათი”

ვერა ნეფარიძე
ფრთხილად, ჯონ!
ნუგზარ ერგემლიძე, Back in the USSR. თბ. “საქართველოს ჟურნალისტთა ფედერაცია”, 2002.

ამ წიგნის სათაურისა და გარეკანის გამო, შესაძლოა, თავიდან ჩემსავით შეცდეთ და იფიქროთ, რომ თქვენს ხელთაა ცნობილი მომღერლის ტკბილი მოგონებების კრებული. თავად სახელწოდება Back in the USSR და გარეკანზე “ბითლზების” სტილში გადაღებული “ორერას” ფოტოც დაგაიმედებთ, რომ წინ გელით ათასგვარი ისტორიები, თუ როგორ გაუსინჯეს გემო “აკრძალულ ხილს” ქართველმა მელომანებმა და ა.შ.. მაგრამ, დაიწყებთ თუ არა კითხვას, მიხვდებით, რომ წიგნი ნუგზარ ერგემლიძის ორიგინალური პროზაა, ე.წ. Fiction. აბა, სხვაგან სად წაგიკითხავთ იმ ედუარდ შევარდნაძეზე, რომელიც ჯერ არც კომპარტიის პირველი მდივანი გამხდარა, არც საბჭოთა კავშირის საგარეო საქმეთა მინისტრი და არც საქართველოს პრეზიდენტი. ან თავად ჯონ ლენონზე, ჯერ კიდევ რომ არ მიუღწევია დიდების მწვერვალს…
მათ გარდა წიგნში კიდევ რამდენიმე ისტორიულ პიროვნებას შეხვდებით, ავტორისთვის ხომ ეს სხვადასხვა ეპოქების შესადარებელი ერთგვარი ხერხია. ალბათ თავიდანვე უნდა ითქვას, რომ წიგნის მთავარი ღირსებაც სწორედ ეს იყოს – ისტორიულ პიროვნებებთან ერთად დროში მოგზაურობა, მოტივი, რომლითაც არც ისეა განებივრებული თანამედროვე ქართული ლიტერატურა.
არ ვიცი, რამდენად შეიძლება ირაკლი ჩიქოვანსა და ნუგზარ კალმახელიძეს ჩვენი თანამედროვეები ვუწოდოთ. მათი სახით წიგნს ორი მოგზაური მთავარი გმირი ჰყავს. ისინი პარალელურად ცხოვრობენ 90-იანების, 70-იანებისა თუ 60-იანი წლების თბილისში. წიგნიც ძირითადად, ამ პერიოდის ჩვენთვის ისტორიული მნიშვნელობის საამაყო თუ სამარცხვინო მოვლენებსა და პიროვნებებს გვახსენებს; მოქმედებაც მათ ირგვლივ ხდება.
ნაწილობრივ, ცნობილი მოვლენების გამო, 1993 წელს ირაკლი ჩიქოვანის უფერულ ცხოვრებას (იმ დროისათვის ჩვეულებრივს) აბსოლუტურად შეცვლის ნუგზარ კალმახელიძესთან შეხვედრა. ეს ადამიანი გარკვეულწილად, ახალგაზრდა გმირის მასწავლებლადაც შეგვიძლია ვიგულოთ. “მოძღვარი” ჩიქოვანს ერთგვარ საიდუმლოს გაუმხელს, რისი წყალობითაც შემდეგში ირაკლი ჩიქოვანი საკუთარ წარსულში იმოგზაურებს და ამ გზით გადაწყვეტს, აარიდოს განსაცდელი სხვებს. საამისოდ ირაკლი ჩიქოვანი იგონებს სხვადასხვა მაქინაციებს, თუმცა ამ ხრიკებით იგი თუ არ ვცდები, მხოლოდ ერთი მეგობრის გადარჩენას შეძლებს. როგორ ფიქრობთ, რა შეიცვლებოდა საქართველოს ისტორიაში, 1964 წელს რომ ვინმე კომკავშირელი შევარდნაძისთვის მისი მომავალი შეეტყობინებინათ? ნაწარმოების გმირისა და ამხანაგ შევარდნაძის რამდენიმე გულღია საუბრების მიუხედავად შეკითხვა წიგნის ბოლო ფურცლებამდე უპასუხოდ რჩება.
სხვადასხვა პერიოდის წარმოჩენის მცდელობისას ავტორს ცოტა ზედაპირულობაშიც შეიძლება შევედავოთ. 90-იანი წლების უფერულ თბილისს ირაკლი ჩიქოვანი მოკლედ ახასიათებს: “მეტრო ისევ არ მუშაობს. დენი არ არის! ენერგეტიკული კრიზისი ზაფხულშიც ახსენებდა თავს მოქალაქეებს. ტაქსი აღარ იყო თბილისში, ხოლო კერძო მანქანების მფლობელნი ისეთ თანხას ითხოვდნენ, უკიდურესი საჭიროებისათვის თუ შეიძლებოდა ასეთი ნაბიჯის გადადგმა”.
70-იანების თბილისი გარკვეული გაგებით უფრო ლაღია. წიგნის პერსონაჟები ბათუმში “ატარებენ დროს”; აქ გაიელვებს იპოლიტე ხვიჩიას პერსონა, რომლის შვილიც ირაკლი ჩიქოვანის მეგობარია; ისევე, როგორც 90-იანი წლების ახალგაზრდებს, მათაც უყვართ პოეზია, რაც ძირითადად, პირად საუბრებში ფრაზების გარითმვით გამოიხატება, მაგრამ, მაშინდელ ახალგაზრდებში მეტია სიახლისადმი სწრაფვა. დასავლეთში “სუპერსტარის” ეპოქაა. თბილისელმა მელომანებმაც გაუსინჯეს გემო ამ ნეტარებას და ყველაფრისთვის მზად არიან, ოღონდ დატკბენ ამ მელოდიებისა თუ საბჭოეთში აკრძალული უცხოური ფილმების კადრებით. აი, სულ სხვაა 60-იანი წლები. აქ ავტორი ცდილობს ეპოქის სიდიადე უფრო გლობალურად აჩვენოს, რისთვისაც სწორ არჩევანს აკეთებს – მიდის ინგლისში, მუსიკალურ კაბადონზე ახლადგამოჩენილი “ბითლზების” სამშობლოში. თბილისში ამ დროს “ორერაა” ერთადერთი და უნიკალური. მახსოვს, ბავშვობაში მესმოდა ხოლმე, უცხოეთში “ორერას” მოუსმინეს და “ბითლების” დონის შეფასება მისცესო, – როგორც ჩანს, ამ მოსაზრებას თანამედროვე საქართველოშიც იზიარებენ…
რაც შეეხებათ პერსონაჟებს, წიგნში შეხვდებით: ნოდარ დუმბაძეს, “ორერას”, მთელი თავისი შემადგენლობით; იპოლიტე ხვიჩიას; გაიელვებს მიშა ფოფხაძის (რომელსაც რადიო “თავისუფლების” მსმენელი ლუკა ბეთანელის სახელით უფრო იცნობს) სახელიც, რომელიც საბჭოთა კავშირიდან თავშესაფარს დასავლეთში აღმოაჩენს; ერთ პასაჟში თავად წიგნის ავტორის, ნუგზარ ერგემლიძის პერსონაც ჩნდება, ისმის მერაბ სეფაშვილის სახელიც – ეს ის ხალხია, ვისთან ერთადაც წიგნის ავტორს შემოქმედებითი თუ მეგობრული ურთიერთობები აკავშირებდა;
ნაწარმოების ერთ-ერთი ნაკლი ალბათ ბანალური დიალოგებია. ასეთ დიალოგებში ავტორი ცდილობს წარმოაჩინოს “ჩვენი”, ძირითადად კი, ქართველი მამაკაცების ხასიათი; როგორია ქართველი მოსკოვში – არხეინი, მფლანგველი, “ურა-პატრიოტი” და ა.შ. როგორ სვამს და ასმევს “ჩრდილოელებს” საკუთარი სამშობლოს სადღეგრძელოებს და როგორ აღაფრთოვანებთ მასპინძლებს მისი (ამ შემთხვევაში, ირაკლი ჩიქოვანის) სამშობლოსადმი ასეთი ერთგულება და სიყვარული.
არ ვიცი რატომ, ყველაზე სახალისოდ ბოლო გვერდები მომეჩვენა, სადაც ლიტერატურული ფანტაზიის წყალობით, წიგნის მთავარი გმირისა და “ორერას” ინგლისში მოგზაურობაა აღწერილი. როგორ გააოგნეს საბჭოთა ქართველმა მუსიკოსებმა თავად ჯონ ლენონი (ოღონდ, კიდევ კარგი რომ არა საკუთარი მუსიკალური შემოქმედებით), დროში მოგზაურობის შესაძლებლობებითა და მომავლის (მათ შორის, თავად ჯონ ლენონის) წინასწარმეტყველებით; ირაკლი ჩიქოვანი საუკუნის ვარსკვლავს 1980-ში თაყვანისმცემლის ხელით მოსალოდნელი მკვლელობის შესახებ შეატყობინებს. “იცით, რა? მომკლან, არ დავეძებ”, – წაიკითხავთ წიგნის დასასრულს ლენონის ერთ-ერთ უკანასკნელ ფრაზას, რომელიც მან ქართველ მოგზაურს გაანდო. ცოტა სასაცილოა, თუმცა რა – ლიტერატურული ფანტაზიის საზღვრები ხომ დაუდგენელი, ხოლო ლიტერატორის “თავნებობა” – შეუზღუდავია?!
ავტორს, მისივე დებიუტანტობის გამო უდაოდ უნდა ვაპატიოთ თითო-ოროლა გაუმართავი წინადადება, მაგალითად ასეთი: “ჩიქოვანი მოძრაობაში ტელეფონის დარეკვით გამოწვეულმა საჭიროებამ მოიყვანა”. ნუგზარ ერგემლიძის მხატვრული შედარებებიცა თუ მეტაფორებიც თავისებურია. ზოგადად კი, ავტორის ლიტერატურული ენა თანამედროვე, ადვილად გასაგებია და ამიტომაც, ამ წიგნის წაკითხვა ერთი ამოსუნთქვით შეიძლება და საბოლოო ჯამში, ალბათ მისასალმებელია, რომ მომღერალმა ახალ ამპლუაში გამოჩენა კიდევ ერთი ორიგინალური ხერხითაც სცადა.

© “წიგნები – 24 საათი”

ზურაბ ნამორაძე
“ბერძნული მითების სამყარო” (ასპარეზზე გამოდიან გმირები, შვიდბჭიანი თებე, ტროას ომი. თხრობა და კომენტარები: ნანა ტონიასი, მანანა ღარიბაშვილის, გიორგი ხომერიკის, ლაშა ბერაიასი). თბ. “ლოგოსი”. 2001-2002.

ვისაც დაებადა იდეა ბერძნული მითების სამყაროში შეეყვანა ქართველი მკითხველი, დელფოს სამისნოს წარწერა: “შეიცან თავი შენი” ნამდვილად იმ იმპერატივად ექნებოდა მიჩნეული, ურომლისოდაც ადამიანის ცხოვრება წარმოუდგენელია. ამ სამყაროსთან ზიარება, რა თქმა უნდა, უზარმაზარ დახმარებას გაუწევს საკუთარი თავის შეცნობის გზაზე დამდგარ ყოველ პიროვნებას.
მე ხელთ მაქვს პროგრამა “ლოგოსის” სერიით გამოცემული სამი წიგნი: “ასპარეზზე გამოდიან გმირები”, “შვიდბჭიანი თებე” და “ტროას ომი”. წიგნების სათაურები ცხადად მიგვანიშნებს იმ თემებს, რომელთა თხრობას და კომენტირებასაც მოჰკიდეს ხელი ამ სფეროში დაკვალიანებულმა ქართველმა სპეციალისტებმა. ყოველი ელინისტი საკმაოდ რთული ამოცანის წინაშე იდგა: ერთი მხრივ, უნდა მოეთხრო, და მეორე მხრივ, შესაბამისი კომენტარებით აღეჭურვა სათხრობი მასალა. სირთულეს ქმნიდა სხვა გარემოებაც: ეს წიგნები საქართველოს განათლების სამინისტროს დამხმარე სახელმძღვანელოდ დაუმტკიცებია ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლის მოსწავლეთათვის. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ მასალა თანმიმდევრულად უნდა იყოს დალაგებული და ყმაწვილთათვის გასაგები, იოლად მისაწვდომი, მკაფიო ენით გადმოცემული. ამ ვითარებასთანაც რომ არ გვქონოდა საქმე, ისედაც ცხადი გახლდათ: ბერძნული მითების მთხრობელი მხოლოდ ის ავტორი შეიძლებოდა ყოფილიყო, ვინც გვარიანად ფლობდა ქართულ სიტყვას და ვისაც მხატვრული თხრობის ძალაც შესწევდა. სხვაგვარად წარმოუდგენელიცაა, ვინაიდან ბერძნული მითები იმხელა ფანტაზიასა და წარმოსახვას იტევს, ისეთი უჩვეულო ხდომილებებით არის აღსავსე და ისეთი ცეცხლოვანი, მგრძნობიარე მუხტითაა დამუხტული, რომ უღიმღამო თხრობა ნამდვილად არ შეშვენის. მეც ამ ნიშნით გადავწყვიტე შემეფასებინა უკვე გამოცემული წიგნები და აღმენიშნა ის სავარაუდო ხარვეზები, რომელთა გათვალისწინებაც სამომავლოდ გამოადგებოდათ ავტორებს. უპირველესი მნიშვნელობა ფრაზების გამართულობას, სწორ ლექსიკურ არჩევანს, ენობრივ სიმწყობრეს და სინატიფეს უნდა ჰქონდეს.
საერთო ღირსება გამოცემული წიგნებისა, რაც თვალის ერთი გადავლებითაც ჩანს, ისაა, რომ თხრობაში არ არის ჩართული არქაული სტერეოტიპები, ტრაფარეტები, გაქვავებული შესიტყვებები. მართალია სიძველის ელფერს არქაიზაცია ქმნის, მაგრამ არქაული ლექსიკა თავის მხრივ, უხეშ სტერეოტიპებს და გაცვეთილ კლიშეებს ამკვიდრებს, რომელთა გამოყენებაც ტექსტის სიცოცხლეს კლავს. სწორად მინდა გამიგოთ, მე უგემოვნო, დამამძიმებელი არქაიზაციის წინააღმდეგი ვარ, რისი კვალიც, საბედნიეროდ, პროგრამა “ლოგოსის” სერიით გამოცემულ ბერძნულ მითებს არ ეტყობა.
ჩემს ხელთაა წიგნი “ტროას ომი” (თხრობა და კომენტარები ლაშა ბერაიასი). აქ ერთ-ერთ თავში, რომელსაც ჰქვია “ტანტალოსი”, მთხრობელი წერს: “მან თავისი ვაჟი პელოფსი დაკლა და მისი ხორცი საუცხოო კერძის სახით მიართვა ღმერთებს” (გვ. 26). ჩემი აზრით, უკეთესი იქნებოდა ყოფილიყო “საუცხოო კერძად მიართვა ღმერთებს”. თავში “სინონი. ლაოკოონი. პრიამოსი ტყუვდება” ასეთი ფრაზაა: “ეს მას შემდეგ მომხდარა თითქოს, რაც ოდისევსმა და დიომედესმა პალადიონი გაიტაცეს მისი ტაძრიდან, როგორც კი მათ ქანდაკი ბანაკში მიიტანეს, ცეცხლის ალი სამჯერ მოეკიდა მას…” – ნაცვალსახელების სიჭარბე აშკარად ამძიმებს წინადადებას. იმავე თავში აბზაცი იწყება ასეთი ფრაზით: “ამ საშინელმა ნიშანმა ტროელები იმაში დაარწმუნა, რომ სინონი სიმართლეს ამბობდა” (გვ. 111). აქ სიტყვა “იმაში” კალკია და თანაც აბსოლუტურად ზედმეტია. ერთ-ერთ მომდევნო ფრაზაში ისევ ნაცვალსახელების სიჭარბეს ვაწყდებით: “მას არც კი გაუვლია აზრად, რომ მისნის დასჯის მიზეზი შეიძლებოდა ის შეურაცხყოფა ყოფილიყო, რომელიც მან აპოლონს მიაყენა, როცა მის ნაცვლად მსხვერპლი პოსეიდონს შესწირა” (გვ. 111).
ახლა გადავფურცლოთ წიგნი “ასპარეზზე გამოდიან გმირები” (თხრობა და კომენტარები ნანა ტონიასი და მანანა ღარიბაშვილისა). “მათ არ ისურვეს შებმა, დაბლა დაყარეს იარაღი და სამტროდ შემართულებმა სამეგობროდ გაუწვდინეს ხელები ერთურთს” (გვ. 147). სიტყვა “დაბლა” აშკარად ზედმეტია. “გაუწვდინეს” ნაცვლად უნდა იყოს “გაუწოდეს”. თავი “ჰერაკლეს თორმეტი გმირობა” ასე იწყება: “საგმირო საქმეთა აღსასრულებლად ჰერაკლეს ოლიმპოსის დიდმა ღმერთებმა უბოძეს აღსაჭურველი” (გვ. 73). აქ ნამდვილად უკეთესი იქნებოდა სიტყვა “საჭურველი”. იქვე არის ასეთი წინადადება: “ასე ამბობენ, როცა ჰერაკლე საბრძოლველად შეიმართებოდა ხოლმე, შუა ბალთის გარშემო არშიად შემოვლებული თორმეტი გველის თავი გრგვინავდა და შიშის ზარს სცემდა მის პირისპირ მდგომთ”. სიტყვა “ხოლმე” აქ ზედმეტია. (გვ. 73)
ნატიფი სტილით და ენობრივი დახვეწილობით გამოირჩევა წიგნი “შვიდბჭიანი თებე” (თხრობა და კომენტარები გიორგი ხომერიკისა). საერთო სისადავის ფონზე ხელოვნურობის შთაბეჭდილებას ქმნის არქაიზმი “მერმე”. ეს სიტყვა ბუნებრივად არ ერწყმის მთხრობელის სადა ენობრივ ქსოვილს: “ალკმეონმა შეიტყო დედის მზაკვრობა, გაიგო, როგორ გაწირა ერიფილემ ჯერ ამფიარაოსი, მერმე კი ალკმეონიცა და ამფილოქოსიც ჩააგდო საფრთხეში” (გვ. 28).
შენიშვნებს აღარ გავაგრძელებთ. მე უბრალოდ იმის თქმა მსურს, რომ მომავალში ამ ნიშნით უნდა გამახვილდეს ყურადღება და ეს შესანიშნავი გამოცემები უფრო სრულყოფილ სახეს მიიღებს.

© “წიგნები – 24 საათი”

ანდრო ბუაჩიძე
ასოციაციების კონტექსტში

მაია სარიშვილი. ცხადის გადაფარვა (ლექსები). რედაქტორი შოთა იათაშვილი. თბ. “მერანი”, 2002.

მაია სარიშვილის ლექსები რეალობის მეტად უცნაური აღქმით გამოირჩევა, ვთქვათ ის წერს: “თვალები – თონეები, ჩავაკარი ცრემლი ჩვენი არსობისა”. ანდა ასეთი სტრიქონები: “დაძველებული პარკეტის სუნი და თვალთან ნარინჯისფერი შუშის ნატეხი. მინდა ჩავეჭიდო ფიქრს იმ სივრცეზე, სადაც ირწევიან მსუყე ეტლები და მძინარე ლოკოკინებს წვიმის ხმა ყრუდ ესმით ნიჟარებში… აქ ვეღარ ვსუნთქავ. თითქოს ჟანგბადის ყველა მოლეკულა ქაღალდში სათითაოდ შეახვიეს”.
ცხადია, რომ საქმე გვაქვს უცნაურ მეტაფორიკასთან, რომელიც ასოციაციურმა აზროვნებამ წარმოშვა. იქნებ ეს განსაზღვრება მიახლოებითი და პირობითი იყოს, მაგრამ სამყაროს თავისებურ აღქმას და შესაბამის ხელწერას ხომ რაღაც სახელი უნდა დაერქვას. მე მგონი, ამ შემთხვევაში, სწორედ ასოციაციურობაა ის ნიშანი, რომელიც თავის ირგვლივ იკრებს ლექსწერის სხვა ნიშნებსაც. ანუ სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ასოციაციურობა განაპირობებს სხვა სალექსო კომპონენტების თავისებურ წყობასაც. მაგრამ თავიდანვე უნდა ითქვას ერთი რამ: უცნაური მეტაფორების მეშვეობით ამოთქმული ასოციაციური აზროვნება ყოველთვის მოითხოვს სიცხადეს, გამჭვირვალებას, სიზუსტეს. სწორედ სიზუსტე უნდა იყოს იმის თავდები, რომ ამა თუ იმ პოეტთან ბუნებრივად იბადება ასოციაციური ხლართი აზროვნებისა. ლექსწერის ეს წესი რთულია, რადგან იმთავითვე გულისხმობს შემოსაზღვრას, საგნობრივ ატრიბუტიკას, გარკვეულ ემპირიკას, რომელიც კონკრეტულს, აღქმადს, ხელშესახებს გახდის ასოციაციას. თავისთავად ასოციაციური დინება გრძნობებისა და განცდებისა, თითქოს ორგანულად ეთავსება მეტაფორულ აზროვნებას, მაგრამ თუ მეტაფორა არაზუსტია, ე.ი. ღრმა შინაგანი ინტუიციით არ არის ნაკარნახევი, მკითხველის შთაბეჭდილება ფერმკრთალდება. პოეტი სცდება სამიზნეს.
როცა მაია სარიშვილი ამბობს: “დაძველებული პარკეტის სუნი და თვალთან ნარინჯისფერი შუშის ნატეხი”, ასოციაცია გამჭვირვალეა და ფრაზა ემოციურად ზემოქმედებს მკითხველზე. ასევე მკაფიო ტონალობით და აზრობრივი სინათლითაა აღბეჭდილი სახე: “მძინარე ლოკოკინებს წვიმის ხმა ყრუდ ესმით ნიჟარებში”. მაგრამ ამ ფონზე და ამავე კონტექსტში ცოტა გაურკვევლად მეჩვენება მეტაფორა: “მსუყე ეტლები”; იქნებ ეპითეტი “მსუყე” აქ არ არის მთლად ზუსტი? არ ვიცი, შემიძლია მხოლოდ ერთ მომენტზე გავამახვილო ყურადღება: თხრობის ასოციაციური სტილი ყოველთვის ზუსტი ვერ იქნება, მაგრამ რამდენადმე ზუსტი მაინც უნდა იყოს, რათა არ დაირღვეს ლექსის კომპოზიცია, სტრუქტურა, ფარული ფაბულა, რომელიც თითქოს უკუფენილია ტექსტში. მაია სარიშვილის ლექსებიდან მე მოვიყვან ამ თვალსაზრისით სანიმუშო ვარიანტს, სადაც სინათლე და სისადავე ბუნებრივად ერწყმის თვითმყოფად ხელწერას: “რა მაღლა ცხოვრობთ! არ გეშინიათ? ხომ შეიძლება, რომ ღრუბელი შემოვიდეს ღია ფანჯრიდან… ან მზეს თვალებში ჩაეფერთხოს მტვერი, რომელიც ყოველდღე ჩვარით გაგაქვთ ოთახებიდან… თქვენ ქვემოთ ფრენენ ჩიტები და უფრო დაბლა ფრენენ პეპლები, და მთელ სახლში ფეხისწვერებზე დგანან ნივთები, რომ გაიხედონ ფანჯრიდან და დაინახონ, როგორ ყვავილობს ძირს შადრევანი. ან დაინახონ, როგორ იმსხვრევა ბრჭყვიალა მინა პირველ სართულზე… რა მაღლა ცხოვრობთ! ვერ აღწევენ ჩიტები და ბურთები და შადრევნები თქვენს ფანჯრებამდე და მოწყენილი ფარდები ზოგჯერ გარეთ იპარებიან და ფრიალებენ, როგორც ფრთები ოთახების… რა მაღლა ცხოვრობთ!..”
ჩემი აზრით, მაია სარიშვილს კარგად აქვს გაცნობიერებული სირთულე არჩეული გზისა, ამიტომაც ყოველთვის ცდილობს თავი დააღწიოს მრავალსიტყვაობას, მოძებნოს ემოციურად და აზრობრივად კონტექსტის შესაფერი ეპითეტი, ნათლად შემოხაზოს მეტაფორა და რაც მთავარია, ბოლომდე შეინარჩუნოს ლექსის დასაწყისში განფენილი სიწრფელის ხარისხი, ურომლისოდაც წარმოუდგენელია ყოველგვარი შემოქმედება. და თუკი გარკვეულ სალექსო ფრაგმენტებში პოეტის მცდელობა სასურველი შედეგით არ გვირგვინდება, ეს სულაც არ არის საგანგაშო, რადგან აქაც კი ჩანს მაძიებელი სული, მოუსვენარი შთაგონების ნაკვალევი, აღსარების ამომთქმელი ინტონაცია.
მაია სარიშვილის მცირე ფორმის ლექსები განსაკუთრებით კარგად ავლენს პოეტის საკუთარი ხელწერის დაუფლების პროცესში მიღწეულ სასურველ შედეგებს. აქ ისევ ერთადერთი და შეუნაცვლებელი ეპითეტის ძიებაზე, ლირიკული აქცენტების განაწილებაზე, მინიშნებებზე და ლექსის სტრუქტურული სრულყოფილებისაკენ ლტოლვაზეა საუბარი.
“ერთი მაღალი კაცი ხის კენწეროებს კვნეტს კბილებით, ეს გემრიელი გაზაფხული მე მივასწავლე”. ანდა ვთქვათ ასეთი ლექსი: “ვეფერებოდი ამ ხეთა ნერგებს ოდესღაც. ახლა ცაში ჩაზრდილან ჩემი ხელმონაკიდი კენწეროები…” აქ, ამ მცირე ფორმის განწყობილებისმიერ შტრიხებში უფრო მეტია ნაგულისხმევი, ვიდრე ნათქვამი. აქ იჩენს თავს ფარული სურვილი იმ ნატიფი სიტყვიერი სამოსელის მიგნებისა, რომელიც ზედმიწევნით ზუსტად მოერგება სათქმელს.

© “წიგნები – 24 საათი”

ზაზა კვერცხიშვილი
(ფუტკრების) ცხოვრების ქებათა ქება
მორის მეტერლინკი. “ფუტკრების ცხოვრება”. ფრანგულიდან თარგმნა დავით აკრიანმა, გამომცემლობა “ნექტარი”, ყდის ფოტო ანდრო როგავასი.

“ფუტკრების ცხოვრების” ჟანრი, მიუხედავად საკითხის მოჩვენებითი სიმარტივისა, საკმაოდ ძნელი განსასაზღვრია. ერთი შეხედვით, ჩვენს წინაშეა ნაშრომი, რომელიც გულმოდგინედ და თანმიმდევრულად, მეცნიერულ ობიექტურობაზე უაღრესად საფუძვლიანი პრეტენზიით, აღწერს მწერების ერთ სახეობას. ასე რომ, თითქოს, ბუნებრივი ჩანს შევიტანოთ იგი ბიოლოგიური წიგნების კლასში, სახელდობრ მის ენტომოლოგიურ ქვეგანყოფილებაში. და ამ დასკვნაში ხელს ვერ შეგვიშლიდა ფაქტი, რომ “ფუტკრების ცხოვრება”, არა ბიოლოგის, არამედ გენიალური მწერლის შექმნილია. თუმცა ასეთ კლასიფიცირებას გადაულახავ წინააღმდეგობებს, მორის მეტერლინკის პიროვნება კი არა, თვით ნაწარმოების ტექსტი უქმნის: მწერების ცხოვრების ნებისმიერი ენტომოლოგისთვის შესაშური დაწვრილებითი აღწერა აქ, თითქმის ყოველთვის, უფართოეს განზოგადებათა მხოლოდ ნაწილია (თანაც, ზოგჯერ, არცთუ ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწილი), რომელიც ორგანულ საფუძველს ქმნის არსებობის საზრისზე მსჯელობისათვის. ასე რომ, წიგნი გამუდმებით “ცდილობს” ფილოსოფიური ლიტერატურის კატეგორიაში გადაბარგებას. ხოლო თუკი, ამის შემდეგ, ამოვალთ არა იქიდან, რას მოგვითხრობს ტექსტი, არამედ – თუ როგორ არის იგი დაწერილი, ვნახავთ, რომ “ფუტკრების ცხოვრების” მნიშვნელოვანი ნაწილი, არსებითად, მაღალი პოეზიაა – ღრმააზროვანი და დახვეწილი ლექსები პროზად.
ამიტომ, წიგნის რაობის გარკვევაში, შესაძლოა, ანალოგიის მეთოდი დაგვეხმაროს. თუ “ფუტკრების ცხოვრების” უახლოესი მონათესავის მოძებნას დავაპირებდით, მას ვერ ვიპოვიდით ვერც ფილოსოფიურ და ვერც ზოოლოგიურ ლიტერატურაში (ალბათ, “ნობელით” პრემირებული ბიოლოგისა და დიდი მწერლის კონრად ლორენცის ძაღლებისადმი მიძღვნილი წიგნის გარდა – “ადამიანი პოულობს მეგობარს”. თუმცა, ეს განსაკუთრებული შემთხვევაა: სამეცნიერო-პოპულარული შრომის კარგად მორგებულ ნიღაბქვეშ აქ ნამდვილი და დიდი პროზაა შეფარული). ვფიქრობ, “ფუტკრების ცხოვრებასთან” ყველაზე ახლოს მაინც თომას მანის იდილია “პატრონი და ძაღლი” დგას: მრავალგვერდიანი დაწვრილებითი აღწერა ერთი გერმანული ქალაქის გარეუბნის ნახევრად ველური ბუნებისა და ავტორის ძაღლის ქცევა-ჩვევებისა – მომნუსხველი პროზა, რომლის მონაკვეთები ალაგ-ალაგ თავისთავად ლაგდება ჰეგზამეტრის რიტმით.
სხვათა შორის, სწორედ თომას მანთან დაკავშირებით აღუნიშნავთ, რომ მის სოლიდურ პიროვნებასა და ხელოვნებას ისევე კარგად ესადაგება დამჯერი ძაღლი, როგორც მისი სულიერი მოძმისა და ანტიპოდის, სოლიდურობას ერთიანად მოკლებული ჰერმან ჰესეს მწერლურ სილუეტს – თავნება კატა. რაზე მიგვანიშნებს, ამ თვალსაზრისით, მ. მეტერლინკის სიყვარული საზოგადოებრივი მწერებისადმი, რომელმაც შვა: “ფუტკრების ცხოვრება” (1901), “ტერმიტების ცხოვრება” (1926), “ჭიანჭველების ცხოვრება” (1930)? – შესაძლოა, ამ სოციალიზმისკენ მიდრეკილი მისტიკოსის მისწრაფებაზე, ადამიანთა სიმრავლეში, სოციალურ მასაში მთლიანად გაეთქვიფა თავისი მეტისმეტად მკაფიო ინდივიდუალობა და მთელი კაცობრიობის ბედნიერი მომავლის საშენ მასალად, სხვათაგან განურჩეველ ერთ უბრალო აგურად თუ სასაძირკვლე ქვად ექცია იგი. მეტერლინკის შემოქმედების ერთიანად გახსენებისას პირველი (თუმცა, იქნებ, ზედაპირული) შთაბეჭდილება ისეთია, რომ კურთხეული ზაფხულის ტრფიალი ამ მრავალჟანრიანი (დრამა, ლირიკა, ესე) პოეტისთვის ყველაზე მახლობელი მაინც ფუტკრები უნდა ყოფილიყვნენ, რომლებშიც თითქოსდა თავად ზაფხულის ოქროცურვილი დღეები, მისი კამკამა ნათელი, მისი ათასფერობა და ათასარომატიანობა არის ხორცშესხმული. სამწუხაროა მხოლოდ, რომ მეტერლინკი სასწაულებისგან დაცლილ რაციონალიზმის ეპოქაში ცხოვრობდა და არა, თუნდაც, ერთიანად ღმერთებითა და ღმერთკაცების დასახლებულ ანტიკურ სამყაროში, რათა აპოლონის ბრძანებით გრძნეულ ფუტკრებს, – მზის ამ უბიწო ასულებს, – მორის მეტერლინკისთვისაც, ყრმა პლატონის მსგავსად, პირდაპირ ხახაში აეშენებინათ ფიჭა და თაფლით აევსოთ პირი.
(მცირე გადახვევა: საინტერესოა, რა ვითარებაა “ანიმალისტური ჰერალდიკის” თვალსაზრისით ქართულ მწერლობაში. ბიოგრაფს და, ალბათ, ფსიქოანალიტიკოსსაც საინტერესო მასალას მისცემს ალექსანდრე ყაზბეგის “მეგობრობა” მაიმუნ “ჟაკოსთან”, რომლის შესახებ გრიგოლ რობაქიძე ამბობდა, რომ აქ “არის პოეტის გახელება მელანქოლიის არეში”. აი, ტექსტებში ასახული კი ბევრი არაფერი მაგონდება გალაკტიონის ერთი შენიშვნის გარდა: “ორი მერანია: მერანი ავთანდილის, მერანი ბარათაშვილის, ისინი სხვადასხვანი არიან. საჭირო იყო მათი შეერთება. და ეს მოვახერხე მე. ჩემი მერანი შეთავსებაა ამ ორი სხვადასხვაობის”. მართალია, ეს შენიშვნა უწინარეს ყოვლისა ლექსის ტექნიკას შეეხება – “რუსთაველის რითმის დაცვა ბარათაშვილის რიტმის გამოყენება” – და, შესაძლოა, არც იყოს ბოლომდე დამაჯერებელი, მაგრამ თუ აქ მაინც სწორედ “ჰერალდიკას” დავინახავთ, უნდა ითქვას, რომ ეს ქრონოლოგიური თანმიმდევრობა აღბეჭდილია საემბლემო ცხოველის რეალურ-ზოოლოგიური ნიშნების თანდათანობითი გაქრობით: ავთანდილის ტაიჭი სავსებით რეალური ცხენია და, ტარიელის მზერისუსწრაფესი რაშისგან განსხვავებით, ზებუნებრიობისა და ზღაპრულობის მეტისმეტად ჭარბმინიშნებითაც კი არ არის აღბეჭდილი ბარათაშვილის მერანი, – მიუხედავად იმისა, რომ ის დაწერილია შამილის მიერ ილია ორბელიანის დატყვევების შთაბეჭდილებით, რომელსაც ამ დროს ლეკებმა ოთხი სავსებით ჩვეულებრივი ცხენი წაართვეს, – უკვე ნამდვილ ცხენს აღარ ჰგავს და ბედისწერის სიმბოლოდ უფრო გვევლინება. აი, გალაკტიონის ლურჯა ცხენებს კი ზოოლოგიური არსების ნიშანიც კი აღარა აქვთ შერჩენილი, ეს არის ცხენები, ასე ვთქვათ, ცხენობისგან განძარცული სახით.)

* * *
რატომ უჩნდება დიდების მწვერვალზე მყოფ მწერალს სურვილი, მოკიდოს ხელი ზოოლოგიურ თემას, რომელიც ვერც ელიტარულ მკითხველთა აღფრთოვანებულ ღრიანცელს შემატებს და ვერც მნიშვნელოვნად გაუზრდის თაყვანისმცემელთა მასას? რა სულიერი მოთხოვნილებიდან არის ამოზრდილი “ფუტკრების ცხოვრება” ან “პატრონი და ძაღლი”?
თომას მანის თქმით, “აპოლიტიკოსის ჩანაწერებზე” მუშაობისას აბსტრაქციის სფეროში ხანგრძლივმა გადასახლებამ მას გაუჩინა დაუძლეველი მისწრაფება წარუვალის, ურღვევის, ზეისტორიულის, წმიდათა წმიდასადმი, რაც გადმოიღვარა იდილიად ბუნებასა და ძაღლზე. არადა, ერთი შეხედვით, ამის საპირისპიროდ უნდა ყოფილიყო საქმე და სწორედ უზოგადესი საკითხებისადმი მიძღვნილ “ჩანაწერებს” უნდა დაეკმაყოფილებინა აპოლიტიკოსი ავტორისთვის ზეისტორიულისა და მარადიულის წყურვილი; ხოლო, მეორე მხრივ, თითქოს, რა შეიძლება იყოს არსებობის ფუნდამენტურ პრინციპებზე და საკრალურზე მოფიქრალი კაცისთვის უფრო შემთხვევითი, უმნიშვნელო, მსწრაფლცვალებადი და წარმავალი, ვიდრე რომელიმე ერთი ცხოველის, თუნდაც მისი საყვარელი ძაღლის, ქცევა და ცხოვრებაა?
“ფუტკრების ცხოვრებაზე” მუშაობა რომ დაიწყო, მ. მეტერლინკი საკუთარი ცხოვრების მეოთხე ათწლეულს ასრულებდა. მას უკვე შექმნილი ჰქონდა ლექსები, რომლებმაც დიდი პოეტის სახელი დაუმკვიდრა; ესეები, რომელთა უცნაურ სტილურ სინატიფეს ძნელია ანალოგი მოეძებნოს მსოფლიო ლიტერატურაში (იქნებ, უაილდის საუკეთესო ფურცლების გარდა); დრამები, რომლებმაც მსოფლიო სახელი მოუხვეჭა (საგულისხმოა, რომ ამ ავტორს XX საუკუნის დასაწყისის საქართველოშიც იცნობდნენ და აფასებდნენ – “სცენის მეფედ” მოიხსენიებდნენ და მისი პიესები იმდროინდელ საშინლად არქაულ ქართულ თეატრშიც იდგმებოდა). მორის მეტერლინკი ლიტერატურული დიდების მწვერვალზე და შემოქმედებითი ძალების ზესავსეობის ხანაში იმყოფებოდა.
გარდა ამისა, წიგნს საფუძველი დაუდო უძლიერესმა იმპულსმა – ოცწლიანმა (ცალმხრივმა?) მიჯნურობამ ფუტკრებისადმი, თაფლისმკეთებელი ამ მარადი ქალწულებისადმი.
დიახ, მეტერლინკს მაშინ უკვე მეფუტკრის ოცწლიანი გამოცდილება ჰქონდა. ამ ხნის მანძილზე მან მოასწრო ამომწურავად შეესწავლა ფუტკრების შესახებ არსებული მთელი ბიოლოგიური ლიტერატურა და პარიზში თავის კაბინეტში მინისკედლებიანი სკაც კი დადგა, რათა მათ იდუმალებით მოცულ სამყაროს განუწყვეტლივ დაკვირვებოდა. მას დაუგროვდა ჩანაწერები, რომელთა მნიშვნელოვანი ნაწილი წიგნის შექმნისას არც კი გამოიყენა, მათი სპეციფიკურ-სამეფუტკრეო ხასიათის გამო. იგი ატარებდა ექსპერიმენტებს, რომლებსაც, მართალია, დაკვირვების არასაკმარისად ზუსტი მეთოდები ხელს უშლის წმინდა სამეცნიერო მნიშვნელობამდე “ამაღლდნენ”; მაგრამ, მეორე მხრივ, როცა ცდილობ საყვარელი არსების ყველა თვისება თუ შტრიხი შეიცნო და შეიტკბო, ალბათ, მაინცდამაინც არ გაღელვებს “მეცნიერული ღირებულება” აქვს თუ არა შენს ცოდნას…
“ფუტკრების ცხოვრება” შვა დიდმა ცოდნამ, მაგრამ გაცილებით მნიშვნელოვანი როლი მაინც დიდმა სიყვარულმა შეასრულა… და არა მხოლოდ ზაფხულისა და სიცოცხლის ამ ბიოლოგიურ-ფილოსოფიური ოდის შექმნაში, არამედ მ. მეტერლინკის დიდი სულიერი მემკვიდრის, კარლ ფრიშის ცხოვრებაშიც – მხოლოდ თავგანწირულ სიყვარულს შეეძლო მიეცა ძალა XX საუკუნის ამ უთვალსაჩინოესი ბიოლოგისთვის, რათა მთელი თავისი განსაცვიფრებლად ხანგრძლივი შემოქმედებითი ცხოვრების განმავლობაში უკიდურესი მეცნიერული პედანტურობითა და შესაშური ფანტაზიით, მოეხსნა ფუტკრებთან დაკავშირებული არსებული თითქმის ყველა ის კითხვის ნიშანი, რომელთა იდუმალების წინაშე მ. მეტერლინკის თავისი არსით საკრალურმა განცვიფრებამ და მოწიწებამ შვა “ფუტკრების ცხოვრების” საუკეთესო მონაკვეთები, მაგალითად, ერთგან მისტიკურ უზენაეს მიზანს დაქვემდებარებული ფუტკრების “ნეტარი” არსებობის შურით შემყურე ავტორი სვამს მარადიულ კითხვას – მსგავსად ამისა, შესაძლებელია თუ არა, ოდესმე მაინც, მთელი ადამიანური ცხოვრებაც აღარ იყოს მარტოოდენ “საწყაული აღუვსებელი” და გაქრეს ის საშინელი ძრწოლა სიკვდილის წინაშე, სულ ახალი და ახალი ძალით განმეორებად წყევლად რომ ექცა კაცთა მოდგმას: “ჩვენ ისე ვართ შექმნილნი, რომ არაფერი გვაკმაყოფილებს, ვერაფერს ვხედავთ ისეთს, მიზანს თავისთავშივე რომ ატარებდეს… წავალთ კი ოდესმე იმ დათმობაზე, რომ თუნდ რამდენიმე საათის მანძილზე წარმოვადგენდეთ მატერიის აქტივობის საინტერესო ფორმას, რათა მალევე, დანანების თუ გაკვირვების გარეშე მოვიპოვოთ მისი კიდევ ერთი ფორმა: უცნობი, გაუცნობიერებელი, მძინარე, მარადიული”.

* * *
ახლა თარგმანის შესახებ.
ასეთი წიგნის რამდენადმე მაინც დამაკმაყოფილებელი თარგმანის არსებობა მშობლიურ ენაზე ბედნიერებაა ნებისმიერი კულტურისთვის; მაგრამ რამდენად გამართლებულია, სუსტი იმედი მაინც გვქონდეს, რომ თარგმანი მთლიანად დამაკმაყოფილებელი აღმოჩნდება? როგორც აღვნიშნე, “ფუტკრების ცხოვრების” აზრობრივ-სახეობრივი წყობა მაღალი პოეზიის კანონებს ემორჩილება, ხოლო პოეზიის ადეკვატური აჟღერება სხვა ენაზე, ყველამ იცის, ურთულესი საქმეა. თვალსაჩინოებისთვის ვიტყვი: სიტყვიერი ქსოვილის გამჭვირვალების ის ხარისხი, რომელსაც ტექსტის ბუნება მოითხოვს, ქართულ პროზაში საერთოდ არ მეგულება, ხოლო პოეზიიდან შემიძლია დავასახელო აკაკი და გვიანი გალაკტიონი.
დავით აკრიანს სიყვარულით უმუშავია. ყოველ გვერდზე აშკარად ჩანს, რა მონდომებით ცდილობს იგი მ. მეტერლინკის სახოვანებას მიუსადაგოს ქართული ფრაზის ფერადოვნება და ბგერწერული კეთილხმოვანება. ისღა დაგვრჩენია, იმედი ვიქონიოთ, რომ ოდესმე ისეთ თარგმანსაც ვეღირსებით, სადაც ასეთი მონდომებული მცდელობის კვალს საერთოდ ვეღარ შევნიშნავთ და სადაც ენობრივი ქსოვილი დაემსგავსება თვით სინათლეს – უფორმო და უფერო სუბსტანციას, სამყაროს ყოველ საგანს, ფორმას, ფერს და… სიცოცხლეს რომ აძლევს. მხოლოდ ასეთ შემთხვევაში მოხდება საოცრება, რომლითაც გენიალური ნაწარმოები გვაბედნიერებს ხოლმე: კითხვის დროს ავტორის მიერ დახატული პეიზაჟების წარმოდგენას კი აღარ ვეცდებით, არამედ წიგნი საერთოდ გაქრება და ჩვენ უშუალოდ დავინახავთ ზელანდიის მწვანედ მოხასხასე მდელოებზე მობალახე დიდჯიქნიან ძროხებს; სათამაშოებივით ლამაზ, სახურავაწვეტილ ფერად-ფერად სახლებს; თითქოს ზღაპრიდან გადმოსულ ზანზალაკისმაგვარკაბიან ქალებს; და სარკესავით ღრმად ამრეკლავი არხის გვერდით სამზარეულოს კედელთან მიწყობილ ჩალისგან მოწნულ ვარდისფერ, ყვითელ, ლურჯ სკებს…

დაბოლოს, კიდევ ერთი აღსანიშნავი დეტალი – ქართულ თარგმანს აქვს მიძღვნა: “ზურაბ კიკნაძეს – ჩვენი საზოგადოების ფუტკარს”.
სასიხარულოა, რომ ჩვენი საზოგადოებისა და კულტურის ამ ყველასგან გამორჩეული, კლასიკური მემკვიდრეობის თაყვანსაცემ უძრაობაშიც კი მარად სიახლისა და სიცოცხლის მაძიებელი მოღვაწისადმი მადლიერება და პატივისცემა ასეთი უჩვეულო ფორმითაც დადასტურდა.

© “წიგნები – 24 საათი”

შოთა იათაშვილი
“ახალი დროების” მეორე ჩქამის ჰიპერთამაშები და სურნელებანი
“ახალი დროება”, №2. მთავარი რედაქტორი გია ჭუმბურიძე, გარეკანის გაფორმება შალვა ლეჟავასი. თბ. “აზრი”, 2002.

ახალი დროების ყველაზე თვალსაჩინო მახასიათებელი ხომ ძველ დროებასთან შედარებით მისი თავბრუდახვევამდე აჩქარებული რიტმია (ჩარლის “ახალი დროება” გავიხსენოთ თუნდაც), ჰოდა, 1994 წელს ალმანახი “ახალი დროება” რომ გამოვიდა ნუმერაციის ელექტრონული ვერსიით: 00:01, რაიც სასტარტო პირველ წამს აღნიშნავდა, ოპტიმისტნი, მორწმუნენი და ნეტარნი ელოდნენ ალბათ, რომ მართლა სეკუნდებივით წაეწყობოდა ალმანახის ახალ-ახალი ნუმრები და ეგ კი არა, “რომელი საათიაო” – იკითხავდნენ სულ მალე ალმანახის ფურცლებიდან დავით და ზურაბ, გია და ზაზა, მაგრამ, “ვაჰ, დრონი, დრონი”, პერვერსიულ ნიშან-თვისებათა მქონე ჩვენებური “ახალი დროების” გაუგონარი სიზანტე იმაში გამოიხატა, რომ მისი ელექტრონული მეორე წამი (00:02) მხოლოდ რვა წლის შემდეგ დადგა – კალენდარული თვალსაზრისით უკვე ნამდვილად ახალ ეპოქაში, ახალ მილენიუმში – ახალი დროების 02-ში…
“შეჩერდი წამო, მშვენიერი ხარ!” – ეს მსოფლიო მასშტაბით ერთ-ერთი უპოპულარულესი ფრაზა ამ ალმანახშიცაა მოხვედრილი (გვ. 13. თფუ, თფუ, ჯვარი აქაურობასა!) და ვფიქრობ, მისტიური ღრმა კანონზომიერება ძევს ამაში, ვინაიდან 00:02-ის ერთ-ერთი ყველაზე საინტერესო პერსონაჟის, კაკაბსონას პირით ნათქვამი ეს სიტყვები გულზე უნდა ამოვიჭრათ ჩვენც და შევუდგეთ “ახალი დროების” მეორე შეჩერებული წამის გაანალიზებას. ამ საქმეს კი ყველაზე უკეთ მისტერ ზაზა თვარაძესთან ერთად მოვახერხებთ, ვინაიდან მას ამ ფრაზის საკუთარი ბრწყინვალე ვარიანტი გააჩნია და ჰორიზონტის ხაზზე გამოჩენილ ნაცნობ-მეგობრებს ასე შესძახებს ხოლმე: “შეჩერდი, წამო, ხინკალი ვჭამოთ!” 00:02-ის ერთ-ერთმა ავტორმა, ბატონმა კურიეროვმა ეს პერიფრაზი მშვენივრად უწყის და წვერის ქიცინითა და განუმეორებელი იუმორით გაზავებული კულტუროლოგიური სხაპასხუპით მუდამ მზადაა დროის ამგვარ შეჩერებაზე; რა თქმა უნდა, არც სულით რაბლეზიანელი და მოდერნიზმის ერთგულებით ვერდაქანცული მაგისტრი იქნება წინააღმდეგი ჩაღლიოს მკითხველთან ერთად ღვინო მუქი ან თუნდაც ღია (ფონდ სოროსივით) და ისე იმასლაათოს “ახალი დროების” ავ-კარგზე; ერთი სკოტლანდიური ვისკი და საფეხბურთო გუნდი და აღა-მორჩილ-ხანიც ჩვენთან გაჩნდება, მერე davzur-საც აღარ მოუთმენს გული, მოსწყდება Rotmail-ს და შემოგვიერთდება. მოკლედ, შევიკრიბებით და მისტერ ზაზა თვარაძე თავის ცნობილ ფუნაგორიებსაც იტყვის აუცილებლად.
მაგალითად, ამას:
“თუ გინდა გქონდეს ბოდრი იერი,
უნდა იკითხო ბოდრიიარი”.

ან ამას:
“თუ არ იცი დერიდა,
ვერ ამოხვალ მძღნერიდან”.

ეს ფუნაგორიები პირდაპირ მიმართებაშია “ახალ დროებასთან”, ვინაიდან ქართული თარგმანების პრობლემაზე დარდობს ეს ალმანახი, თანამედროვე ლიტერატურისადმი არასტერეოტიპულ მიდგომებს ავითარებს, აქვეყნებს კიდეც ბოლო-ბოლო ნათარგმნ ტექსტებს… და პრინციპში, იმას ამბობს, რომ ჩვენს ქვეყანას “ბოდრი იერი” ვერ ექნება და “მძღნერიდან” ვერ ამოვა, თუ კულტუროლოგიური ენა და თარგმნის ხელობა ვერ ისწავლა კარგად. ხელოვნება კი არა, ხელობა, მაგრამ ისეთი, “დასაოსტატებლად 10 წელი მაინც რომაა საჭირო” (გია ჭუმბურიძე, 00:02-ის მთ. რედაქტორი). სხვათა შორის, ალბათ ამ კონცეპციამ განაპირობა, რომ 00:01-სგან განსხვავებით, 00:02-ში ნათარგმნი ტექსტები ანონიმურად, მთარგმნელთა მითითების გარეშეა დაბეჭდილი. რაღაი ხელობაა, ხელოსანი რაღა აღსანიშნავიაო – ეტყობა დაასკვნა გ.ჭ.&Co-მ. ვითომ სწორი პოზიციაა? იმას თუ ვჩივით, კარგი ხელოსნები სანთლით საძებარნი არიანო, იმ ერთ-ორ კარგს რაღას ვუმალავთ საზოგადოებას?
ჩაღლიეთ, ჩაღლიეთ მთარგმნელობით პროცესზე მჭმუნვარენო, მოამზადეთ კონტრარგუმენტები, მე კი მანამდე, იცით, რასა ვიქმ? თქვენი “ახალი დროების” პირველ სეკუნდს მეორეს შევადრი. თანაც არ მივკიბ-მოვკიბავ და პირდაპირ ვიტყვი: პირველი ჩემთვის გაცილებით საინტერესო გამოდგა. იგი უფრო მრავალფეროვანია, დინამიურია და, რაც მთავარია, უფრო მეტად პრობლემატურია! პირველში დაბეჭდილი დავით ზურაბიშვილის წერილი “ჯეიმს ბონდის რეაბილიტაცია ანუ პოლემიკური შენიშვნები თვითრეკლამის ელემენტებით” ჩემი აზრით ბოლო პერიოდის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი წერილია ქართულ ლიტერატურულ სინამდვილეში, ვინაიდან იგი ცდილობს სრულიად სხვა კუთხით დაანახოს წინასწარ ქედმაღლურად განწყობილ ქართველ მკითხველს და რაც მთავარია, მთარგმნელთა კორპუსს, მასკულტურა და ის დადებითი შედეგები, რაც მასკულტურის ხარისხიან თარგმნას შეიძლება მოჰყვეს. ერთი საეტაპო, პროგრამული ხასიათის წერილი 00:02-ში არ მოიძიება. გარდა ამისა, პირველ ალმანახში იყო მრგვალი მაგიდა თემაზე “მარგინალური საზოგადოება და ლიტერატურული პროცესი”, სადაც მწერლობისადმი დამოკიდებულების გადაფასების მტკივნეულ პროცესზე ცოცხლად და საქმიანად ბჭობდნენ ჭკვიანი ლიტერატორები. ამ მრგვალი მაგიდის შემდეგ რვა წელი გავიდა, მაჩანჩალობის მიუხედავად, მაინც ბევრი რამ შეიცვალა ლიტ.საქართველოში და ვფიქრობ, პრობლემატურობის გრადაციის შესანარჩუნებლად და ვინ იცის, ასამაღლებლადაც კი, რედაქციას არ უნდა დაზარებოდა ჭკვიანი ლიტერატორების კიდევ ერთხელ შეკრება და ამჭევრმეტყველება ამ მომენტისათვის ყველაზე აქტუალურ თემებზე.
“ახალი დროების” 300-ზე ოდნავ მეტი გვერდიდან 200 გასული საუკუნის 80-იანი წლების შედევრისა და დღემდე ბესტსელერის – პატრიკ ზიუსკინდის “ნელსურნელებითაა” გაჟღენთილი. ამ რომანს თავის დროზე “Иностранка”-თი გავეცანი, ისევე როგორც ალბათ ბევრი სხვა, ამიტომაც ამჟამად თავიდან ბოლომდე აღარ გადამიბულბულებია, მხოლოდ ალაგ-ალაგ მიმოვიკითხე, გავიხსენე XVIII საუკუნის გენიალური ურჩხულის, ჟან-ბატისტ გრენუის ისტორია და ისიც ვიგრძენი, რომ თარგმანს აშკარად კარგი სუნი უდიოდა. ასე რომ, ერთი შეხედვით, რაა საპრეტენზიო? ბრწყინვალე ნაწარმოები, კარგი თარგმანი… ეჰ! როგორც წერილის დასაწყისში წარმოვიდგინეთ, ამ ალმანახის ახალ-ახალი ნუმრები მიწყობილად რომ გამოდიოდეს, ვთქვათ, იმავე “Иностранка”-სავით, მაგაზე უკეთესი რა იქნებოდა, მაგრამ როცა პირველ და მეორე წამს შორის 8 წელია?.. გამართლებულია ვითომ მაშინ, ალმანახის ორი მესამედი ერთ ნაწარმოებს დაეთმოს?.. ამ შემთხვევაში ძალიან ხომ არ “ჭამს” იგი “ახალ დროებას”?.. თანაც, “ნელსურნელება” ადრე გაგრძელებებით “ახალ 7 დღეში” იბეჭდებოდა (ვერ დავიჩემებ, რომ ზუსტად ეს თარგმანია, რადგან მთარგმნელი არ წერია, თუმც მეეჭვება დღეს საქართველოში ამ რომანის ორი თარგმანი არსებობდეს). ასე რომ, პირველი, საგაზეთო პუბლიკაცია უკვე არსებობდა, გამომცემლობა “დიოგენეს” საავტორო უფლება ამ ნაწარმოებზე აღებული აქვს და საფიქრალია, რომ არცთუ ტყუილუბრალოდ, – ანუ რომანის წიგნად გამოცემა, ფაქტობრივად უკვე გარდუვალია, – ჰოდა, ამ მიზეზთა გამო, ვფიქრობ, აღარ ღირდა თარგმანის კიდევ ერთი საშუალედო პუბლიკაცია, – აჯობებდა მის ხარჯზე მასალათა სხვა სპექტრით გამდიდრება ალმანახისა.
შევხედოთ ახლა, “ნელსურნელების” გარდა რაა დაბეჭდილი 00:02-ში.
ყველაზე პრობლემატური კვლავაც დავით ზურაბიშვილის მასალა აღმოჩნდა – ავტორისეული წინათქმითა და ბოლოთქმით შეკრული ეპისტოლარული კოლაჟი, შედგენილი 4 რეალური პერსონაჟის ინტერნეტ-მიმოწერიდან. ამ ოთხიდან ერთი 2001 წლის 11 სექტემბრის ტერაქტის მსხვერპლია, ცნობილი ამერიკელი გამომცემელი და ლიტერატურის კრიტიკოსი ედვარდ გოლდმან უმცროსი, “ახალი დროების” პირველი ჩქამის სტუმარი რომ იყო და მერე იმეილის საშუალებით რომ ემუსაიფებოდა ხოლმე თავის ქართველ მეგობრებს საგამომცემლო და საერთოდ, ლიტერატურულ საკითხებზე. დავით ზურაბიშვილმა ედვარდ გოლდმან უმცროსის ტრაგიკულ აღსასრულს ერთგვარი სიმბოლური დატვირთვა მიანიჭა და “ახალი დროების” მეორე ჩქამი გადაწყვიტა ამ მიმოწერის საშუალებით შეეჯერებინა მიმოწერის მოქმედი გმირები. გარდა გოლდმანისა და ზურაბიშვილისა, არიან ამერიკაში მცხოვრები “პოეტი-ავანგარდისტი, ლიტერატურის კრიტიკოსი, ესეისტი და ბიზნესმენი” ზაზა კაკაბაძე და ავსტრიაში მცხოვრები “მწერალი, მთარგმნელი და ესეისტი” ზვიად შამანაური (ეს განსაზღვრებები მასალის სქოლიოდანაა ამოღებული).
მიმოწერა შეუნელებელი ინტერესით იკითხება. ამას წამოჭრილი საკითხების პრობლემატურობის გარდა ისიც განაპირობებს, რომ მოკამათენი პრინციპულად განსხვავებულ პოზიციებზე დგანან და ამ პოზიციებიდან გამომდინარე, ერთმანეთს კიდეც “ამკობენ” შესატყვისი ტერმინებით. მაგალითად, გოლდმანის აზრით ზაზა კაკაბაძე (იგივე კაკაბსონა) მემარცხენე ინტელექტუალია, ზვიად შამანაური (იგივე ზვიადაური) კი მემარჯვენე ტრადიციონალისტი. სამაგიეროდ ზვიადაური გოლდმანს კოსმოპოლიტ ჟიდომასონს უწოდებს, თუმც ისეთს, რაღაც-რაღაცებში 100%-ით მართალი რომაა. დავით (იგივე დევიდ) ზურაბიშვილი პოზიციით ყველაზე ახლოს კოსმოპოლიტ ჟიდომასონთან დგას და ალბათ ამიტომაც არაა სხვა მოქმედ პირთა მიერ სახელდებული, თუმც მე უმაგისობას მაინც ვერ მოვითმენ და “ჯეიმს ბონდის რეაბილიტაციისა” და ამ კოლაჟის შემდგომ “მასკულუტურის ადვოკატს” ვუწოდებ თქვენის ნებართვით მას.
ერთი სიტყვით, კაი გიჟმაჟი კვარტეტია (სამწუხაროდ, დღეს უკვე ტრიოდ ქცეული) და გირჩევთ, მათ “საბაჩკიან” დისკურსს delete არავითარ შემთხვევაში არ უთხრათ.
ზაზა შათირიშვილი, რომელსაც საკუთარი გვარიც კი აქვს ნათარგმანები და შინაურულ-სახუმარო სიტუაციებში კურიეროვად იწოდების (შათირ-ი [არაბ.] (ძვ.) – იგივეა, რაც შიკრიკი; კურიერ-ი [ფრ. courrier] – დაწესებულების შიკრიკი), ალმანახში კულტუროლოგიურ წერილს “თარგმანების ხელოვნებას” გვთავაზობს, ოღონდაც ამ წერილში იგი მხატვრული ტექსტის თარგმანებაზე კი არ საუბრობს, არამედ მხატვრულ ტექსტად თარგმანებაზე ისეთი ტექსტისა, რომელსაც ქალაქი, ამ შემთხვევაში კი თბილისი (ტფილისი) ეწოდება. თბილისის მთარგმნელთა შორის განიხილებიან და მოიხსენიებიან ზურაბ ქარუმიძე, აკა მორჩილაძე, ვასილ ბარნოვი, იოსებ გრიშაშვილი, სერგო ფარაჯანოვი…
თუმც ავტორი მხოლოდ თბილისით არ იფარგლება და კავკასიურ (თუ ამიერკავკასიურ?) დისკურსზე გადადის. საქართველოს და სომხეთს განიხილავს (აზერბაიჯანზე კრინტსაც კი არ ძრავს. რატომ?) და ასკვნის, რომ კავკასიურ დისკურსს ორი ძირითადი მეტაფორა გააჩნია – საზღვრის და სამოთხის.
წერილი მოცულობით პატარაა და თან, ამავე დროს, საკმაოდ ბევრი მნიშვნელოვანი თემაა მასში მონიშნული. ამიტომაცაა, რომ იგი ესკიზის, მონახაზის შთაბეჭდილებას ტოვებს. თითქოს ავტორმა თავისთვის დააფიქსირა ის თემატიკა და ის ძირითადი კონცეპციები, რომლებზეც სამომავლოდ უფრო დეტალურად და თანმიმდევრულად აპირებს მუშაობას. ალბათ ამიტომაცაა, რომ აუცილებელი ყველა სივრცე ჯერ არაა შესწავლილი (იგივე აზერბაიჯანი) და არაა “ნათარგმანები”, ყველა მოსაზრება არაა არგუმენტირებული. ერთი სიტყვით, ბატონი კურიერისაგან ამ მიმართულებით წესით სერიოზულ ნაშრომს უნდა ველოდოთ, ბოლომდე წესიერი და სერიოზული ადამიანი რომ იყოს იგი.
ახლა ორიგინალურ მხატვრულ ტექსტებზეც გადავიდეთ. 00:02-ში ასეთი ორია. ორივე ფრაგმენტი. ერთია აკა მორჩილაძის “ჯერეთ გამოუქვეყნებელი რომანიდან” “ძირს სიმინდის რესპუბლიკა” და მეორე ზურაბ ქარუმიძის “დიდი სონატადან” “თხა და გიგო” (სხვათა შორის, ალმანახის უკანა ყდაზე ავტორთა ფოტოებია და ისინი იქ ერთ ფოტოზე, ტანდემში არიან გამოსახულნი).
“ძირს სიმინდის რესპუბლიკა” ჯერ იყო და “ქომაგში” იბეჭდებოდა, მერე “24 საათში” გაგრძელდა მისი პუბლიკაცია, ახლა კიდევ “ახალ დროებაშიც” რომ ვნახე ფრაგმენტები, სიმინდის მარცვლებივით დამეფანტა თავში ყველაფერი. ასე რომ, ნება მიბოძეთ, ერთ წიგნად (სიმინდის ერთ ტაროდ) გაერთიანებამდე ანალიზს მოვერიდო, თუმც ზოგად შთაბეჭდილებას მაინც გაგიმხელთ, შეკოწიწებულს ჩემი დაკუწული შთაბეჭდილებებისაგან: მეჩვენება, რომ მას ის შთამბეჭდაობა აკლია, რაც ამ ავტორის ტექსტების დიდ ნაწილს აქვს (ღმერთმა ქნას, ვცდებოდე!).
ზურაბ ქარუმიძის მკითხველს რომ გიგოობაში გადავარდნის დიდი შანსი აქვს, ამას თავად ზურაბ ქარუმიძეც კარგად აცნობიერებს, ამიტომაცაა ალბათ მისთვის “თხა და გიგო”-ს თემა ასე აქტუალური. მეტიც, ავტორი მაქსიმალურად ცდილობს, გიგოდ აქციოს მკითხველი, ამის შესაძლებლობა კი თითქმის 100%-ანია, თუკი მას საკუთარი სიბრიყვისდა გამო აქამდე შვეიცარული “გლასპერლენის” გემო არ გაუსინჯავს, ანუ, უფრო გასაგებად რომ ვთქვათ, ჰერმან ჰესეს “თამაში რიოში მარგალიტებით” (“Игра в бисер”) არ წაუკითხავს.
გამოქვეყნებული ტექსტის ძირითადი კორპუსი “ჰიპერშპილის” აღწერას ეთმობა. კასტილური უნივერსალური თამაში ქარუმიძესთან რთველის სახეს იღებს, ოღონდ მისი გლობალსოფლელები ორღან-კომპიუტერ-საწნახელში ნამდვილი კი არა, ვირტუალური ყურძნის “რიოშ მარგალიტებს” წურავენ. ციფრულ-დიგიტალური მარცვლები რომ იწურება, ორღანი გუგუნებს და ტექსტებს გამოსცემს, ჩემი აზრით, არც მაინცდამაინც გემოვნებიანს მხატვრული თვალსაზრისით, ოღონდ ამას ავტორი შეგნებულად აკეთებს თუ ძალაუნებურად გამოუდის, უკვე ვეღარ ვხვდები. იმიტომ, რომ ეს უკვე პაროდია კი არა, პირდაპირი გამეორებაა იმ კიჩური ესთეტიკის, იმ ვითომ თანამედროვე პოეზიისა, უახლესი ტერმინოლოგიით რომაა გამოტენილი და მხოლოდ ამის ხარჯზე ცდილობს კონტექსტუალობის მოპოვებას. რომ მიხვდეთ, რაზეა ლაპარაკი, რამდენიმე სტრიქონი აქაც მოვიყვანოთ:
“და on-line ერთობა ჩვენი ამ კვარკთაგან წარმოშობს
ულტრა მაღალი სიხშირის ელექტრო-საკრამენტულ ტალღებს
Info-Pleroma-დან რომ მოემartებიან,
რომლის თაობაზეც სალვიფიკურ-მაცხონებელი message
დაგვიტოვეს: სეთმა (მესამე ძემან ადამისამან), სოტერ-იესომ და
ქადაგმა მანიმ (მანიპულატორმა)!”
ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, თავისთავად, თუნდაც ტრანსკრიფციის ისეთი ფორმების გამოყენება, როგორიცაა: მიემartებიან, საკრაmentalურ, Soupევა და ა.შ. დიდი ვერაფერი მიგნებაა, ისევე როგორც “ენათა აღრევის ბაბილონის გოდოლისეული ტრადიციისადმი პატივისცემის ნიშნად” სხვადასხვა ეტიმოლოგიისა და გენეზისის მქონე სახელ-გვარების ბავშვური ჰიბრიდიზაციით თავის გართობა. თუ ჰესეს ზემოხსენებული რომანი წაკითხული გაქვთ, აქ ბევრ პერსონაჟს იპოვით იმ რომანის პერსონაჟებზე დამყნილს: ნაომი ტეგულარიუსს, დიროლ ციხენგალსს, ტაისონ კნეხტს, ბრიუს ფონ დე ტრევეს, თუ არადა პეპსი ნაბოკოვით, ჰომეროს სიმფსონ ეკოთი, კონფუციუს სპილბერგით, ბორხეს მერდოკით, პლეიბოი ჰოიზინგათი შეიქცევთ თავს და შეიძლება საკუთარი თავიც სცადოთ ამ იოლ ვარჯიშობაში: ერთმა თქვას გარინჩა პავიჩი, მეორემ მარკიზ დე გალაკტიონი, მესამემ გოგოლ დიდი მოგოლი, მეოთხემ კასპაროვ თაგორი, მეხუთემ ჯეოსელ დანტე და ა.შ. და ასეთი ბრწყინვალე შედეგების მიღწევის გამო ყველამ ლიტერატორად წარმოიდგინოს თავი.
მოკლედ, არ ვიცი, მაგისტრ ქარუმიძეს გულში რა ედო (იქნებ ჰიპერშპილში ჩვენი რამენაირად ჩართვა და აი, ახლა, გარინჩა პავიჩები რომ გვათქმევინა, უზომოდ კმაყოფილია და ხელებს იფშვნეტს), მაგრამ მისი დიდი ნიჭისა და ცოდნის ასეთ რაღაცებზე დახურდავება, ვფიქრობ, რომ მაინც არ ღირს. ჰესეს თამაში კია ორიგინალურად გათამაშებული ქართულ ყაიდაზე, მაგრამ მთლიანობაში “თხა და გიგო” მაინც ვერ მივა მის “ღვინომუქ ზღვამდე”. ცხადია, ეს დასკვნა მართებულია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ეს ტექსტი წერა-კითხვის მცოდნე მკითხველივით სწორად მიჭირავს ხელში და არა გიგოსავით.
“ჰესეც ჰესეეე!” როგორც იტყოდა თავად ზურაბი და ბარეღამ დავასრულოთ რეფლექსია მის ამ დიდ სონატაზე, რომელსაც მე, ჩემი ნება რომ იყოს, დიდ სონატს კი არა, დიდ ჰესეს (ჰესეისტიკას) ვუწოდებდი.
კიდევ რა დაგვრჩა სახსენებელი? სამი თარგმანი. აქედან ერთი თარგმანის პრობლემებს ეხება (უმბერტო ეკო), მეორე რელიგიის საკითხებს (ფრანსის ბეკონი), მესამე კი ართურ კონან დოილის მოთხრობაა, სახელად “კარამაზოვების საქმე”. ცხვირი არ აიბზუოთ, აღარ გვინდა ისევ შერლოკ ჰოლმსი და უოტსონიო (თუ გსურთ, ეჭვი გამოთქვით, რომ ეს მოთხრობა მათი ფანის, აკა მორჩილაძის გაშანსულია). თავიდან მეც თქვენსავით ცხვირი ავწიე, აკა მორჩილაძის მიმართაც იგივე ეჭვები გამიჩნდა (სინამდვილეში ახლაც არ ვიცი, რაიმე ხელი ურევია თუ არა ამ საქმეში მას), მაგრამ იმის ინტერესით, თუ რა შუაში იყო აქ დიდი რუსის დიდი რომანი, თვალი მაინც გამეპარა მოთხრობისაკენ… და მოულოდნელად ისეთი რამ დამხვდა, რასაც ვერანაირად ვერ წარმოვიდგენდი, მიუხედავად ართურ კონან დოილისადმი ჩემი ღრმა პატივისცემისა.
მეტს აღარაფერს გეტყვით, გარდა იმისა, რომ ეს მოთხრობა ყველა დოსტოევსკისტმა და დოსტოევსკოლოგმა უნდა წაიკითხოს.
მთლიანობაში კი, როგორც ხედავთ, ისე გამოდის, რომ ალმანახ “ახალი დროების” მეორე წამი ხელიდან არ უნდა გაუშვათ. ხამუშ-ხამუშ კი ვაკრიტიკე იგი, სასტარტო ალმანახთან პარალელური ანალიზისას ნაკლებად პრობლემატურობაც დავწამე, მაგრამ საბოლოო ჯამში, როგორც ქართველნი იტყვიან ხოლმე, “დონე არის!”… არ არის მხოლოდ ახალი დროებისათვის შესაფერი რეგულარულობა, ის პულსაცია (ფულსაცია), აუცილებელ დინამიკას რომ გააჩენს ამ ალმანახშიც და მთლიანად, ქართულ ლიტერატურულ ცხოვრებაშიც…

რეცენზია დაიწერა 2002 წელს

© “წიგნები – 24 საათი”

DOWNLOAD

როსტომ ჩხეიძე
დამსხვრეული იდილია
© ჩვენი მწერლობა